Nomoliyaviy aktivlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi - Iqtisodiyot - Referatlar

Nomoliyaviy aktivlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Yuklangan vaqt:

02.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.7412109375 KB

Ko'chirib olish

Nomoliyaviy aktivlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi Reja: 1. BHXS (IAS) 2 “Zaxiralar” 2. BHXS (IAS) 16 “Asosiy vositalar” 3. BHXS (IAS) 23 “Qarzlar bo’yicha xarajatlar” 4. BHXS (IAS) 40 “Investitsion mulk” 5. BHXS (IAS) 38 “Nomoddiy aktivlar” 6. MHXS (IFRS) 5 “Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat”

1. BHXS (IAS) 2 “Zaxiralar” BHXS (IAS) 2 “Zaxiralar” nomli s tandartning maqsadi tovar-moddiy zaxiralarni (TMZlarni) hisobga olish tartibini belgilashdan iboratdir. TMZlarni hisobga olishda asosiy masala bo’lib TMZlarning tannarxi qanday summada aktiv sifatida tan olinishi va ular bilan bog’liq bo’lgan daromadlar kelgusi davrlarda tan olinguncha hisobga olinishi kerakligi hisoblanadi. Ushbu Standart tannarx va uning keyinchalik xarajat sifatida tan olinishi, shu jumladan uning har qanday sof sotish qiymatigacha kamaytirilishi bo’yicha ko’rsatmalarni beradi. U, shuningdek, tovarmoddiy zaxiralarning tannarhini aniqlashda qo’llaniladigan tannarxni hisoblash formulalari bo’yicha ko’rsatmalarni keltiradi. Ushbu standart, quyidagilardan tashqari, barcha tovar-moddiy zaxiralarga nisbatan qo’llaniladi: • qurilish shartnomalari, shu jumladan ular bilan bevosita bog’liq bo’lgan xizmat shartnomalari ostida kelib chiqadigan tugallanmagan ishlab chiqarish (BHXS 11 “Qurilish Shartnomalari” ga qarang); • moliyaviy instrumentlar (BHXS 32 “Moliyaviy Instrumentlar: Taqdim etish” va MHHS 9 “Moliyaviy Instrumentla”r ga qarang); va • qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlar va yig’im jarayonidagi qishloq xo’jaligi hosillari (BHXS 41 “Qishloq xo’jaligi”). Ushbu Standart quyidagilar egaligidagi tovar-moddiy zaxiralarga nisbatan qo’llanilmaydi: • qishloq va o’rmon xo’jaliklari mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar, yig’imdan so’nggi qishloq xo’jaligi hosillari, foydali qazilmalar va qazilma mahsulotlari, agar ular shu sohalarda o’rnatilgan ilg’or amaliyotlarga muvofiq sof sotish qiymati bo’yicha baholanadigan bo’lsa. Agar bunday TMZlar sof sotish qiymati bo’yicha baholanadigan bo’lsa, ushbu qiymatdagi o’zgarishlar shu o’zgarish ro’y bergan davrdagi foyda yoki zararida tan olinadi. • o’z TMZlarini sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat bo’yicha baholaydigan, tovarlarni sotuvchi broker-treyderlari. Bunday TMZlar sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olinganida,

sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatdagi o’zgarishlar o’zgarish ro’y bergan davrdagi foyda yoki zararida tan olinadi. Tovar-moddiy zaxiralari tannarxi yoki sof sotish qiymatidan qaysi biri kamroq bo’lsa, o’sha bo’yicha baholanishi lozim. Tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga TMZlarni sotib olish, qayta ishlash va ularni hozirgi paytdagi joylashishi hamda holatiga keltirish uchun amalga oshirilgan boshqa jami xarajatlar kiritilishi lozim. Tovar-moddiy zaxiraning sotib olish xarajatlariga xarid narhi, import bojlari va boshqa soliqlar (soliq idoralari tomonidan xo’jalik sub’ektiga keyinchalik qaytariladiganlardan tashqari), tashish, ortish-tushirish hamda tayyor mahsulotlar, materiallar va xizmatlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq boshqa jami xarajatlar kiradi. Savdo chegirmalari, qoplab berishlar va shu kabilar sotib olish xarajatlaridan chegirilib tashlanishi lozim. Tovar-moddiy zaxiralarni qayta ishlash xarajatlariga mahsulotni ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq xarajatlar, masalan bevosita mehnat xarajatlari, kiradi. Ularga, shuningdek, materiallarni tayyor mahsulotga aylantirishda amalga oshiriladigan va sistematik tarzda taqsimlanadigan doimiy va o’zgaruvchan ustama xarajatlar ham kiradi. Doimiy ishlab chiqarish ustama xarajatlari - bu ishlab chiqarish hajmidan qat’iy nazar nisbatan doimiy bo’lib qoladigan bilvosita ishlab chiqarish xarajatlaridir, masalan ishlab chiqarish binolari va uskunalarining eskirishi va ularni saqlash xarajatlari hamda ishlab chiqarishni boshqarish xarajatlari. O’zgaruvchan ishlab chiqarish ustama xarajatlari bu ishlab chiqarish hajmiga to’g’ridan-to’g’ri yoki deyarli to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikda o’zgaradigan bilvosita ishlab chiqarish xarajatlaridir, masalan bilvosita materiallar va bilvosita mehnat xarajatlari. Boshqa xarajatlar TMZlar tannarxiga, faqatgina TMZlarni hozirgi paytdagi joylashishi va holatiga keltirish uchun sarflangan xarajatlar hajmidagina, kiritiladi. Masalan, no-ishlab chiqarish ustama xarajatlari yoki maxsus mijozlar uchun mahsulotlarni yasash xarajatlarini tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritish o’rinli bo’lishi mumkin.

Tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritilmaydigan va ular kelib chiqqan davr xarajatlari sifatida tan olinadigan xarajatlar misoliga quyidagilar kiradi: (a) me’yoridan tashqari sarflangan xom ashyo, mehnat va boshqa ishlab chiqarish xarajatlari summasi; (b) saqlash xarajatlari, agar bu xarajatlar ishlab chiqarish jarayonining keyingi bosqichlari uchun talab etilmasa; (v) tovar-moddiy zaxiralarni xozirgi paytdagi joylashishi va holatiga keltirish bilan bog’liq bo’lmagan ma’muriy ustama xarajatlar; va (g) sotish xarajatlari. MHXS 23 “Qarzlar bo’yicha xarajatlar” olingan qarzlar bo’yicha xarajatlar tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritiladigan kamdan-kam hollarini belgilaydi. Xo’jalik sub’ekti tovar-moddiy zaxiralarni kechiktirib to’lash shartlarida sotib olishi mumkin. Agar bunday kelishuv amalda moliyalashtirish elementini o’z ichiga olsa, bu element, masalan, odatdagi shartlarda kreditga sotib olish narhi va to’lov summasi orasidagi farq, ushbu moliyalashtirish davrida foiz xarajatlari sifatida tan olinishi shart. 1-misol. Ishlab chiqarish kompaniyasi TMZlar prtiyasini sotib olmoqda. Materialning pereyskurant bahosi 12 sh.b. Sotuvchi 500 tadan 1000 tagacha material sotib olsa 4%, 1000 tadan ortiq sotib olsa 8% chegirma beradi. Kompaniya 900 ta materialni hozir, kelgusida 300 ta sotib olishni rejalashtirmoqda. Sotuvchi sotuv bahosidan 20% QQS to’laydi. Omboga olib kelishgacha transport xarajatlari 1300 sh.b. Sotib olish tannarxini aniqlang. Echim. Sotib olish tannarxi = 900 x 12 x (100% - 4%) + 1300 = 11668 sh.b. 2-misol.

Kompaniya to’lovni kechiktirish sharti bilan tovarlar partiyasini sotib olmoqda. Kompaniya 3 oydan keyin 76800 sh.b. to’laydi. O’z vaqtida to’lansa tovar partiyasi 75000 sh.b. turadi. 1. Sotib olishdagi provodka: Dt Xom ashyo va materiallar (M2010) 75000 Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyoilar (M6010) 75000 2. Oylik xarajatni tan olish (foiz xarajatlari) Dt Foiz xarajatlari (M9610) 600 Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyoilar (M6010) 600 (76800-75000)/3 oy = 600 sh.b. 3-misol. Kompaniya olti oy davomida oyiga 90000 ish soat me’yorini o’rnatdi. Oylik ishlab chiqarish ustama xarajatlari 144000 sh.b. Kompaniya 1 oyda 80000 ish soat, 2 oyda 105000 ish soat ishladi. Ishlab chiqarish ustama xarajatlarini taqsimlang: 1. Birinchi oy uchun taqsimlanmagan ustama xarajatlarni foyda va zararga hisobdan chiqariladi: Dt Sotish tannarxi (M9110) yoki Dt Boshqa operatsion xarajatlar (M9430) 16000 Kt Umumishlab chiqarish xarajatlari (M2400) 16000 144000/90000 x (90000- 80000) = 16000 sh.b. 2. Ikkinchi oy uchun ortiqcha paydo bo’lgan xarajatni qayta tiklash kerak: Dt Umumishlab chiqarish xarajatlari (M2400) 24000 Kt Asosiy ishlab chiqarish (M2100) yoki Kt Sotish tannarxi (M9110) 24000 4-misol. Chakana savdo tashkiloti zaxiralarini chakana savdo usulida baholaydi. Oziq ovqat mahsulotlari uchun 20 % li o’rtacha marja usulini qo’llaydi. Bu

mahsulotning oy boshiga qoldigi 40000 sh.b. (tannarxi), 8000 sh.b. (savdo ustamasi) Oy davomida 360000 sh.b. (tannarxi) mahsulot sotib olindi va 450000 sh.b. mahsulot sotildi. Sotilgan mahsulotlarning savdo ustamasi va sotish bahosini toping 1. Sotilgan mahsulot savdo ustamasi: 40000+360000-450000/(100% + 20%) = 25000 sh.b. 2. Sotish bahosi: 450000/(100% + 20%) = 375000 sh.b. Xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar tovar-moddiy zaxiralarga ega bo’lganida, ular bu TMZlarni ishlab chiqarish xarajatlari summasida baholaydilar. Bu xarajatlar, asosan, xizmat ko’rsatishda bevosita band bo’lgan xodimlar, shu jumladan ularni nazorat qiladigan xodimlar bilan bog’liq bo’lgan mexnat haqi va boshqa xarajatlar, hamda tegishli ustama xarajatlardan tashkil topadi. Xizmatlarni sotishda band bo’lgan va umumiy ma’muriy xodimlarga tegishli bo’lgan mexnat haqi va boshqa xarajatlari tannarxga kiritilmaydi, va ular kelib chiqqan davrning xarajatlari sifatida tan olinadi. Aksariyat hollarda, xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlarning TMZlari tannarxiga ular tomonidan xizmat narhiga kiritiladigan foyda me’yori yoki taqsimlanmaydigan ustama xarajatlar kiritilmaydi. MHXS 41 “Qishloq xo’jaligi”ga asosan xo’jalik sub’ekti o’zining biologik aktivlaridan yig’ib olgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini o’z ichiga oladigan tovarmoddiy zaxiralari, ularni dastlabki tan olishda yig’im paytidagi sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati bo’yicha baholanadi. Bu o’sha sanadagi tovarmoddiy zaxiralarning, mazkur standart qo’llanilishi maqsadidagi, tannarxidir. TMZlar tannarxini baholash uchun, qulaylik maqsadida, me’yoriy xarajatlar bo’yicha tannarxni hisoblash usuli yoki chakana usuli kabi usullardan foydalanish mumkin, agarda ularni qo’llash natijalari taxminan tannarxga teng bo’lsa. Me’yoriy xarajatlarda xom ashyo va materiallar, ishchi kuchi, samaradorlik va quvvatdan foydalanishning normal darajasi hisobga olinadi. Me’yorlar doimiy

