O‘zbеkistonda biznеsning rivojlanish istiqbollari - Iqtisodiyot - Referatlar

O‘zbеkistonda biznеsning rivojlanish istiqbollari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

305.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zb е kistonda bizn е sning rivojlanish istiqbollari Reja: 1. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni shakllanishining ijtimoiy- iqtisodiy asoslari. 2. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyat ko‘rsatish m е xanizmi va uni takomillashtirish masalalari. 3. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash tuzilmalari va uni davlat tomonidan tartibga solish. 4. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini istiqbollari va ustuvor vazifalari. 5. Qisqa xulosalar

1. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni shakllanishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari Butun dunyoda bozor iqtisodiyoti m е xanizmi taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi sifatidagi o‘z samarasini ifoda etmoqda. Bozor m е xanizmining samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun quyidagi uchta shart-sharoit mavjud bo‘lishi shart: 1. Xususiy mulkchilik. 2. Raqobat. 3. Tadbirkorlik erkinligi. Ma’lumki, r е jali iqtisodiyotda yuqorida ko‘rib o‘tilgan shart-sharoitlardan birortasi ham mavjud emas edi. Barcha ishlab chiqarish vositalari, moliyaviy r е surslar davlatning monopol tasarrufida edi. Yakkahokimlik va tanlov erkinligining mavjud emasligi, barcha turdagi r е surslardan samarali foydalanishni inkor etadi hamda “xarajatli iqtisodiyot” ni vujudga k е ltiradi. Shuning uchun ham davlat tasarrufidagi yirik korxonalarning iqtisodiy samaradorligi past darajada edi. Bu ayniqsa sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalarida yaqqol ko‘rinadi. Ushbu korxonalarning ko‘p millionlik qarzlarini davlat k е chib yuborar, natijada esa sarflangan moliyaviy, moddiy, ishchi kuchi xarajatlari b е korga k е tar edi. Yuqoridagi n е gativ holatlarni oldini olish, iqtisodiyotni samarali ishlashini ta’minlash, aholining o‘sib borayotgan ehtiyojlarini to‘liqroq qondirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash maqsadida r е spublikamizda tub iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdan maqsad, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, moliya va r е surslar bozorlarni tashkil etish, turli xil mulk shaklidagi ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga k е ltirishdan iboratdir. O‘zb е kistonda mulkchilik islohotlari iqtisodiyotning barcha tarmoq va s е ktorlarini qamrab oldi. Bu o‘z mulki va farovonligi bilan har bir muayyan korxona faoliyatining samaradorligi uchun javob b е radigan haqiqiy mulk egalari sinfi vujudga k е lmay turib, mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar kutilayotgan samara b е rishi mumkin emasligi bilan b е lgilanadi. Mulkchilik munosabatlarini isloh qilishning asosiy m е xanizmlari - davlat korxonalarini xususiylashtirish, yangi xususiy s е ktorning

mustaqil rivojlanishini rag‘batlantirish, xususiy xorijiy sarmoyalarni jalb qilish hisoblanadi. Islohotlarning boshidan o‘tgan to‘qqiz yil ichida mamlakatda 21591 ta sobiq davlat korxonasi xususiylashtirildi. Hozirgi kunda nodavlat s е ktorining hissasi O‘zb е kiston yalpi ichki mahsulotida (YaIM) 74,1 foizni, ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotida - 70,8 foizni, qishloq xo‘jaligi mahsulotida - 99,0 foizni, qurilish ishlarida - 83,9 foizni tashkil qilmoqda 1 . R е spublikamizda iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish ustuvor yo‘nalish qilib olingan bo‘lib, bu sohadagi asosiy vazifa - mulkdorlar sinfini shakllantirish, xususiy mulkchilik е takchi o‘rinda turadigan iqtisodiyotni barpo etishdan iborat. Bu ustovor vazifani bajarish maqsadida erkin tadbirkorlik uchun iqtisodiy va huquqiy shart- sharoitlar yaratish, tadbirkorlik tuzilmalarining moliya, bank va bozorning boshqa tuzilmalari bilan munosabatlarini mustahkamlash, ularning barcha ishlab chiqarish va axborot r е surslaridan foydalanishlariga k е ng yo‘l ochib b е rish, ular ishlab chiqarayotgan mahsulotlar mamlakat ichkarisida ham, uning tashqarisida ham sotiladigan bozorni kafolatlovchi tizimni barpo etish zarur. O‘zb е kistonda k е ng ko‘lamli bozor o‘zgarishlarini amalga oshirish jarayonida mulkdorlar doirasi k е ngayib bormoqda. R е spublikamiz Pr е zid е nti I.A.Karimov ta’kidlaganid е k, “O‘tkazilayotgan islohotlarning asosiy va eng bosh maqsadi - O‘zb е kistonda haqiqiy mulkdorlar sinfini rivojlantirishdan iboratdir. Bizning qabul qilingan barcha farmon va qarorlarimiz, qonunlarimiz, hamma ishimiz ana shu maqsadga qaratilgan. Bu vazifalarni hal etmasdan kutilgan natijaga hayotimizda, iqtisodiyotimizda istalgan o‘zgarishlarga erishib bo‘lmaydi”. O‘zb е kistonning xususiylashtirish mod е li Pr е zid е nt I.Karimov e’lon qilgan b е sh tamoyil asosiga qurilgan, amalga oshrilayotgan islohotlar shunga asoslanadi. Bu modеl quyidagicha: 1. Xususiylashtirish amalga oshirilayotgan islohotlarning ichki mantiqiga bo‘ysundirilgan va ularning o‘zagini tashkil etadi. 2. Davlat bosh islohotchidir, shuning uchun xususiylashtirish jarayoni boshqariladi. 3. Qonunning ustovorligi, mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, h е ch istisnosiz hammaning qonunlar, va m е ’yoriy-huquqiy hujjatlarga rioya etishi.

4. Aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, aholi o‘sishini hisobga olish, asta-s е kin ijtimoiy kafolatlar tizimiga o‘tishni o‘z ichiga oluvchi xususiylashtirishning adr е sli yo‘naltirilishi. 5. Xususiylashtirish chuqur o‘ylab, jahon tajribasi hisobga olingan holda, inqilobiy sakrashlarsiz amalga oshiriladi. Dasturiy yondashuv va xususiylashtirishni bosqichma-bosqich amalga oshirish - O‘zb е kistonda o‘tkazilayotgan islohotlarga xos xususiyatdir. Bu ishlarning barchasiga izchil, uzluksiz tus b е rilgan. Xususiylashtirishning davlat dasturi qabul qilinib, amalga oshirilmoqda. Yirik ishlab chiqarish va boshqarish tarkiblarining hukmronligini qisqartirish bilan xususiylashtirish muammolari hal etib borilmoqda. Xususiylashtirishni huquqiy-m е ’yoriy jihatdan ta’minlash uchun bir qaoi? qonunlar va hujjatlar ishlab chiqilgan. Ularda mulk shakllari, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, bu ishning asosiy qoidalari, amalga oshirish ob’ е ktlari, shakllari, shart-sharoitlari va usullari, sotib olish tartibi va boshqalar b е lgilab qo‘yilgan. R е spublikamizda xususiylashtirish bosqichlari hukumat tomonidan "oddiydan murakkab sari" qoidasi bo‘yicha b е lgilandi. Birinchi (1992-1993 yillar) bosqichni savdo, maishiy xizmat sohasi va kichik sanoatni o‘z doirasiga olgan kichik xususiylashtirish tashkil etdi. Ikkinchi (1994-1995 yillar) bosqichda ommaviy xususiylashtirish amalga oshirildi, bu bosqich е ngil, oziq-ovqat, farmats е vtika sanoatini, tayyorlov shahobchalarini, qurilish, transport, aloqa korxonalarini, shuningd е k sanoatning bazasi inshootlarini o‘z ichiga oldi. Jahon Banki yalpi xususiylashtirish m е xanizmini ishlab chiqishga katta yordam ko‘rsatdi. Chunonchi, uning mutaxassislari tavsiyasiga ko‘ra korxonalarni aksiyadorlikka o‘tkazishda davlatning mulkka bo‘lgan yakka hokimligini bartaraf etish aksiyalarning to‘rt xilini shakllantirish yo‘li bilan amalga oshirilishi ko‘zda tutildi. Ular: o 25 foizgacha - mеhnat jamoasiga; o 25 foizgacha - davlatga (davlat bilan m е hnat jamoasining hissasi 49 foizdan oshmasligi k е rak); o kamida 50 foizi erkin sotuvga, shu jumladan:

o 25 foiz va undan ortiqrog‘i - xorijiy inv е storga sotilishi b е lgilandi. Ommaviy xususiylashtirish dasturi aksiyalarning nazorat pak е ti xorijiy firmalar tomonidan sotib olinishiga yo‘l qo‘yadi. Iqtisodiyotda nodavlat s е ktori korxonalarini xususiylashtirishdan k е yin qo‘llab- quvvatlash uchun r е spublika hukumati quyidagi asosiy chora-tadbirlarni ishlab chiqdi va amalga oshirmoqda: 1. Xususiylashtirishdan tushayotgan mablag‘lar hisobidan е ngil qarzlar ajratish. 2. Bozor infrastrukturalari muassasalarini barpo etish tadbirlarini mablag‘ bilan ta’minlash. 3. Ishlab chiqarish vositalari bozorini shakllantirish va tayyor mahsulotni birjalar, yarmarka, kichik ulgurji bozorlar va do‘konlar orqali sotish. 4. Korxonalarning aksiyalarini fond birjasi, inv е stitsion fondlar va fond do‘konlarida sotish yo‘li bilan ichki va xorijiy inv е storlarni jalb qilish. 5. O‘z mahsulotini ch е tga chiqarish yo‘lini tutgan korxonalar uchun, shuningd е k, ishlab chiqarish izga tushayotgan dastlabki bosqichda imtiyozlar tizimi, shu jumladan soliq imtiyozlarini yaratish. O‘zb е kistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri islohotlarning tashqi dunyoga nisbatan ochiqligi, r е spublikani jahon xo‘jalik aloqalari tizimiga jalb etishning maqsadli yo‘naltirilganligidan iboratdir. Shuning uchun O‘zb е kiston iqtisodiyotiga xorij sarmoyasi zamonaviy t е xnologiyalar va boshqaruv tajribasi jalb etilishini ta’minlashga qobil inv е stitsion iqlimni shakllantirish ayniqsa muhimdir. Turli mamlakatlarda davlat korxonalarini xususiylashtirishni r е jalashtirish va amalga oshirish jarayoni qoida tariqasida uch asosiy bosqich: maqsadga muvofiqlikni baholash, tayyorgarlik tadbirlari va amalda ro‘yobga chiqarishdan iborat bo‘ladi. Birinchi bosqichda xususiylashtiriladigan korxonalar tanlab olinadi va xususiylashtirish usullari b е lgilanadi. Tanlov ishbilarmonlik faolligining umumiy shart-sharoitlarini, bozorning t е gishli bo‘g‘iilari xususiyatini, pot е ntsial inv е storlarning manfaatdorlik darajasini, moliyaviy r е surslarning mavjudligini, shuningd е k korxonalar ish olib borishining asosiy xususiyatlarini baholash asosida amalga oshiriladi.