tarzda tahlil qilib turiladi, va, zarur hollarda joriy shart-sharoitlarga qarab qayta ko’rib chiqiladi. Chakana usuli ko’pincha chakana savdo sohasida ko’p sonli, tez-tez o’zgarib turuvchi, va bir xil foyda olib keladigan shunday TMZlarni baholash uchun foydalaniladiki, ular tannarxini hisoblash uchun boshqa usullarni qo’llashni amaliy iloji bo’lmaydi. Tovar-moddiy zaxiraning tannarxi ushbu TMZning sotish qiymatini yalpi foydaning tegishli foiziga kamaytirish yo’li bilan aniqlanadi. Qo’llaniladigan foizni aniqlashda, qiymati dastlabki sotish narhidan kamaytirilgan tovar-moddiy zaxiralari hisobga olinadi. Ko’pincha hamma chakana savdo BOBlari bo’yicha o’rtacha foiz qo’llaniladi. 5-misol. Oy boshiga kompaniyada A tovardan 200 dona 15 sh.b. dan bor edi. Kelgusi oy davomida A tovar bo’yicha quyidagi sotib olish va sotishlar amalga oshirildi: Kunlar Sotib olish Sotish 5 kun 160 dona 14 kun 380 dona 15.1 sh.b.dan 18 kun 50 dona 22 kun 270 dona 15.3 sh.b. dan 27 kun 560 dona FIFO usuli: Sotilgan = 200x15+380x15,1+190x15,3 = 11645 sh.b. Qoldiq = 200x15+380x15,1+270x15,3 - 11645 sh.b.= 1224 sh.b. O’rtacha tortilgan usul: O’rtacha qiymat birlik = (200x15+380x15,1+270x15,3) / (200+380+270) = 15.14 sh.b. Sotilgan = (160+50+560) x 15.14 = 11657.80 sh.b. Qoldiq =200x15+380x15,1+270x15,3 – 11657.8 sh.b.= 1211.20 sh.b.

Odatda bir-birini o’rnini bosmaydigan (bir-birini almashtira olmaydigan) TMZlar moddalarining hamda maxsus loyihalar uchun ishlab chiqarilgan va ajratilgan tovarlar va xizmatlarning tannarxi ularga tegishli alohida xarajatlarning maxsus aniqlanishi yo’li bilan baholanadi. Tannarxni maxsus aniqlanishi deganda alohida xarajatlarning tovar-moddiy zaxiralarning alohida aniqlangan moddalariga olib borilishi tushuniladi. Bu maxsus loyiha uchun ajratilgan TMZlarni hisobga olishda, ular sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan bo’lishidan qat’iy nazar, to’g’ri yondashuv hisoblanadi. Ammo, ko’p miqdordagi, odatda bir-birini o’rnini bosadigan TMZlar moddalari mavjud bo’lganida, xarajatlarning maxsus aniqlanishi noo’rin hisoblanadi. Bunday hollarda, foyda yoki zarar shakllanishida oldindan belgilangan natijalarga erishish maqsadida tovar-moddiy zaxiralarda qoladigan moddalarni tanlash usulini qo’llash mumkin. Tovar-moddiy zaxiralar tannarxi birinchi-kirim, birinchi-chiqim (FIFO) usuli yoki o’rtacha tortilgan qiymat formulasi orqali aniqlanishi lozim. Xo’jalik sub’ekti, uning uchun bir xil xususiyatga ega bo’lgan va bir xil tarzda foydalaniladigan barcha tovar-moddiy zaxiralar bo’yicha bir xil tannarxni aniqlash formulasidan foydalanishi shart. Har xil xususiyatga ega bo’lgan va har xil yo’nalishda ishlatiladigan tovarmoddiy zaxiralar uchun har xil tannarxni aniqlash formulalaridan foydalanish mumkin. Masalan, tovar-moddiy zaxiralardan bitta operatsion segmentida foydalanish tarzi xo’jalik sub’ektining boshqa operatsion segmentida shu turdagi tovar-moddiy zaxiralardan foydalanish tarzidan farqlanishi mumkin. Ammo, tovar- moddiy zaxiralarning geografik joylashuvidagi (yoki soliq qoidalariga nisbatan) farq o’zo’zidan har xil tannarx formulalaridan foydalanishga asos bo’la olmaydi. Tovar-moddiy zaxiralarning tannarxi agar ushbu zaxiralar shikastlangan, yohud butunlay yoki qisman eskirgan, yoki ularning sotish narxlari kamaygan bo’lsa, qoplanmasligi mumkin. Tovar-moddiy zaxiralarning tannarxi, shuningdek, ishlab chiqarishni oxiriga yetkazish bo’yicha baholangan xarajatlar yoki sotuvni amalga oshirish bo’yicha baholangan xarajatlar oshgan taqdirda ham