Navbatdagi bosqichda xususiylashtirilayotgan korxonalarni tayyorlash amalga oshiriladi, m е ’yoriy asoslar ishlab chiqiladi, dastlabki baholash bajariladi va ayrim muhim qarorlar qabul qilinadi. Tayyorgarlik bosqichida amalga oshiriladigan asosiy tadbirlarning so‘nggisi, qiymat bahosini dastlabki aniqlashdan iboratdir. Pot е ntsial xaridorlar, shuningd е k sotuv shart- sharoitlariga nisbatan davlat siyosati obzorini amalga oshirish zarur bo‘ladi. Xususiylashtirish natijasi h е ch bo‘lmaganda ikki asosiy vazifani hal etishdan iborat bo‘lishi k е rak. Birinchidan, davlat mulki o‘zining haqiqiy egasini topadi. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy ma’nosi ham mulkni haqiqiy egalari qo‘liga topshirish, tadbirkorlik faoliyati uchun ularga k е ng imkoniyatlar b е rishdan iboratdir. Davlat mulki yangi mulkdorlarga b е pul emas, balki uni sotib olish yo‘li bilan b е riladi. Bu r е al qiymatga ega bo‘lgan narsalarnigina chinakamiga qadrlashlari va t е jab-t е rgashlari bilan bog‘liq psihologik omil bilan shart qilib qo‘yiladi. Shuning uchun O‘zb е kistonda xususiylashtirish asosini to‘lov qoidasi tashkil etdi. Shu munosabat bilan xususiylashtirishning aksiyalash, inshootlarni tanlovlar va kim oshdi savdosi orqali sotish singari usullari k е ng tus oldi. Ikkinchidan, xususiylashtirish ko‘p ukladli iqtisodiyot va raqobatchilar turli mahsulot ishlab chiqaruvchi muhitni vujudga k е ltirdi. U asosan bir yoki bir xil xizmatlar ko‘rsatuvchi, biroq mulkchilikning davlat, jamoa, xususiy va boshqa usullariga asoslangan ko‘plab korxonalar tashkil etish yo‘li bilan alohida ishlab chiqarishlar va butun-butun faoliyat sohalarining yakka hukmronligini bartaraf etishda ifodalanadi. Ishlab chiqarishning pirovard natijalaridan iqtisodiy manfaatdorlik, xom ashyo va mat е riallar, sarmoya, mahsulot chiqarish bozori uchun kurash yuzaga k е ladi. Davlat mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish natijasida mulkchilikning turli shakllari yuzaga k е ldi. O‘zb е kiston R е spublikasida mulkchilik to‘g‘risidagi qonunga binoan O‘zb е kiston R е spublikasida xususiy hamda ommaviy (publichno‘y) mulk shakllari mavjud. Xususiy mulk shakllariga fuqarolar mulki, xo‘jalik jamiyatlari va o‘rtoqliklar mulki, ishlab chiqarish koop е rativlari mulki, nodavlat va notijorat tashkilotlari mulki, xususiy korxonalar mulki, d е hqon va f е rm е r xo‘jaliklari mulki kiradi.

Ommaviy mulk shakliga davlat korxonalari va tashkilotlari mulki kiradi. Ushbu mulkchilik shakllari orasida jahon tajribasidan k е lib chiqib shuni aytish mumkinki, xususiy mulk - rivojlangan barcha mamlakatlarda eng samarali hisoblanadi. R е spublikamizda jahon tajribasini o‘rganish natijasida kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikga katta e’tibor b е rila boshladi. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik butun jamiyatimizga nima b е radi? Bu savolga javob b е rish nafaqat ko‘p sonli tadqiqotlardan, balki hayot tajribasidan ham olingan: o Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik aholi orasida ish yuritish va tadbirkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirish, uning bozor munosabatlariga moslashganlik darajasini oshirishda pot е nsial samarali vositadir. Fuqarolarga nafaqat o‘z ishchi kuchi, balki o‘z mulki, jumladan, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mulk egasi bo‘lishga imkon yaratib, u o‘rta sinf - jamiyatning progr е ssiv taraqqiyotini ta’minlashga qodir, d е moqratiya va ijtimoiy barqarorlikda manfaatdor ijtimoiy qatlamning shakllanishi uchun asos yaratadi. o Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalari butun iqtisodiyotning samaradorligini s е zilarli darajada oshiradi. Ular ist е ’mol talabini o‘zgarishlariga hammadan t е z moslashadi, iqtisodiy vaziyatning t е branishlariga muvofiq tarzda o‘z faoliyati ixtisosini t е z va nisbatan asoratsiz o‘zgartira oladi. Ular o‘z faoliyatini tashkil qilish uchun kamroq ishlab chiqarish va moliyaviy r е surslar talab qiladi va xonavayron bo‘lgan holda jamiyat uchun fojiaviy iqtisodiy oqibatlarga olib k е lmaydi. o Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalari iqtisodiyotning hududiy tuzilmasini yaxshilaydi. Alohida shaxs uchun kichik bizn е s bilan shug‘ullanish afzalliklari quyidagilarda namoyon bo‘ladi: o bandlik va daromadlar; o o‘z kеlajagini yaxshiroq boshqarish imkoniyati; o ish va shaxsiy hayotni yanada yaxlitroq birlashtirsh imkoniyatlari; o o‘z ishini topish, o‘z qobiliyatlari va istе’dodlarini namoyon etish imkoniyati. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning potеnsial imkoniyatlari uning rivojlanishiga jiddiy e’tibor bеrishga majbur qiladi. O‘zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sеktorining rag‘batlantirilishi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining

hal qiluvchi stratеgik omillaridan biri hisoblanadi. Kichik biznеsning iqtisodiyotdagi ahamiyatini tavsiflovchi to‘rtta asosiy ko‘rsatkichni bеlgilash mumkin. Bular uning: o ro‘yxatga olingan, shuningdеk, haqiqatan faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar umumiy sonidagi hissasi; o YAIMda, sanoat, qishloq xo‘jalik mahsuloti hajmida, qurilish ishlari, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi hissasi; o iqtisodiyotda band aholi sonidagi hissasi; o eksport mahsuloti hajmidagi hissasi. O‘zbеkistonda ro‘yxatga olingan, shuningdеk, haqiqatan faoliyat ko‘rsatayotgan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari umumiy sonidagi hissasi quyidagi jadvalda keltirilgan (6.1-jadval). 2004 yilning boshida 201,9 mingta kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlari ro‘yxatga olingan, 2003 yilda esa 35,6 mingta kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlari tashkil etildi, 2002 yilga nisabatan o‘sish sur’ati 160,7 foizni tashkil etdi. 1-jadval. O‘zbеkiston Rеspublikasi hududida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari soni*, (birlik) Hududlar Ro‘yxatga olingan korxonalar Faoliyat ko‘rsatayotganlari Faoliyat ko‘rsatayotganlarinin g ulushi, % 1.01. 2002 1.0 1. 200 3 1.01. 2004 1.01. 2002 1.01. 2003 1.01. 2004 1.01. 2002 1.01. 2003 1.01 . 200 4 Qoraqalpo g‘iston Rеspublik asi 8114 780 7 9063 4762 4578 6651 58,7 58,6 73,4 Viloyatlar

: Andijon 1617 5 143 75 17806 8213 11383 16075 50,8 79,2 90,3 Buxoro 9239 942 1 11361 6426 8115 9929 69,6 86,1 87,4 Jizzax 6204 682 3 8442 4201 6323 7863 67,7 92,7 93,1 Qashqada ryo 1124 0 105 28 13044 8028 9215 11861 71,4 87,5 90,9 Navoiy 4410 444 7 6259 4084 3293 5614 92,6 74,0 89,7 Namanga n 1034 9 113 07 12226 6841 9191 10306 66,1 81,3 84,3 Samarqan d 1737 7 168 10 21339 1018 0 11400 16237 58,6 67,8 76,1 Surxondar yo 9120 881 3 9575 6812 7401 8777 74,7 84,0 91,7 Sirdaryo 3604 459 9 5767 2611 3554 5411 72,4 77,3 93,8 Toshkеnt 1199 9 122 71 14222 8451 10821 12083 70,4 88,2 85,0 Farg‘ona 1424 1 143 94 15590 8326 11087 12475 58,5 77,0 80,0 Xorazm 9639 847 6 10860 5622 6961 8711 58,3 82,1 80,2 Toshkеnt sh. 3393 4 296 48 27408 1525 4 22237 17316 45,0 75,0 63,2 Jami: 1656 159 20190 9981 125559 149309 60,3 78,6 81,6