koplanmasligi mumkin. Tovar-moddiy zaxiralar qiymatini tannarxdan past bo’lgan sof sotish qiymatigacha kamaytirish amaliyoti shunday nuqtai nazar bilan to’g’ri keladiki, bunda aktivlar ularning sotilishi yoki foydalanishidan olinishi kutilayotgan summadan oshmagan qiymatda hisobga olinishi zarur. Odatda tovar-moddiy zaxiralar moddama-modda sof sotish qiymatigacha kamaytiriladi. Ammo ayrim hollarda, bir xil yoki o’zaro bog’liq moddalarni guruhlashtirish o’rinli bo’lishi mumkin. Bu tovar-moddiy zaxiralarning bir xil maqsadda yoki bir xil yakuniy iste’molchilar uchun ishlab chiqariladigan, bir xil geografik hududda ishlab chiqariladigan va sotiladigan mahsulot turi bilan bog’liq bo’lgan, hamda ushbu mahsulot turiga kiradigan boshqa moddalardan amalda alohida baholana olmaydigan moddalariga tegishli bo’lishi mumkin. Tovar-moddiy zaxiralarning tannarxini, ularning tasniflanishi, masalan, tayyor mahsulotlar yoki ma’lum bir operativ segmentdagi barcha tovar-moddiy zaxiralar, asosida kamaytirish noto’g’ridir. Xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar odatda alohida sotish nahi belgilanadigan har bir xizmat bo’yicha xarajatlarni to’playdilar. Shu tufayli, har bir bunday xizmatga alohida modda sifatida qaraladi. Sof sotish qiymatining baholanishi sotilishi kutilayotgan tovar-moddiy zaxiralarning summasi baholangan paytida mavjud bo’lgan eng ishonchli dalillarga asoslanadi. Bunday baholashda, davr tugashidan keyin ro’y beradigan hodisalar bilan bevosita bog’liq bo’lgan narxning yoki tannarxning o’zgarishlari hisobga olinadi, agar bunday hodisalar davr oxiriga mavjud bo’lgan shart-sharoitlarni tasdiqlasa. Tovar-moddiy zaxiralar sotilganida, ushbu zaxiralarning balans qiymati xarajat sifatida, ular bilan bog’liq bo’lgan daromad tan olinadigan davrda, tan olinishi lozim. Har qanday tovar-moddiy zaxirani sof sotish qiymatigacha kamaytirish summasi va zaxiralar bo’yicha yo’qotishlar ushbu kamaytirish yoki yo’qotish ro’y bergan davrda xarajat sifatida tan olinishi lozim. Sof sotish qiymatining oshishi natijasida kelib chiqadigan tovar-moddiy zaxiralarini kamaytirishning har qanday qayta tiklash summasi, xarajat bo’lib tan olingan

TMZlar summasining kamayishi sifatida bunday qayta tiklash ro’y bergan davrda tan olinishi lozim. Ba’zi tovar-moddiy zaxiralarning qiymati boshqa aktivlar schyotlariga olib borilishi mumkin, masalan, o’z kuchi bilan qurilgan asosiy vositaning tarkibiy qismi sifatida. Bunday usul bilan boshqa aktivlarga kiritilgan tovar-moddiy zaxiraning qiymati, ushbu aktivdan foydalanish muddati davomida xarajat sifatida tan olinadi. 2. BHXS (IAS) 16 “Asosiy vositalar” BHXS (IAS) 16 “Asosiy vositalar” nomli standartining maqsadi moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar tadbirkorlik sub’ektining asosiy vositalariga qilgan investitsiyalarini va bunday investitsiyalardagi o’zgarishlar haqidagi ma’lumotlarni tushunishi uchun asosiy vositalarni hisobga olish tartibini belgilab berishdan iboratdir. Asosiy vositalarni hisobga olishda asosiy masalalar bo’lib aktivlarni tan olish, ularning balans qiymatini aniqlash va ular bo’yicha eskirish xarajatlarini va qadrsizlanish bo’yicha zararlarni tan olish hisoblanadi. Ushbu Standart asosiy vositalarni hisobga olishda qo’llanilishi lozim, biroq boshqa Standartlar asosiy vositalarni o’zgacha hisobga olishni talab etgan yoki ruxsat etgan hollari bundan mustasno. Ushbu Standart quyidagilarga nisbatan qo’llanilmaydi 1 : (a) MHXS 5 “Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat” ga asosan sotish uchun mo’ljallangan deb tasniflanadigan asosiy vositalar; (b) qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlar (BHXS 41 “Qishloq xo’jaligi” ga qarang); (v) foydali qazilmalarni qidirish va aniqlashda ushbu foydali qazilmalarning tan olinishi va baholanishi (MHXS 6 “Foydali qazilmalarni qidirish va aniqlash” ga qarang); yoki 1 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. p.1122-1123.

(g) neft, tabiy gaz va shunga o’xshash qayta tiklanmaydigan resurslar kabi foydali qazilmalarga huquqlar va foydali qazilmalarning zahiralari. Biroq, ushbu Standart (b)–(g) bandlarda qayd qilingan aktivlarni qazib olish yoki ishlatishda foydalaniladigan asosiy vositalarga nisbatan qo’llaniladi. Balans qiymati – bu har qanday jamg’arilgan eskirish va yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlar chegirib tashlanganidan so’ng aktivning tan olinadigan summasidir. Tannarx – bu aktivni uning xaridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun to’langan pul mablag’i yoki pul mablag’i ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa turdagi uning evaziga berilgan tovonning haqqoniy qiymati yoki, tegishli hollarda, boshqa MHXSlarning, masalan MHXS 2 “Aktsiyaga asoslangan to’lov” ning aniq talablariga muvofiq ushbu aktivning dastlabki tan olinishidagi qiymatdir. Eskirish hisoblanadigan qiymat – bu aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi tannnarxi yoki tannarx o’rniga aks ettiriladigan boshqa qiymatdir. Eskirish – bu aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir. Tadbirkorlik sub’ektiga xos qiymat - bu tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan davomiy foydalanishidan va foydali xizmat muddati oxirida balansdan chiqarishdan yoki majburiyat so’ndirilganida kutiladigan pul oqimlarining keltirilgan qiymatidir. Xaqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo’lgan yoki majburiyatni o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir. (MHXS 13 “Haqqoniy qiymatni baholash” ga qarang). Qadrsizlanish bo’yicha zarar - bu aktivning balans qiymatining uning qoplanadigan qiymatidan oshadigan qismidir. Asosiy vositalar – quyidagilar uchun mo’ljallangan moddiy aktivlardir: (a) mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish, yoki xizmatlarni ko’rsatish, yoki boshqa tomonlarga ijaraga berish, yoki ma’muriy maqsadlarda foydalanish uchun mo’ljalangan; va

(b) bir davrdan uzoqroq muddat davomida foydalanilishi kutilgan. Qoplanadigan qiymat – bu aktivning quyidagi qiymatlaridan yuqorirog’i: sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati va uning foydalanishdagi qiymati. Aktivning tugatish qiymati - bu aktivning chiqib ketishi bo’yicha baholangan harajatlar chegirilgan holda, tadbirkorlik sub’ekti ayni paytda xuddi aktiv foydali xizmat muddati oxirida kutilgan muddati va holatida bo’lganidek aktivning chiqib ketishidan oladigan baholangan qiymatidir. Foydali xizmat muddati bu 2 : (a) aktivning tadbirkorlik sub’ekti tomonidan foydalanishi uchun yaroqli bo’lishi kutilgan davr; yoki (b) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan ishlab chiqarish hajmi (miqdori) yoki shunga o’xshash birliklar soni. Asosiy vositalar ob’ektining tannarxi faqatgina quyidagi shartlar bajarilganda aktiv sifatida tan olinadi: (a) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan asosiy vosita bilan bog’liq kelgusi iqtisodiy naf olinishi ehtimoli mavjud bo’lsa; va (b) aktivning tannarxi ishonchli baholana olsa. Ehtiyot qismlar, yordamchi va ta’mirlovchi jihozlar kabi moddalar asosiy vositalar ta’rifiga mos kelganida ushbu MHXSga muvofiq tan olinadi. Aks hollarda bunday moddalartovar-moddiy zaxiralar sifatida tasniflanadi. Ushbu Standart tan olish uchun o’lchov birligini, ya’ni asosiy vosita ob’ekti nimadan tashkil topishini belgilab bermaydi. Shuning uchun, tadbirkorlik sub’ektining o’ziga xos shart-sharoitlarida tan olish mezonlarini qo’llash uchun mulohaza qilish talab etiladi. Qoliplar, dastaklar va muhrlar kabi alohida muhim bo’lmagan moddalarni birlashtirish va tan olish mezonlarini ushbu birlashtirilgan qiymatga nisbatan qo’llash o’rinli bo’lishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti barcha asosiy vositalar bilan bog’liq xarajatlarni ularning kelib chiqish paytiga qarab ushbu tan olish mezonlari asosida baholaydi. 2 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. p.1128.