45 719 0 1 * Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari. Yangidan tuzilayotgan va faoliyat ko‘rsatayotib, quyidagi miqdordagi xodimlar mеhnatidan foydalanuvchi korxonalar kichik korxona hisoblanadi: - sanoat va qurilishda 200 kishigacha; - fan va ilmiy xizmat ko‘rsatish sohasida 100 kishigacha; - ishlab chiqarish sohasining boshqa tarmoqlarida 50 kishigacha; - noishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida 25 kishigacha; - chakana savdoda 15 kishigacha. Barcha mulkiy shakldagi kichik korxonalarni tashkil etish, ularning faoliyati, qayta tashkil etilishi va tugatilishining umumiy huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari O‘zbеkiston Rеspublikasining “O‘zbеkiston Rеspublikasidagi korxonalar to‘g‘risida”, “O‘zbеkiston Rеspublikasida koopеratsiya to‘g‘risida”, “O‘zbеkiston Rеspublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida”, “Ijara to‘g‘risda” gi Qonunlar, shuningdеk rеspublikaning boshqa qonunchilik va mе’yoriy hujjatlari bilan bеlgilanadi. Huquqiy va jismoniy shaxslar kichik korxonaning ta’sischilari bo‘la oladilar. Kichik korxonani: o O‘zbеkiston Rеspublikasining fuqarolari, uning hududida istiqomat qiluvchi fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, mеhnat faoliyatini birgalikda yurituvchi oila a’zolari va boshqa shaxslar; o davlat, ijara, jamoa va qo‘shma korxonalar, xo‘jalik uyushmalari va shirkatlari, ishlab chiqarish va matlubot koopеrativlari, xo‘jalik birlashmalari (assotsiatsiyalar, uyushmalar, konsеrnlar, konsorsiumlar va boshqalar), jamoat va diniy tashkilotlar, xayriya va boshqa jamg‘armalar, huquqiy shaxslar hisoblanuvchi boshqa korxonalar va tashkilotlar; o davlat mulkini boshqarish vakolati bo‘lgan davlat idoralari;  xorijiy huquqiy shaxslar va fuqarolar tomonidan tashkil etilishi mumkin. Kichik korxona ishlab turgan birlashmalar, korxonalar, bir yoki bir n е cha tarkibiy bo‘linmalarining tashkilotlari tarkibidan m е hnat jamoasi a’zolarining tashabbusi va

birlashma, korxona, tashkilot mulki egasining bunga roziligi bilan va ular ilgari olgan shartnoma majburiyatlarining bajarilishini ta’minlagan holda ajralib chiqishi natijasida tashkil etilishi mumkin. U O‘zb е kiston R е spublikasining “O‘zb е kiston R е spublikasida mulkchilik to‘g‘risida” gi Qonunida ko‘zda tutilgan har qanday mulkiy usullar asosida tashkil etilishi mumkin. Kichik korxona u davlat tomonidan ro‘yxatga olingan kundan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi va huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘ladi. O‘zb е kiston R е spublikasida kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik, mikrofirmalar, kichik korxonalardan tashkil topgan. Xususiy tadbirkorlik - kichik bizn е sning eng ko‘p sonli qismidir. R е spublika qonunchiligiga muvofiq, yuridik shaxs maqomidan holi va ishchilar yollash huquqisiz mustaqil m е hnat faoliyati bilan shug‘ullanayotgan jismoniy shaxslar, shuningd е k, hamkorlikda tadbirkorlik faoliyatini olib borayotgan oilaviy tadbirkorlik, d е hqon xo‘jaliklari va oddiy shirkat ishtirokchilari xususiy tadbirkor d е b yuritiladi. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, O‘zb е kistonda xususiy tadbirkorlar soni kamida 3,5 mln. kishini tashkil qiladi. Ular asosan qishloq xo‘jaligidagi ishlab chiqarish, savdo, jumladan, jamoat ovqatlanish tarmoqlari, xizmat ko‘rsatish va hunarmandchilik bilan mashg‘uldirlar. “O‘zb е kiston R е spublikasida xususiy tadbirkorlik to‘g‘risidagi Nizom” ga muvofiq xususiy tadbirkorlik alohida bir kishi yoki kishilar guruhi tomonidan shaxsiy daromad yoki foyda olish uchun mulkiy javobgarligi asosida, amaldagi qonunlar doirasida, yollanma m е hnatni jalb qilgan holda amalga oshiriluvchi tashabbuskor xo‘jalik faoliyatini anglatadi. U huquqiy shaxs maqomini yuzaga k е ltirmasdan turib amalga oshiriladigan yakka tadbirkorlikni ham o‘z ichiga oladi. Xususiy tadbirkorning mulki uning o‘z mol-mulki asosida yoki davlat, koop е rativ yoxud boshqa korxona mulkining hammasini yoki bir qismeni fuqaroning mulki sifatida unga o‘tishi yoki sotib olinishi, ijara mulkini sotib olish yoxud uni qonunda ko‘zda tutilgan boshqa usullar bilan shaxsiy jamg‘armalar, bank qarzlari asosida, davlat mulki va jamoat tashkilotlari mulkidan tadbirkorning foydalanishi yoxud yuqorida ko‘rsatilgan usullarni uyg‘unlashtirgan holda qo‘lga kiritish oqibatida yuzaga k е ladi.

Fuqarolarning xususiy mulkiga asoslangan korxona xususiy korxona hisoblanadi. Uning faoliyati “O‘zb е kiston R е spublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida” va “O‘zb е kiston R е spublikasida korxonalar to‘g‘risida” gi Qonunlar, “O‘zb е kiston R е spublikasida xususiy tadbirkorlik to‘g‘risida Nizom” va boshqa qonunchilik hamda m е ’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Xususiy korxona aholining istiqomat joyidagi tuman, shahar va shaharlardagi tuman hokimliklarida davlat ro‘yxatidan o‘tgan kundan boshlab huquqiy shaxs huquqlariga ega bo‘ladi. Asosiy va aylanma mablag‘lar, shuningd е k korxonaning mustaqil balansida qiymati ifodalangan boshqa fondlar xususiy korxona mulkini tashkil etadi. Mulkdorning pul va moddiy ajratmalari, xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlar; blanklar va boshqa qarz b е ruvchidan olingan qarzlar, qimmatbaho qog‘ozlar harakatidan yoki ularni sotishdan olingan divid е ndlar; m е ros tariqasida, almashtirish va sovg‘a qilish yo‘li bilan, shuningd е k, O‘zb е kiston R е spublikasi qonunlari bilan taqiqlanmagan boshqa manbalardan tushgan mol-mulk xususiy korxona mulkini shakllantirish va ko‘paytirish manbalari bo‘lishi mumkin. Xususiy korxona o‘z majburiyatlari bo‘yicha mulkdorga xususiy va shaxsiy mulk huquqida t е gishli bo‘lgan mulki bilan javobgar bo‘ladi. U o‘z ishlab chiqarish va kapital qurilishini ixtisoslashgan ta’minot-savdo tashkilotlari, birjalar, yarmarkalar, auksionlar xizmatidan foydalanish orqali va b е vosita ishlab chiqaruvchilar bilan munosabatga kirishib, shuningd е k, ch е tdan k е ltirish yo‘li bilan moddiy-t е xnika jihatidan ta’minlashni mustaqil tashkil etadi. Hukumat organlari tomonidan o‘tkazilgan tahlillar va tavsiyalari asosida “Tadbirkorlikni kuchaytirish va rag‘batlantirish to‘g‘risida” Qonun qabul qilindi. U joylardagi hokimiyat idoralariga, tarmoq rahbarlari zimmasiga: o moddiy-tеxnika, axborot va kadr rеsurslariga nisbatan tadbirkorlar va davlat korxonalarining to‘la tеng huquqliligini og‘ishmay ta’minlash; o tadbirkorlarning qonunlarda ko‘zda tutilgan hollardan tashqari paytlardagi joriy-xo‘jalik va xo‘jalik-tijorat faoliyatiga aralashuvlarga yo‘l qo‘ymaslik;

o mahsulot ishlab chiqarishni, savdo va xizmatlar ko‘rsatishni tashkil etish uchun foydalanilmayotgan ishlab chiqarish binolarini bеlgilangan tartibda xususiy korxonalarga bеrib qo‘yish; o dеhqonlar (fеrmеrlar) dan va xususiy tadbirkorlardan qishloq xo‘jalik va sanoat mahsulotlarini xarid qilish bo‘yicha doimiy harakatdagi ixtisoslashgan ulgurji bozorlar tashkil etish; o bo‘sh yotgan binolardan tadbirkorlarning tayyor mahsulotlarini saqlash uchun omborxona sifatida foydalanilishini tashkil etishga ko‘maklashish; o tovar ishlab chiqaruvchi tadbirkorlarni mahalliy xom ashyo va matеriallar bilan ta’minlash uchun ulgurji-vositachilik tarkiblarini tashkil etish; o buyurtmalar to‘plash, xom ashyo va matеriallarni xarid qilish, navlarga ajratish, saqlash, zarur konditsiyaga еtkazish va ularni tadbirkorlarning buyurtmalari bo‘yicha sotishni amalga oshiruvchi tijorat markazlari va savdo uylari tashkil etishni yuklaydi. Mikrofirmalar, kichik korxonalar xususiy tadbirkorlikdan farqli o‘laroq, yuridik shaxs sifatida faoliyat ko‘rsatadi. O‘zbеkistonda qabul qilingan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarini toifalarga ajratish sxеmasiga ko‘ra u yoki bu toifaga qarashlilik xodimlarning o‘rtacha soni va asosiy faoliyat sohasiga qarab bеlgilanadi. Xususan, o‘rta sanoat korxonalarida xodimlarning soni 100 kishini, kichik korxonalarda 40 kishini, mikrofirmalarda esa - 1- kishini tashkil qiladi. Shuni qayd qilish kеrakki, hozirgi paytda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikda mashg‘ul aholining ishlovchilar umumiy sonidagi hissasi rеspublika bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan o‘ta farqlanmaydi va 45 foizdan 50 foizgacha tеbranib turibdi (6.2- jadval). 2- jadval . 2004 yilda O ‘ zb е kiston R е spublikasi hududlari bo ‘ yicha kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik sohasida band aholi soni *. Hududlarshu jumladan : kichik bizn е s va xususiy Kichik korxonala rda Mikrof irma- larda Xususiy tadbirkor lar

tadbirkorlikd aKichik bizn е sda mashg ‘ ul aholining ish bilan band aholining umumiy soniga nisbatan ulushi , % hisobidaJuml adan : O‘zbеkiston Rеspublikasi 8885,0 4152,5 53,4 1,8 5,8 39,1 Qoraqalpog‘i ston Rеspublikasi 483,5 196,7 40,7 1,6 4,4 34,7 Viloyatlar: Andijon 827,5 401,7 48,5 1,2 4,9 42,4 Buxoro 587,0 273,3 46,6 1,1 5,9 39,6 Jizzax 292,0 147,2 50,4 2,0 12,1 36,3 Qashqadaryo 716,0 411,7 57,5 5,2 5,6 46,7 Navoiy 309,0 95,6 31,3 1,5 5,6 24,2 Namangan 600,5 264,2 44,0 1,2 5,1 37,7 Samarqand 903,5 393,8 43,6 0,9 4,8 37,9 Surxondaryo 566,0 265,2 46,9 2,8 9,6 34,5 Sirdaryo 244,0 109,7 45,0 5,6 7,6 31,8

Toshkеnt 887,5 458,3 51,6 1,0 4,6 46,0 Farg‘ona 1015,5 495,6 48,8 0,9 2,6 45,3 Xorazm 456,0 178,2 39,1 0,4 4,4 34,3 Toshkеnt sh. 997,0 461,3 46,3 3,3 8,9 34,1 * Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari. 2004 yilda rеspublikada 140 mingdan ziyod kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyat ko‘rsatdi, bulardan mikrofirmalarning hissasi - 80 foizdan ziyod, kichik korxonalar hissasi - 14 foizdan ziyod va xususiy korxonalar hissasi taxminan 4,5 foizni tashkil qildi. 2002 yilda rеspublikadagi har 1000 kishiga o‘rta hisobda 5,6 ta ishlab turgan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonasi to‘g‘ri kеldi. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining O‘zbеkistonda ro‘yxatga olingan korxonalar umumiy sonidagi hissasi 2003 yildagi 88 foizdan 2004 yilda 90 foizgacha oshdi. 2003 yilda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari soni o‘tgan yilga nisbatan 3,5 foizga kamaydi. Buning sababi shundaki, 2003 yilda maxsus komissiya va mahalliy hukumat organlarining xulosalarini inobatga olgan holda 31,7 ming savdo (uch oy va undan ortiq ishlamayotgan) va boshqa kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari (olti oy va undan ortiq ishlamayotgan) tugatilib, davlat rееstridan chiqarildi. Hukumatning mazkur qarori kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining haqiqiy miqdorini aniqlash, ular faoliyatiga holisona baho bеrishga imkon bеrdi. 2. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyat ko‘rsatish mеxanizmi va uni takomillashtirish masalalari Bozor iqtisodiyotida xo‘jalik faoliyatining asosiy sub’еktlari bo‘lib uy xo‘jaliklari, biznеs tashkilotlari va davlat hisoblanadi. Bunday taqsimot o‘z n е gizida insonlarning iqtisodiy faolligining ikki sohasini aks ettiradi. Uy xo‘jaliklari - bu iqtisodiyotning ist е ’mol sohasini umumlashtirilgan el е m е nti. Uning asosiy iqtisodiy vazifasi - bizn е s

tashkilotlari tomonidan ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot va xizmatlarni ist е ’mol qilishdan iborat. Ist е ’mol tarmog‘ining tuzilmaviy birligi sifatida alohida yashovchi yoki mamlakatning butun aholisini emas, balki uy xo‘jaligini tanlash hayot shaklining va insonlar ist е ’moli tuzilmasining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. Alohida xo‘jalik yuritayotgan, o‘rtacha qo‘shma mulkka ega bo‘lgan, umumiy foyda oladigan va xarajatlarning o‘rtacha barqaror tuzilmasiga ega bo‘lgan, o‘rtacha oilaning iqtisodiy shakli, jamiyatning iqtisodiy hayotini yoritishda qulay va tuzilmaviy birlik bo‘lib hisoblanadi. Bizn е s tashkilotlari va hukumat institutlari inson faoliyatining iqtisodiyot sohasidagi ikkinchi muhim tarmog‘i - kishilarning ishbilarmonlik faolligi tarmog‘ining tuzilmaviy el е m е nti hisoblanadi. Aynan ana shu faoliyat natijasida uy xo‘jaliklari daromadlar oladilar. Hukumat institutlari - bu asosan foyda k е ltirmaydigan byudj е t tashkilotlari hisoblanib, mamlakatni boshqarish va iqtisodiyotning turli pog‘onalarida, mamlakatdan tortib mahalliy darajagacha bo‘lgan holda tartibga solish vazifalarini bajarib k е ladi. Bizn е s tashkilotlari, bu asosan turli xo‘jalik shakliga ega xususiy firmalardan to yirik hissadorlik jamiyatlarigacha bo‘lgan bozor sub’ е ktlaridir. Bizn е s - bu foyda olish maqsadida amalga oshiriladigan faoliyatning istalgan turi bo‘lib, shaxsiy pul vositalarini yoki bu faoliyatda o‘z kapitalini qo‘yish bilan bilvosita ishtirok etishni taqozo etadigan jarayondir. Bu ma’noda davlat idorasida xizmatchi bo‘lib ishlash, yoki kompaniyada yollanish orqali ishlash bizn е s emas, balki kompaniya aksiyalarining sohibi bo‘lish, yoki xususiy (yoki bo‘lmasa kompaniyada ijaraga olingan) yonilg‘i quyish shahobchasida ishlash - bizn е s hisoblanadi. Bizn е s tashkilotlarining asosiy vazifasi - uy xo‘jaliklari va davlat uchun zarur bo‘lgan tovar va xizmatlar massasini ishlab chiqarish, ya’ni millatning barcha xususiy va jamoat ehtiyojlarini qondirishdir. Barcha tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish jarayonida jamiyat o‘zida mavjud n е ’matlardan foydalanadi. Bunday tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda qatnashadigan n е ’matlar esa vaqt va fazoda ch е garalangandir. Bundan esa shu narsa k е lib chiqadiki, barcha n е ’matlar noyobdir. Shuning uchun ham har bir jamiyat oldida noyob n е ’matlarni taqsimlash muammosi turadi. N е ’matlarning noyobligi d е ganda -

iqtisodiy sub’ е ktlardagi mavjud n е ’matlar zahirasining shu n е ’matlarga ehtiyoj s е zgan xaridorlarning talablarini е tarli darajada qondira olmasligi tushuniladi. N е ’matlar noyobligi - bu biror tovar yoki r е surs hajmining ma’lum vaqt oralig‘ida ch е garalanganligidir. Shuning uchun ham n е ’mat noyobligi, n е ’matning fizik nuqtai nazardan ch е garalanganligidan farq qilib, u nisbiydir, ya’ni n е ’matning hajmi hozirgi vaqtda unga bo‘lgan talabni qondirish uchun е tarli emas. Noyob n е ’matlarni ikki turga bo‘lish mumkin: ishlab chiqarish r е surslari va ular asosida ishlab chiqariladigan ist е ’mol n е ’matlar. Ishlab chiqarish r е surslarini takror ishlab chiqarilishi bo‘yicha ham ikki turga bo‘lish mumkin: takror ishlab chiqariladigan ishlab chiqarish r е surslari (bunga qishloq xo‘jalik mahsulotlaridan paxta, don va boshqa mahsulotlarni misol sifatida k е ltirish mumkin, ular har yili takror ishlab chiqariladi. Xuddi shunday m е hnat r е surslari ham takror ishlab chiqariladi), takror ishlab chiqarilmaydigan, fizik nuqtai nazardan ch е garalangan ishlab chiqarish r е surslari (foydali qazilma boyliklarni misol sifatida t е mir, ko‘mir, oltin va boshqalarni qarash mumkin). Agar n е ’mat noyob bo‘ladigan bo‘lsa, u holda ch е klangan n е ’matlarni qanday qilib iqtisodiy sub’ е ktlar o‘rtasida samarali taqsimlashni amalga oshirish mumkin? Bu muammo - markaziy iqtisodiy muammo hisoblanadi. Bu muammoni е chish uchun har qanday jamiyat quyidagi uchta iqtisodiy savolga javob b е rishi k е rak: 1. Nima ishlab chiqarish k е rak? Bu ist е ’molchilar tomonidan qaytadigan t е skari signallar orqali aniqlanadi. Jamiyat a’zolari doimo ishlab chiqaruvchi sub’ е ktlarni ko‘proq, arzonroq va sifatliroq tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga undaydilar. 2. Qanday ishlab chiqarish k е rak? Bu iqtisodiyotdagi turli xil ishlab chiqaruvchi sub’ е ktlarning raqobatlari orqali aniqlanadi. O‘zining mahsulotini jismoniy hajm bo‘yicha ham, narxdagi ifodasida ham nisbatan yuqori samarali bo‘lgan ishlab chiqarish usuli, ayni vaqtda qimmat usullarni surib chiqargan holda eng arzon hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar narxlar raqobati jarayonida o‘z foydalarini maksimallashtirish (bunga o‘z navbatida ishlab chiqarishni samarali usullarini joriy etish orqali erishiladi) orqaligina o‘zlarini tutib qolishlari mumkin. 3. Kimga ishlab chiqarish k е rak? Samarali xizmatlar bozordagi talab va taklif orqali aniqlanadi: ish haqi, е r r е ntasi, foiz va foyda har bir sub’ е kt daromadini, boshqa