Bunday xarajatlar o’z ichiga asosiy vosita ob’ektini sotib olish yoki qurish bilan bog’liq boshlang’ich xarajatlarni, xamda asosiy vositani keyinchalik kengaytirish, qandaydir qismini almashtirish yoki unga texnik xizmat ko’rsatish uchun amalga oshirilgan xarajatlarni qamrab oladi. Asosiy vositalar ob’ektlari xavfsizlik yoki atrof-muhitni muhofaza qilish maqsadlarida sotib olinishi mumkin. Bu kabi asosiy vositalarni sotib olish mavjud bo’lgan qandaydir asosiy vosita ob’ektidan olinadigan kelgusi iqtisodiy nafni bevosita oshirmasada, tadbirkorlik sub’ekti boshqa aktivlaridan kelgusida iqtisodiy naf olishi uchun zarur bo’lishi mumkin. Bunday asosiy vositalar ob’ektlari aktiv sifatida tan olinadi, chunki ular yordamida tadbirkorlik sub’ekti tomonidan ular bilan bog’liq bo’lgan aktivlardan kelgusida olinadigan iqtisodiy naf bunday ob’ektlar sotib olinmaganida olinadigan nafdan ko’ra ko’proq bo’ladi. Masalan, kimyoviy maxsulotlarni ishlab chiqaruvchi korxona xavfli kimyoviy moddalarni ishlab chiqarish va saqlash bilan bog’liq ekologik talablarga rioya etish maqsadida yangi kimyoviy moddalar bilan ishlash texnologiyalarini jalb etishi mumkin; tegishli yangi texnologiyalar aktiv sifatida tan olinadi, chunki ularsiz tadbirkorlik sub’ekti kimyoviy maxsulotlarni ishlab chiqara va sota olmaydi. Biroq, bunday aktiv va u bilan bog’liq bo’lgan aktivlarning balans qiymati qadrsizlanganligi BHXS 36 “Aktivlarning qadrsizlanishi” ga muvofiq tekshiriladi. Ayrim kompaniyalar asosiy vositalari tarkibida ijtimoiy ob’ektlar mavjud. Masalan, uy joylar, bog’cha va shu kabilar, xodimlarni pulsiz ko’rinishda rag’batlantirishni ifodalaydi va natijada, xodimlarga pullik xarajatlarni kamayishiga sabab bo’ladi. Tan olish mezonlariga ko’ra, tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ektining balans qiymatiga ob’ektning kundalik xizmat ko’rsatish bilan bog’liq xarajatlarini kiritmaydi. Bunday xarajatlar kelib chiqish paytida foyda yoki zarar tarkibida tan olinadi. Kundalik xizmat ko’rsatish xarajatlari asosan mehnat haqi va materiallardan tashkil topadi, xamda o’z ichiga mayda extiyot qismlar qiymatini xam olishi mumkin. Bu kabi xarajatlarning maqsadi ko’pincha asosiy vositalar ob’ektiga “joriy xizmat ko’rsatish va ta’mirlash” sifatida izohlanadi.

Ayrim asosiy vositalar ob’ektlarining qismlari muntazam ravishda almashtirilishi talab etilishi mumkin. Masalan, pechning futerovkasi ma’lum ishlash soatlari o’tganidan so’ng almashtirilishi kerak bo’lishi mumkin, samolyotlardagi o’rindiklar va oshxona kabi asbob-uskunalar samolyotning foydali xizmat muddati davomida bir necha marta almashtirilishi mumkin. Asosiy vositalarning ob’ektlari binoning ichki devorlarini almashtirish kabi almashtirishlarni kamroq takrorlash yoki takrorlanmaydigan qilib almashtirish maqsadida sotib olinishi mumkin. Tan olish mezonlariga ko’ra, tadbirkorlik sub’ekti asosiy vositaning balans qiymatida uning bir qismini almashtirish bo’yicha xarajatlarni ushbu xarajatlar amalga oshirilgan paytda tan olishi kerak, agar bunda xarajatlar tan olish mezonlariga mos kelsa. Almashtirilgan qismlarning balans qiymati ushbu Standartdagi hisobdan chiqarish qoidalariga muvofiq hisobdan chiqariladi. 1-misol Kompaniya 2011 yil 1 aprelda qiymati 342000 sh.b. bo’lgan uskunani sotib oldi. Foydali muddati 9 yil. Qoliq qiymati yo’q. Bu uskunaga kompaniya to’g’ri chiziqli amortizatsiya usulini qo’llaydi. Har uch yilda uskunaning ayrim agregatlari almashtiriladi. Bu agregatlar qiymati 126000 sh.b.ni tashkil qiladi. Sotib olgandan so’ng kompaniya amortizatsiya hisoblashda ikkita alohida foydali muddati turli bo’lgan komponentni hisobga oladi: “A” komponent foydali muddati 9 yil, qiymati 216000 sh.b. (342000-126000), “V” komponent foydali muddati 3 yil, qiymati 126000 sh.b. 1 aprel 2014 yilgacha 3 yil davomida kompaniya har oyda 5500 sh.b. (216000/9x1/12)+(126000/3x1/12) amortizatsiya hisoblaydi. 2014 yil 1 aprelda agregat 133200 sh.b. ga almashtirildi. Foydali muddati o’zgarmadi. 2014 yil 1 aprelda kompaniya “V” agregatni to’la amortizatsiya qilgani uchun, 0 qiymatda hisobdan chiqaradi va o’rniga qiymati 133200 sh.b. bo’lgan yangi “V” agregatni asosiy vositalari tarkibiga kiritadi. Uskunaning yangi balans qiymati shu sanaga 277200 sh.b.ni tashkil qiladi (342000-5500x12x3+133200),