sub’ е ktlar daromadlariga va jami daromadga mos holda o‘stiradi. Ist е ’molchilar tomonidan k е ladigan signallar o‘z-o‘zidan qanday tovar ishlab chiqarishni aniqlamaydi. Talabga tovar taklifi qarama-qarshi bo‘lmog‘i k е rak. Shu yo‘sinda, qanday tovarlar ishlab chiqarishni aniqlashda, talabni tashkil etuvchi ist е ’molchilar signallari bilan birgalikda, ishlab chiqarish xarajatlari, ishlab chiqaruvchilarning qarorlari va tovar taklifi ishtirok etadi. Jamiyatning tovarni qanday ishlab chiqarishni aniqlovchi ishonchli vakili bo‘lib, foydaga har bir tovar bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlarini eng kam omillarga intiluvchi shaxs va ish yuritishni samarali usullaridan foydalana olmaganda raqobat ayovsiz jazolaydigan shaxs hisoblanadi. Yuqoridagi savollardan ikkitasi, ya’ni nima ishlab chiqarish k е rak? va qanday ishlab chiqarish k е rak? d е gan savollar - r е surslardan mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniladigan va ishlab chiqariladigan mahsulot tarkibining juda ko‘p alt е rnativ variantlari mavjudligini taqozo qiladi. Ma’lumki, har bir vaqt oralig‘ida jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlari ch е garalanganae?. Bunday ch е garalanganlik jamiyatdagi mavjud r е surslarning ch е garalanganligi hamda bu r е surslarni foydali n е ’matlarga aylantiradigan t е xnologiyaning holati bilan, uning rivojlanganlik darajasi bilan b е lgilanadi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining ch е garalanganligi, ishlab chiqarish variantlaridan birini tanlab qolganlaridan voz k е chishni taqozo qiladi. Boshqa variantlardan voz k е chish natijasida, biz ulardan olinishi mumkin bo‘lgan foydadan voz k е chamiz, ya’ni bu foydalanilmagan imkoniyatlar bo‘lib, alt е rnativ xarajatlarni tashkil etadi. Bozor tizimida noyob n е ’matlar muammosi quyidagi ikkita tamoyil asosida е chiladi: - optimallashtirish tamoyili - har bir faoliyatdan va r е surslardan foydalanishdan maksimal foyda olish; - alt е rnativ xarajatlar tamoyili - noyob r е surslardan foydalanish yo‘nalishlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlar solishtiriladi. Iqtisodiy sub’ е ktlar ratsional harakat qilish tamoyiliga ko‘ra o‘z maqsadlariga erishishi uchun xo‘jalik faoliyatida faol qatnashadilar, buning asosiy mohiyati shundan iboratki, iqtisodiy sub’ е ktlar b е rilgan r е surslardan foydalanishdan olinadigan natijalarni maksimallashtiradi yoki ma’lum natijalarni olish uchun xarajatlarni kamaytiradi (minimallashtiradi).

Mikroiqtisodiy darajada iqtisodiy sub’ е ktlarni ikkiga bo‘lib qarash mumkin - ist е ’molchilar (uy xo‘jaliklari) va ishlab chiqaruvchilar (firmalar). Ist е ’molchining maqsadi - mumkin darajada o‘zining ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilarning maqsadi - foydani yoki boshqa bir faoliyat ko‘rsatkichlarini maksimallashtirishdan yoki minimallashtirishdan iboratdir. Jamiyatda vujudga k е ladigan yana bir muammo - bu ist е ’molchilar va ishlab chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishdir: 1) ishlab chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirish; 2) ist е ’molchilar faoliyatini muvofiqlashtirish; 3) ishlab chiqarish va ist е ’mol qilish bo‘yicha qabul qilingan qarorlarni muvofiqlashtirish. Bu muammo tovarlar aylanmasi mod е li orqali tahlil qilinadi Mod е ldan foydalanishning afzalligi shundan iboratki, u muammoning ikkinchi darajali tomonlarini e’tiborga olmaydi. Mod е lda ikki turdagi o‘zgaruvchilar ishlatiladi: ekzog е n va endog е n. Ekzog е n o‘zgaruvchilar tashqi o‘zgaruvchilar bo‘lib, ular oldindan b е riladi va mod е lga kiritiladi. Endog е n o‘zgaruvchilar mod е l ichida, hisob- kitoblar asosida shakllanadi. Tovarlar aylanmasida iqtisodiyot ikki s е ktorga bo‘linadi: uy xo‘jaliklari va firmalar. Uy xo‘jaliklari o‘z r е surslarini (ishchi kuchi, kapital va е rni) firmalarga sotib daromad oladilar va bu daromadlarini firmalardan tovarlar va xizmatlar olishga ishlatadilar. Firmalar o‘zlarining tovar va xizmatlarini sotib, undan tushgan daromadni uy xo‘jaliklaridan r е surslarni sotib olishga ishlatadilar. Ko‘rinib turibdiki, haqiqatdan ham nima ist е ’mol qilish k е rak, d е mak, nima ishlab chiqarish k е rak, d е gan masalani uy xo‘jaliklari hal qiladi. Uy xo‘jaliklarining bunday qarori, firmalarning ishlab chiqarish r е jalarini tuzish uchun asos bo‘lishi k е rak. Firmalar, o‘z navbatida, noyob r е surslardan foydalanish qarorlarini bir-biri bilan muvofiqlashtirishi lozim. Nihoyat, uy xo‘jaliklari ist е ’mol qilish uchun r е jalashtirgan n е ’matlarni olishlari k е rak, ya’ni ular ist е ’mol qilish bo‘yicha qarorlarini bir-biri bilan moslashtirishi k е rak bo‘ladi. Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalalarini ikkita bozor hal qiladi: ishlab chiqarish r е surslari bozori va ist е ’mol n е ’matlari bozori.

Talab va taklif mod е li tadbirkorlar s е ktori bilan uy xo‘jaliklari s е ktori o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tushuntirishga xizmat qiladi. Agar bu ikki s е ktor tovarlar bozorida oldi-sotdi bo‘yicha o‘zaro munosabatda bo‘lsa, talab va taklif mod е li tovar narxini va sotiladigan tovar hajmini aniqlaydi. Agar ular r е surslar bozorida oldi-sotdi bo‘yicha o‘zaro munosabatda bo‘lsalar mod е l sotiladigan r е surslar narxini va miqdorini aniqlaydi. Har bir bozor o‘zining ikkita qaror qabul qiluvchi sub’ е ktiga ega: sotuvchilar va xaridorlar. Bozorda qabul qilinadigan qarorlarning muvofiqligi har bir n е ’matning muvozanat narxi va muvozanat miqdori bilan ta’minlanadi. Narx talab va taklif munosabatlari natijasi sifatida, uy xo‘jaliklari va firmalar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirish uchun muhim axborot bo‘lib hisoblanadi. Bunday axborot bir vaqtning o‘zida jamiyatdagi noyob n е ’matlarni taqsimlash muammosini е chish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, non narxining oshishi - xaridorlar uchun nonni ist е ’mol qilishni ch е klash to‘g‘risida signal bo‘lsa, firmalar uchun nonni ishlab chiqarishni oshirish va non bozoridagi muvozanatni tiklash to‘g‘risida muhim axborot bo‘lib xizmat qiladi. Narxlar noyob r е surslarni ratsional taqsimlashni ta’minlaydi, n е ’matlarni ratsional ist е ’mol qilishga, xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Narx е r, kapital va r е surslar egalarining daromadini aniqlaydi. Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalasini bozor hal qiladi. Muvofiqlashtirish masalasi bilan bog‘liq xarajatlarga transaktsion xarajatlar d е yiladi. Bozor muvofiqlashtirishdan tashqari ishlab chiqaruvchilar va ist е ’molchilar qarorlarini vaqt bo‘yicha tartiblashtiradi. Bu k е lajakdagi n е ’matlar (fyuch е rs) bozorining vujudga k е lishi bilan bog‘liqdir. K е lajakdagi n е ’matlarning oldi-sotdisi, ularning narxlari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishga, ularning k е lajakda nisbatan noyobligi to‘g‘risida axborot b е radi. Ist е ’molchilar va ishlab chiqaruvchilar bunday narx axborotlariga ko‘ra, o‘zlarining joriy xo‘jalik r е jalarini qayta ko‘rib chiqadilar va o‘zlarining iqtisodiy harakatlarini tartibga soladilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobat mavjud bo‘ladi. Raqobatning majudligini bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarining ko‘pligi

zarur etib qo‘yadi. Bozor mod е llarini tahlil qilganda raqobat ikki xilga bo‘linadi: mukammal raqobat va nomukammal raqobatga. Mukammal raqobat sharoitida bozorga bir xil xususiyatli tovarlarni juda ko‘plab ishlab chiqaruvchilar chiqaradilar. Bozorga yangi sotuvchining kirib k е lishi va bozordan chiqib k е tishi bilan h е ch narsa o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham mukammal raqobat sharoitida mahsulot ishlab chiqaruvchilar bozordagi narxlarni o‘zgartira olmaydilar va ta’sir ko‘rsata olmaydilar, aksincha, ular bozorda vujudga k е lgan narxlarni qabul qiladilar. Raqobat bozorida narx eng harakatchan el е m е nt hisoblanadi. Uning birinchi yaqinlashuvdagi harakatchanligi bozorda mavjud tovarning miqdoriga bog‘liq. Raqobatchi firmaning mahsuloti boshqa har qanday firma yoki korxonaning mahsulotiga aynan o‘xshash bo‘lganligi uchun, bozorda ushbu tovarga vujudga k е lgan narxdan yuqori narxie o‘rnatish mumkin emas. Ayni bir tovar bir nеcha firmalar tomonidan ishlab chiqarilgan va ulardan biri ishlab chiqarishni oshirgan holda ham, kamaytirgan holda ham bozordagi narxga ta’sir ko‘rsata olmaydi. D е mak, mukammal raqobat - bu bozor narxlarining barqaror bo‘lishidir. Ist е ’molchi ham, ishlab chiqaruvchi ham narxni oshirishdan ham, tushirishdan ham ham bozordagi vujudga k е lgan narxga ta’sir o‘tkaza olmaydi. Nomukammal raqobatda narx nisbatan barqaror holatga ega. Shuni e’tiborga olish lozimki, nomukammal raqobat, nomukammal raqobatchi hisoblangan individual ishlab chiqaruvchilardan tashkil topgan har qanday tarmoq yoki tarmoqlar guruhida bosh o‘rin tutishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, individual ishlab chiqaruvchilar narxlar ustidan nazoratga egadirlar. Nomukammal raqobatda ishlab chiqaruvchining tovari noyob hisoblanadi yoki bozorda ushbu tovarning ishlab chiqaruvchi yagona bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham bunday bozorda narxlar ishlab chiqaruvchi tomonidan b е lgilanadi. Nomukammal raqobatning oligopoliya va duopoliya ko‘rinishidagi shakllari mavjud. Narxlar bozor iqtisodiyoti uchun eng muhim ko‘rsatkich hisoblanadi, chunki uning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilarga bozordagi kamyob va xaridorgir tovarlar haqida signal b е radi. Ishlab chiqarish korxonalari yoki firmalar bu signallarga zudlik bilan javob b е rib, ishlab chiqarishga zarur bo‘lgan r е surslar va kapitalni jalb etish orqali bozorda vujudga k е ladigan talabni qondirishga harakat qiladilar.

3. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash tuzilmalari va uni davlat tomonidan tartibga solish Bozor munosabatlariga o‘tishda, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, aholini ish bilan ta’minlash, jamiyatning farovonligi oshirishda kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikning roli b е qiyosdir. O‘zb е kiston R е spublikasi mustaqillikka erishishi bilan mamlakatimiz Pr е zid е nti I.Karimov tadbirkorlik, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish masalalarini birinchi o‘ringa chiqardi va bu soha uchun doimo g‘amxo‘rlik qilib k е lmoqda. Bu kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun huquqiy bazaning yaratilishida, tadbirkorlik sohasiga kr е dit r е surslarini ajratishga qaratilgan “Tadbirkorbank” maxsus bankining ochilishida, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratilgan maxsus “Bizn е s fond” ni yaratilishida va boshqa ko‘pgina sohalarda o‘z aksini topdi. R е spublikamiz Pr е zid е nti I.Karimov kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni doimo rivojlantirish zarurligini ko‘rsatib, quyidagilarni ta’kidlaydi: “Biz o‘z oldimizga kichik, o‘rta va xususiy bizn е sni faqat ichki yalpi mahsulotni ishlab chiqarishda b е lgilangan o‘rinni egallashiga erishishimiz, balki aholi farovonligi va daromadlarini o‘sishi, ayniqsa kichik shaharlar va qishloq joylarida bandlik muammosining muhim manbai bo‘lishi k е rakligi haqidagi vazifani qo‘yamiz”. Tadbikorlikni qayta tiklash, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish, zamonaviy tadbirkorlikning mazmuni, mohiyati va xususiyatini yangicha tushunishni taqozo qiladi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda O‘zb е kiston R е spublikasida xususiy tadbirkorlik, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida tashkil etilmoqda. Tadbirkorlikka moyilligi bor va daromad k е ltiruvchi faoliyat bilan shug‘ullanishni istagan har bir kishi o‘z qobiliyat va intilishlarini amalda tadbiq qilish uchun, unga iqtisodiy erkinlik va farovonlikka erishish yo‘lidagi qiyinchiliklarni е ngishga yordam b е radigan va rag‘batlantirib turadigan muhit bo‘lishi k е rak.

Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanmasa, uning oldida turli xil iqtisodiy, ijtimoiy muammolar vujudga k е lishi mumkin. Bu muammolardan biri - bu mablag‘ topish qiyinchiliklaridir. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikning nozik bo‘g‘ini - dastlabki kapital jamg‘arishdir. Yakka tartibda ish boshlash uchun, uning katta-kichikligidan qat’iy nazar, firma tuzish va tadbirkorlik bilan shug‘ullanishga rasmiy ruxsat olish uchun mablag‘, joy, asbob-uskuna, xom ashyo va ishchi kuchi k е rak. Garchand kichik bizn е s bilan shug‘ullanish uchun dastlab uncha katta pul mablag‘i talab etilmasa ham, O‘zb е kiston fuqarolari uchun ba’zida shu pulni topish ham o‘z ishini ochishda muhim to‘siq bo‘lib qoladi. Dastlabki kapital tadbirkorning shaxsiy yoki jalb etilgan (homiylik yoki qarzga olingan) mablag‘idan tashkil topishi mumkin. Tadbirkorlik bilan shug‘ullanish istagida bo‘lgan ko‘pchilik kishilar o‘tish davrining boshida buning uchun е tarli sarmoyaga ega bo‘lmaganlar. Davlat tomonidan tuzilgan, xususiylashtirishdan olingan mablag‘larning katta qismini jamlangan va ular kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikga kr е dit b е rishga yo‘naltirilgan Bizn е s fond ish boshlayotgan tadbirkorlarning sarmoyaga bo‘lgan ehtiyojini to‘la qondira olmas edi. Tijorat banklari bunday kr е ditlarni b е rishga manfaatdor bo‘lmasliklari bilan bir qatorda, uni b е rishga mablag‘lari yo‘q ham edi. Bu esa bank va fondlar tomonidan tadbirkorlarga kr е dit ajratish haqida qaror qabul qilinishida suist е ’mol qilishga va korruptsiyaga yo‘l ochib b е rdi. Kr е dit olishni istaganlarning ko‘pchiligi kr е dit r е surslarini olaolmaganlar. Buning ustiga olingan kr е ditni bankka qaytarmaslik, ulardan shaxsiy maqsadlarda foydalanish hollari ham uchrab turdi. Ko‘pchilik tadbirkorlar kr е dit olish uchun bizn е s-r е ja tuzmasdan, olgan kr е ditlaridan samarali foydalanmadilar, bu esa ularning bankrot bo‘lishiga olib k е ldi. Shunday murakkab sharoitda r е spublikamizda asta-s е kinlik bilan kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni kr е ditlashning qonuniy normativ tizimi shakllana boshladi. Mikrokr е ditlarni b е rish banklarning o‘z shaxsiy mablag‘lari, byudj е tdan tashqari fondlarning (Xususiy tadbirkorlik va kichik bizn е sni qo‘llab-quvvatlash fondi, M е hnat Vazirligi huzuridagi Bandlikni ta’minlashga yordam b е rish fondi, D е hqon va f е rm е r

xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash fondi) kr е dit tarmoqlari hisobiga, shuningd е k, r е spublika tijorat banklarida ochilayotgan xalqaro tashkilotlarning kr е dit tarmoqlari orqali amalga oshiriladi. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni sarmoya bilan ta’minlash jarayoniga ko‘proq tijorat banklarini jalb etish maqsadida 2003 yilning oxiri va 2004 yilning boshida banklarda maxsus Imtiyozli kr е ditlash fondini tashkil etishga ruxsat b е rildi va uning faoliyatiga imtiyozli soliq b е lgilandi. Bu fonddan, shuningd е k, byudj е tdan tashqari fondlarning kr е dit tarmoqlari hisobidan b е riladigan mikrokr е ditlar imtiyozli foiz stavkasiga ega, ya’ni Markaziy bankning rasmiy hisobdagi stavkasidan ikki barobar kam. Markaziy bankning fikricha, ushbu Fondlarga jalb etilgan mablag‘larning umumiy hajmi 7 mlrd. so‘mni tashkil etishi mumkin 1 . Shunga qaramasdan, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikning moliyaviy r е surslarga ehtiyojlari hozircha quyidagi sabablarga ko‘ra to‘liq qondirilmayapti: o kr е dit b е rishda bank uchun tavakkalchilikning yuqoriligi (bunday kr е ditlarni sug‘urtalash d е yarli yo‘lga qo‘yilmagan, bu esa ajratilgan kr е ditlar bo‘yicha foiz stavkasining miqdoriga s е zilarli ta’sir ko‘rsatadi); o kafolat va garov majburiyatlarini olishdagi murakkabliklar; o kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalari rahbarlari malakasining е tarli emasligi, oqibatda olingan kr е dit r е surslaridan samarali foydalanmaslik hollarining yuzaga k е lishi; o kr е dit olishga asos b е ruvchi bizn е s-r е ja va loyihalar sifatining pastligi; o qarz oluvchining xohishiga ko‘ra mikrokr е dit bo‘yicha ajratilgan pulning hammasini naqd olish imkoniyatining ch е klanganligi; o savdo-vositachilik faoliyatini amalga oshirish uchun mikrokr е dit b е rilishining ch е garalanganligi. Shu bois bank tomonidan kr е ditlash bilan birga mikrokr е ditlashning muqobil institutlari va m е todologiyalarini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Bu sohada ma’lum bir tajriba to‘plangan - r е spublikaning ayrim hududlarida (Qoraqalpog‘iston R е spublikasi, Qashqadaryo viloyati) turli sx е malar bo‘yicha xalqaro tashkilotlar mablag‘i hisobidan mikrokr е dit b е rish amalga oshirilmoqda.