shu jumladan, “A” komponent qiymati 144000 (277200-133200) sh.b. ga teng. Kelgusi 3 yil davomida (foydali muddati o’zgarmasa) hisoblanadigan amortizatsiya summasi 5700 sh.b.ni tashkil qiladi (144000/6x1/12+133200/3x1/12). Asosiy vositalar ob’ektining ayrim qismlarini almashtirilishi yoki almashtirilmasligidan qat’iy nazar, nuqsonlar paydo bo’lganligini aniqlash uchun muntazam ravishda katta ko’lamdagi texnik ko’riklarini o’tkazish shu ob’ektdan (masalan samolyotdan) foydalanishni davom etishning shartlaridan biri bo’lishi mumkin. Har bir katta ko’lamdagi texnik ko’rik o’tkazilganda, u bo’yicha xarajatlar tan olish mezonlari bajarilganda asosiy vositalar ob’ektining balans qiymatida qisman almashtirish sifatida tan olinadi. Har qanday oldingi texnik ko’rik bo’yicha xarajatlarning aktivning balans qiymatidagi qoldig’i (extiyot qismlardan tashqari) hisobdan chiqariladi. Bunday hisobdan chiqarish oldingi tekshiruv xarajatlari ob’ekt sotib olinishi yoki qurilishi paytidagi operatsiyada tan olinganligi yoki olinmaganligidan qat’iy nazar amalga oshiriladi. Zarur bo’lganda, ob’ekt sotib olinishi yoki qurilishi paytidagi balans qiymatiga qo’shilgan texnik ko’rik xarajatlarini aniqlashda shu kabi kelgusi tekshiruv xarajatlarning baholangan summasidan foydalanish mumkin. 2-misol. Kompaniya 2011 yil 1 oktyabrda qiymati 900000 sh.b. bo’lgan sanoat ob’ektini qurdi. Foydali muddati 15 yil. Qoliq qiymati yo’q. Bu binoga kompaniya to’g’ri chiziqli amrtizatsiya usulini qo’llaydi. Har ikki yilda binoni texnik ko’rikdan o’tkazish kerak, texnik ko’rik xarajatlari 72000 sh.b. bino tannarxiga kiritilgan. Kompaniya amortizatsiya hisoblashda ikkita alohida foydali muddati turli bo’lgan komponentni hisobga oladi: “A” komponent foydali muddati 15 yil, qiymati 82800 sh.b. (90000-72000), “V” komponent foydali muddati 2 yil, qiymati 72000 sh.b. 1 oktyabr 2014 yilgacha 2 yil davomida kompaniya har oyda 7600 sh.b. (828000/15x1/12)+(72000/2x1/12) amortizatsiya hisoblaydi. Kelgusi texnik ko’rikda xarajat asosiy vosita tannarxiga kiritiladi.

Aktivni tan olish mezonlariga mos keladigan asosiy vosita ob’ekti tannarx bo’yicha baholanishi lozim. Asosiy vositaning tannarxi quyidagilardan tashkil topadi: (a) savdo chegirmalarini va imtiyozlarini chegirgan holda, uning xarid narxi, jumladan import bojlari va sotib olish bilan bog’liq qoplanmaydigan soliqlar. (b) aktivni undan tadbirkorlik sub’ektining rahbariyati tomonidan ko’zlangan holda foydalanish uchun zarur bo’lgan joy va holatiga olib kelish bilan bog’liq bevosita xarajatlar. (v) tadbirkorlik sub’ektining tovar-moddiy zaxiralar yaratish bilan bog’liq bo’lmagan maqsadlarda qandaydir ob’ektni sotib olish yoki undan qandaydir davr mobaynida foydalanish paytida o’z zimmasiga oladigan asosiy vosita ob’ektini demontaj va yo’q qilish xamda u egallagan yer uchastkasida tabiy resurslarni qayta tiklash xarajatlarining boshlang’ich bahosi aktivni demontaj qilish va olib tashlash hamda u joylashgan maydondagi tabiiy resurslarni qayta tiklash bilan bog’liq xarajatlarning daslabki baholanishi, agar tadbirkorlik sub’ekti bular bo’yicha majburiyatga aktiv sotib olinganida yoki undan ma’lum davr mobaynida tovarmoddiy qimmatliklarni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan maqsadlarda foydalanish natijasida ega bo’lsa. Quyidagilar bevosita xarajatlarga misollardir: (a) asosiy vosita ob’ektini barpo etish (qurish) yoki sotib olish natijasida bevosita hosil bo’ladigan hodimlarga haq to’lash xarajatlari (BHXS 19 “Xodimlarning daromadlari” da keltirilganidek); (b) joyni tayyorlash xarajatlari; (v) etkazib berish va ortish-tushirish bilan bog’liq boshlang’ich xarajatlar; (g) o’rnatish va montaj bo’yicha xarajatlar; (d) aktivning to’g’ri ishlashini sinab ko’rish xarajatlaridan aktivni tegishli joyga va holatga keltirish paytida ishlab chiqarilgan mahsulotni (uskunalarni sinovdan o’tkazishda ishlab chiqarilgan mahsulotlar kabi) sotishdan olingan sof tushumning ayirmasi; va

(e) malakali xizmatlar uchun haqlar. Tadbirkorlik sub’ekti ob’ektdan ma’lum bir davr mobaynida tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarish uchun foydalanishi oqibatida paydo bo’ladigan ob’ektni demontaj qilish va olib tashlash xamda u egallagan yer maydonida tabiiy resurslarni qayta tiklash majburiyatlari bo’yicha xarajatlarga nisbatan BHXS 2 “Tovar-moddiy zaxiralar” ni qo’llaydi. BHXS 2 yoki BHXS 16 ga mos ravishda hisoblanadigan xarajatlar bo’yicha majburiyatlar BHXS 37 “Rezervlar, shartli majburiyatlar va shartli aktivlar” ga mos ravishda tan olinadi va baholanadi. Asosiy vositalar ob’ektiga kirmaydigan xarajatlarga quyidagilar misol bo’la oladi: (a) yangi ishlab chiqarish ob’ektini tashkil etish xarajatlari; (b) yangi maxsulot yoki xizmat turini tatbiq etish bilan bog’liq xarajatlar (shu jumladan, reklama va marketing faoliyati xarajatlari); (v) tijoratni yangi joyga yoki mijozlarning yangi toifasiga moslashtirish bilan bog’liq xarajatlar (shu jumladan, hodimlarni qayta tayyorlash xarajatlari); va (g) ma’muriy va boshqa umumiy ustama xarajatlar. Asosiy vositalar ob’ekti undan tadbirkorlik sub’ekti rahbariyati tomonidan ko’zlangan holda foydalanish uchun zarur bo’lgan joy va holatiga keltirilganida bu ob’ektning balans qiymatiga qo’shiladigan xarajatlarning tan olinishi to’xtatiladi. Shu bois, ob’ektdan foydalanish yoki uni boshqa joyga ko’chirishda hosil bo’ladigan xarajatlar shu ob’ektning balans qiymatiga kiritilmaydi. Masalan, quyidagi xarajatlar asosiy vositalar ob’ektining balans qiymatiga kiritilmaydi: (a) rahbariyat tomonidan ko’zlangan holda foydalanish uchun tayyor bo’lgan ob’ekt haligacha foydalanishga topshirilmagan yoki to’liq quvvatidan past darajada foydalanilganda hosil bo’lgan xarajatlar; (b) birlamchi operatsion zararlar, masalan ob’ekt yordamida ishlab chiqarilgan mahsulotga talab hosil bo’lishi davridagilar kabi; va (v) tadbirkorlik sub’ekti quvvatlarini qisman yoki to’la qayta qo’chirish yoki qayta tashkil etish xarajatlari.