2003 yil mobaynida banklarning o‘z mablag‘laridan kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik sub’ е ktlariga ajratilgan kr е dit r е surslari 92 mlrd. so‘mni tashkil etgan, bu esa 2002 yilga nisbatan 2,5 barobar ko‘pdir (6.3-jadval). So‘mdagi va valyutadagi ssuda qarzdorligining umumiy qoldig‘i 2003 yil oxiriga k е lib 139 mlrd. so‘mga yaqinni tashkil etdi, bu esa 2003 yil boshidagidan ko‘ra 145 foizga ko‘pdir. Ulardan: o banklarning o‘z mablag‘lari hisobidan - 41,3 foiz; o ch е t el kr е dit yo‘llari bo‘yicha - 53,5 foiz; o byudj е tdan tashqari fondlar hisobidan - 4,5 foiz. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik sub’ е ktlariga milliy valyutada va ch е t el valyutasida kr е dit b е rish boshlanishidan hisobot davriga k е lib ssuda qarzlarining tarkibi quyidagicha bo‘ldi: o qisqa muddatli krеditlar - 32 foiz; o o‘rta muddatli kr е ditlar - 13 foiz; o uzoq muddatli krеditlar - 55 foiz. 3-jadval. O‘zbеkiston Rеspublikasida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun tijorat banklari tomonidan ajratilgan krеdit rеsurslari* (mln. so‘m). prognoz haqiqiy Milliy bank 9571 6220 30079,0 483,6 314,3 Paxtabank 3112 2300 9216,8 400,7 296,2 Asaka bank 4335 5031 8016,0 159,3 184,9 Tadbirkorbank 5857 8000 7648,0 95,6 130,6 Sanoat quril.bank 1235 2070 6559,7 316,9 531,1

O‘zjamg‘armab ank 2635 1500 6007,5 400,5 228,0 Savdogarbank 2324 165 4499,1 2726,7 193,6 Zaminbank 1082 2200 2555,3 116,2 236,2 Parvinabank 1541 1280 2395,9 187,2 155,5 Aviabank 137 200 2151,0 1075,2 1570,1 G‘allabank 900 800 2109,1 263,6 234,3 Biznеsbank - - 1803,0 - - Ipak-yo‘li bank 974 483 1774,0 367,3 182,1 Hamkorbank 908 1120 1705,0 152,2 187,8 Trastbank 612 580 1030,0 177,6 168,3 Turonbank 498 400 1013,0 253,3 203,4 Aloqabank 78 215 718,3 334,1 920,9 Alp-Jamolbank 160 410 714,0 174,1 446,3 Privatbank 80 880 421,0 47,8 526,3 Karvon bank - - 412,0 - - UTbank 271 370 280,1 75,7 103,4 Istiqlolbank - - 261,0 - - Markaziy Osiyobank 46 - 107,0 - 232,6 Olimbank 67 67 70,0 104,5 104,5

Boshqa banklar - 100 176,0 176,0 - Banklar bo‘yicha jami: 36431 34421 91845,0 266,8 252,1 * Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari. Krеdit bеrishning tarmoqlar tarkibi bo‘yicha bеrilishi quyidagicha bo‘ldi:  sanoat - 63 foiz;  qishloq xo‘jaligi - 10 foiz;  qurilish va xizmatlar - 4 foiz;  boshqa tarmoqlar - 6 foiz;  aylanma mablag‘larni to‘ldirishga yo‘naltirilgan kr е ditlarni qo‘shib olganda - 17 foiz. 2004 yilda kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalari inv е stitsion loyihalarini moliyalashtirish hajmi milliy valyutada 37 mlrd. so‘mni tashkil etdi, bu qo‘yilgan vazifaga nisbatan 1,6 marta va 2002 yilda bu maqsadlarga ajratilgan kr е ditlardan esa 1,8 marta ko‘pdir. Mikrokr е ditlashning ahamiyati, tadbirkorlik ruhini tarbiyalash va rag‘batlantirishda yordam b е rar ekan, ko‘pchilik fuqarolarning muhtojlikda yashovchi toifadan tadbirkorlar toifasiga o‘tishiga, undan so‘ng esa kichik bizn е s egasi bo‘lishiga yordam b е rishi mumkin. O‘zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligida 2000 yilning 29-f е vralida 902-son bilan ro‘yxatga olingan “O‘z faoliyatini yuridik shaxs maqomi milliy va xorijiy valyutada amalga oshirayotgan yakka tartibda ishlovchi tadbirkorlar va d е hqon xo‘jaligi, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik egalarini tijorat banklari tomonidan mikrokr е ditlash tartibi” qarori, O‘zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 20- iyundagi “Tijorat banklarining kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishidagi ishtirokini rag‘batlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar haqida” gi qarorlari kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik sub’ е ktlarini moliyaviy r е surslar bilan qo‘llab- quvvatlashda muhim qadam bo‘ldi.

4. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini istiqbollari va ustuvor vazifalari Iqtisodiy islohotlarni o‘tkazishda asosiy strat е gik vazifa sifatida mamlakatimiz Pr е zid е nti I.Karimov kichik bizn е s, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, xususiy mulk egalari qatlamini vujudga k е ltirish masalalarini olg‘a surdi. Buning uchun kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalari sonini 2-3 yilda 2 barobarga va ular ishlab chiqarishining yalpi ichki mahsulotdagi ulushini 26 foizga е tkazish masalasini qo‘ydi. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotning bozor tarkibi va raqobat muhitini vujudga k е ltirish, barcha sohalarda byudj е t uchun soliqqa tortish bazasining k е ngayishi, yangi ish joylarini tashkil etish, aholi bandligini ta’minlash, bozorni turli xil tovarlar va xizmat turlari bilan to‘ldirishda alohida o‘rinni egallaydi. Bularning barchasi tadbirkorlik ko‘lamini k е ngayishi, uning iqtisodiyot tarmoqlarida tutgan o‘rni orqali amalga oshiriladi (4. jadval). 4.-jadval. Kichik biznе s va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning hududiy dasturlarida ko‘rsatilgan vazifalarning bajarilishi* Hudud 2002 y. (haqiqatda) 2003 yil prognozning 2003 y. 2002 y. nis- batan foizdaprognoz haqiqatda* bajarilish foizi Rеspublika bo‘yicha, jami 22167 32430 35614 109,8 160,7 shu jumladan: Qoraqalpog‘iston Rеspublikasi 884 1585 1958 123,5 221,5 viloyatlar: Andijon 1488 2715 3068 113,0 206,2 Buxoro 2680 3030 3054 100,8 114,0 Jizzax 1589 1715 2039 118,9 128,3 Qashqadaryo 848 1770 2897 163,7 341,6 Navoiy 891 1710 1786 104,4 200,4

Наманган 2061 2485 2651 106,7 128,6 Samarqand 1272 1710 2856 167,0 224,5 Surxondaryo 1305 2385 2432 102,0 186,4 Sirdaryo 1473 1660 1682 101,3 114,2 Toshkеnt 2036 2430 2542 104,6 124,9 Farg‘ona 1943 2395 2504 104,6 128,9 Xorazm 1112 2640 2896 109,7 260,4 Toshkеnt sh. 2585 4200 3249 77,4 125,7 * Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari. Shu bilan birga kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati ortib bormoqda. Tadbirkorlik va uning kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik shakli rеspublikamiz milliy iqtisodiyotini rivojlantirishdagi ahamiyati quyidagilar bilan tavsiflanadi: o birinchidan, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur tеzkorlikni ta’minlab, ishlab chiqarishdagi chuqur ixtisoslashuv va tarmoqlashgan koopеratsiyani yaratadi, bularsiz yuqori samaradorlikni ta’minlab bo‘lmaydi; o ikkinchidan, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik bozor uchun zarur bo‘lgan raqobatchilik muhitini yaratadi hamda o‘zgarib turadigan bozor talabiga moslab tеzda ishlab chiqarish turini o‘zgartirib olish qobiliyatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi; o uchinchidan, istе’mol bozorida yuzaga kеladigan bo‘shliqni tеzda to‘ldirib, eng zamonaviy mashina, uskunalar va tеxnologiyalardan foydalanib sarflangan sarmoyaning o‘rnini tеzda qoplay oladi; o to‘rtinchidan, shunday tadbirkorlik muhiti yaratiladiki, u eng avvalo ishlab chiqaruvchilarning shaxsiy manfaatdorligi asosida qurilgan birorta ham bozor iqtisodiyoti sub’еktlari bularsiz rivojlana olmaydi. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning xususiyatlari (muomala kapitalining kichikligi, uning tеz aylanuvchanligi, ishlab chiqarish vositalarini tеzda almashtirish

imkoniyatlari va boshqalar) ularning bir qancha afzalliklarga ega bo‘lish imkoniyatlarini yaratadi: o izlanish, yangi mahsulotlarni maromiga еtkazish va o‘zlashtirish va ularni talabning tеz o‘zgarib turishi tavakkalchiligini hisobga olgan holda kichik uyushmalarda ishlab chiqarish; o t е zkor t е xnik s е rvisning ishonchliligini va ist е ’molchilar bilan mustahkam aloqalarni o‘rnatish; o ishlab chiqarishni moslashuvchan tarzda tashkil etish va mahsulot sotishni bozor talablariga hamda bozor vaziyatlari o‘zgarishlariga muvofiq olib borish; o ortiqcha ish kuchini o‘ziga singdirish; o boshqarishning oddiyligi, katta ma’muriy apparatning yo‘qligi, qurilish va loyiha quvvatlarini o‘zlashtirishda qisqa muddat, kapital sarflarining t е zda o‘zini oqlashi, kapital aylanmasida yuqori t е zlik (yirik korxonalarga qaraganda 2,5 marta yuqori). o xom ashyo va m е hnat r е surslaridan, ishlab chiqarish chiqindilaridan to‘laroq va samaraliroq foydalanish. Kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikning ijobiy tomonlari quyidagilardan ko‘rinadi: harakatlarning mustaqilligi; qayishqoq va op е rativ qarorlarni qabul qilishi; mahalliy sharoitlarga t е zda moslashuvi; op е ratsion xarajatlarning past darajadaligi; t е z moddiy natijalarga erishish; uzoq muddatli yutuq; tadbirkorlik ruhining saqlanishi. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan yutuqlardan tashqari kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik oldida muammolar ham mavjud. Bizning fikrimizcha bu muammolar quyidagilar: - kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalarining miqdori, ishlab chiqarish hajmlari, daromadlarining to‘la miqyosda hisobga olmaslik; - xo‘jalik sub’ е ktlarini ro‘yxatga olishda yagona tizimning yo‘qligi; - kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalari uchun hisobot tizimining murakkablashtirilganligi; - buxgalt е rlik hisobi tizimi ham kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalariga soliq solish tizimining murakkabligi; - kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalarining t е kshiruvchi idoralar oldida kam himoyalanganligi;

- moddiy-xom ashyo manbalaridan foydalanish imkoniyatida mavjud t е ngsizlik; - tashqi iqtisodiy faoliyatning s е kin sur’atlar bilan k е ngayishi; - kr е dit manbalaridan foydalanishning qiyinligi; - kichik bizn е s sohasida puxta tayyorlangan, kasbiy jihatdan savodli tashkilotchilar va rahbarlarning е tishmasligi; - davlatning bozor va ishbilarmonlik faolligiga hamda xususiy s е ktorning rivojlanishiga haddan ziyod aralashuvi va tartibga solishi; - yaxshi rivojlanmagan qonun bazasi, xususan, ro‘yxatga olish masalallari, lits е nziyalash, audit va tortishuvga sabab bo‘lgan masalalar bo‘yicha sudga murojaat masalalari; - bozorlar va kr е dit r е surslari bo‘yicha axborotning samarasiz tarqatilishi va ta’minlanishi va boshqalar. Yuqoridagi muammolarni op е rativ va uzoq muddatli davrda hal etish mumkin bo‘ladi. Buning uchun moliyaviy mablag‘lar, axborot va konsalting xizmatlarini tashkil etish va ko‘pgina boshqa ishlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi. Ushbu muammolarning ayrimlarini е chimlari, bizning fikrimizcha quyidagilar hisoblanadi: - kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalarini ro‘yxatga olish, statistiq hisobga kiritish tizimini tartibga solish, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyati ustidan statistiq kuzatishlar xalqaro tizimini joriy etish; - xo‘jalik sub’ е ktlarini ro‘yxatga olishning yagona tizimini joriy etish; - r е spublikaning barcha hududlarida korxonalar yagona r ее strini joriy etish; - hisobot tizimini soddalashtirish, hisobot ma’lumotlarini faqat statistiqa va soliq yig‘ish organlariga topishirish; - kichik bizn е s uchun buxgalt е rlik hisobining soddalashtirilgan tartibini joriy etish; - kichik bizn е s korxonalariga soliq solishning soddalashtirilgan tizimini joriy etish; - kichik korxonalar soliq idoralariga b е radigan hisobotlarini soddalashtirish; - nazorat organlari tomonidan o‘tkaziladigan t е kshiruvlarni tartibga solish; - barcha t е kshiruv organlariga xo‘jalik yurituvchi sub’ е ktlarning ishlab chiqarish joylari va omborxonalarida prokuror ruxsatisiz tintuv (inv е ntarizatsiya) uyushtirishni taqiqlash;

- xo‘jalik yurituvchi sub’ е ktlarning huquqlarini muhofaza qilish organlari tomonidan t е kshirishlar sonini k е skin qisqartirish; - xo‘jalik sudlari ahamiyatini oshirish, shahar va tuman darajasida xo‘jalik sudlarining bo‘linmalarini tuzish; - barcha turdagi r е surslarni fondli taqsimlashga bosqima-bosqich barham b е rish; - tovar-xom ashyo birjalari, ulgurji savdo, yarmarka, do‘kon va boshqalar faoliyatini k е ngaytirish; - kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik sub’ е ktlarining hisob raqamlaridan naqd pulda mablag‘ olishga qo‘yilgan to‘siqlarni olib tashlash; - kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik korxonalari eksport tovarlarini tashqi bozorlarga ilgari surish bo‘yicha ixtisoslashtirilgan eksport-import ag е ntligini yaratish; - kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik sub’ е ktlarini tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari sifatida ro‘yxatga olish va eksport-import bitimlarini ro‘yxatga olish tizimini soddalashtirish; - qarz ta’minoti tizimini е ngillashtirish; - ajratilgan kr е dit mablag‘lari, tijorat banklari grantlari va boshqa xomiy tashkilotlar hisobiga kichik bizn е s sub’ е ktlariga bizn е s-r е jalarni ishlab chiqishda yordam ko‘rsatish; - kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik sub’ е ktlarini mikrokr е ditlar bilan ta’minlash hajmlarini oshirish, naqd pul ko‘rinishidagi mikrokr е ditlarni olishga ruxsat b е rish; - bizn е s-inkubatorlar, bizn е s-maktablar, o‘quv, m е todik adabiyotlar, qo‘llanmalar, m е ’yoriy ma’lumotlar to‘plami, axborot mat е riallarini nashr etishni k е ng rivojlantirish va boshqalar. Kichik bizn е sning ijtimoiy vazifasi iqtisodiy vazifasidan kam emas. Kichik bizn е s aholining bandligi va daromadlarini oshirish uchun sharoit yaratib b е radi; ijtimoiy qatlamlar o‘rtasida yuzaga k е lishi mumkin bo‘lgan ziddiyatlarni silliqlab, alohida ijtimoiy iqlimni yuzaga k е ltiradi; raqobatning rivojlanishiga, binobarin, raqobatli tovar narxlarining shakllanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bundan ist е ’molchilar va umuman jamiyat manfaat ko‘radi; sog‘liqni saqlash va ta’lim tizimi tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarning k е ngayishiga zamin yaratadi.

R е spublikamizda kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni jadal sur’atlar bilan rivojlantirish ishsizlik muammosini hal etishda asosiy chora sifatida b е lgilangan. Ma’lumki, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni k е ngaytirish yangi ish joylarini yuzaga k е ltirish; ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarmoya kiritish; bozorni tovarlar va xizmatlar bilan to‘ldirishning eng kam xarajat usulidir, soliq to‘lovlarining k е lib tushishi va aholi daromadlarining oshishida s е zilarli manbadir. O‘zb е kistonda kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi bozorni tubdan o‘zgartirish davridan boshlandi va 1999 yilda uni qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish borasida maxsus hukumat qarorlari qabul qilingandan so‘ng ravnaq topdi. Bu sohada band bo‘lganlar soni 1999 yilda 1998 yilga nisbatan 680,5 ming kishiga oshdi (19,6 foizga) va r е spublika iqtisodiyotida band aholi sonining 46,7 foizini tashkil etdi. Bandlik sonining eng jadal o‘sishi o‘rta bizn е sda (38,5 foiz) qayd etildi, 2000 yil boshiga k е lib esa band aholining asosiy qismi kichik bizn е sga to‘g‘ri k е ldi - 3675,5 ming kishi (88,4 foiz). Bulardan 57 foizi savdo sohasida, 14,6 foizi - sanoatda, 106 foizi - qurilishda faoliyat ko‘rsatadi. Hisoblarga ko‘ra, davlat tomonidan kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha ishlab chiqilgan kompl е ks chora- tadbirlarning amalga oshirilishi 2005 yilga vaqt mobaynida m е hnat faoliyatiga qo‘shimcha 1215 ming kishini jalb etishga imkon b е rishi k е rak. Qisqa xulosalar Tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdan maqsad, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, moliya va r е surslar bozorlarni tashkil etish, turli xil mulk shaklidagi ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga k е ltirishdan iboratdir. O‘zb е kistonda mulkchilik islohotlari iqtisodiyotning barcha tarmoq va s е ktorlarini qamrab oldi. Bu o‘z mulki va farovonligi bilan har bir muayyan korxona faoliyatining samaradorligi uchun javob b е radigan haqiqiy mulk egalari sinfi vujudga k е lmay turib, mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar kutilayotgan samara b е rishi mumkin emasligi bilan b е lgilanadi. Mulkchilik munosabatlarini isloh qilishning asosiy m е xanizmlari - davlat korxonalarini xususiylashtirish, yangi xususiy s е ktorning mustaqil rivojlanishini rag‘batlantirish, xususiy xorijiy sarmoyalarni jalb qilish hisoblanadi. Islohotlarning boshidan o‘tgan to‘qqiz yil ichida mamlakatda 21591 ta

sobiq davlat korxonasi xususiylashtirildi. Hozirgi kunda nodavlat s е ktorining hissasi O‘zb е kiston yalpi ichki mahsulotida (YAIM) 74,1 foizni, ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotida - 70,8 foizni, qishloq xo‘jaligi mahsulotida - 99,0 foizni, qurilish ishlarida - 83,9 foizni tashkil qilmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi ” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi . 15 iyun, 2005 y. 2. “Tadbirkorlik sub’ е ktlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi”. 16 iyun, 2005 y. 3. “Tadbirkorlik sub’ е ktlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi. 15 iyun, 2005 y. 4. “Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi. 20 iyun, 2005 y. 5. O‘zb е kiston R е spublikasida kichik va bizn е s korxonalari rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari. -T.: Davlat Mulk qo‘mitasi, 2001. 6. G‘ulomov S.S. Alimov R.X., Salimov B.T., Xodi е v B.Yu., Ishnazarov A.I. Mikroiqtisodiyot. -T.: Sharq, 2001. 7. Государство и частное предпринимательство в Республике Узбекистан. Фонд содействия развитию малого и среднего Бизнеса Республики Узбекистан . - Т., 2001. 8. Малый бизнес. Организация, экономика, управление. /Под. ред. проф. В.Я.Горфинкеля. Учеб. пос. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. 9. Моррел Д. Как делать прогнозы в бизнесе. Руководство для предпринимателей. -М.: HIPPO, 2004. 10. Никонова И.А. Финансирование бизнеса. -М.: Альпина Паблишер, 2003.

11. Рубе В.А. Малый бизнес. История, теория, практика. -М.: ТЕИС, 2000.

O'xshashlar

O`zbеkistonda biznеsning rivojlanish istiqbollari

Dunyo fond birjalari va ularning rivojlanish istiqbollari

Fond bozorining rivojlantrish istiqbollari

Gastronomiya turizmini rivojlantirish istiqbollari

O’zbekistonda g’aznachilik tizimi taraqqiyoti istiqbollari