Ayrim operatsiyalar asosiy vositalar ob’ektini qurish yoki barpo etish bilan bog’liq bo’ladi, ammo bu ob’ektni undan tadbirkorlik sub’ekti rahbariyati tomonidan ko’zlangan holda foydalanish uchun zarur bo’lgan joy va holatiga keltirish uchun zarur bo’lmaydi. Bu yordamchi operatsiyalar qurilish yoki barpo etish ishlari davomida yoki undan oldin ro’y berishi mumkin. Masalan, qurilish maydonidan qurilish ishlari boshlanishidan oldin avtostoyanka sifatida foydalanishdan foyda olinishi mumkin. Yordamchi operatsiyalar ob’ektni rahbariyat tomonidan ko’zlangan holda foydalanish uchun zarur bo’lgan joy va holatiga keltirish uchun zarur bo’lmaganligi sababli, yordamchi operatsiyalar bilan bog’liq daromad va xarajatlar foyda yoki zararning tarkibida tan olinadi va daromad yoki xarajatlarning tegishli guruhlariga kiritiladi. Xo’jalik usulida qurilgan aktivning tannarxi xuddi sotib olingan aktiv tannarxini aniqlash tamoyillarini qo’llash orqali aniqlanadi. Agar tadbirkorlik sub’ekti aktivlarni o’zining asosiy faoliyati doirasida sotish uchun barpo etsa, aktivning tannarxi sotish uchun qurilgan aktiv bilan bir xil bo’ladi (MHXS 2 ga qarang). Shu sababli, bu kabi tannarxlarni aniqlashda xar qanday ichki foyda ayirib tashlanadi. Shunga o’xshash, aktivni xo’jalik usulida qurishda me’yoridan ortiq sarflangan material, mehnat, yoki boshqa resurslar xarajati aktivning tannarxiga kiritilmaydi. BHXS 23 “Qarzlar bo’yicha xarajatlar” foizlarni xo’jalik usulida qurilgan asosiy vositalar balans qiymatining bir qismi sifatida tan olish mezonlarini belgilab beradi. 3- misol. 2011 yil 1 iyulda kompaniya kechiktirib to’lash sharti bilan uskunani sotib oldi. Shartnoma shartlariga ko’ra 188600 sh.b. to’lov 20x2 yil 30 iyunda amalga oshiriladi. Agar uskunani hozir sotib olinsa 164000 sh.b. to’lanadi. Kompaniya uskunani sotib olish paytida quyidagi provodka beriladi: Dt Asosiy vositalar 164000 Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar 164000 Har oyda kompaniya foiz xarajatlarini tan olib boradi:

Dt Foiz xarajatlari 2050 Kt Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar 2050 (188600-164000)/12=2050 Asosiy vositalarning bir yoki undan ko’p ob’ekti nomonetar aktiv yoki aktivlarga almashtirish, yoki monetar va nomonetar aktivlarning guruhiga almashtirish orqali sotib olinishi mumkin. Quyida ko’rib chiqilgan qoidalar bitta nomonetar aktivni boshqa nomonetar aktivga almashtirishga hamda yuqoridagi gapda tavsiflangan barcha almashishlarga nisbatan qo’llaniladi. Bunday asosiy vosita ob’ektining tannarxi uning haqqoniy qiymatida baholanadi, bundan quyidagi holatlar istisno: (a) almashish operatsiya tijorat maqsadlarida foyda olish uchun amalga oshirilayotgan bo’lmasa yoki (b) olingan yoki berilgan aktivning haqqoniy qiymati ishonchli tarzda baholana olmasa. Olingan aktiv uning haqqoniy qiymatida baholanadi, agar tadbirkorlik sub’ekti beriladigan aktivni darhol hisobdan chiqara olmasa. Agar olingan aktiv haqqoniy qiymatida baholana olmasa, uning tannarxi bo’lib beriladigan aktivning balans qiymati xizmat qiladi. Tadbirkorlik sub’ekti almashish operatsiyasi tijorat maqsadlariga ega bo’lishini kelgusi pul oqimlari operatsiyaning natijasini qay darajada o’zgartirishi mumkinligini inobatga olgan holda aniqlaydi. Almashish operatsiyasi tijorat maqsadlariga ega bo’ladi, agar: (a) olingan aktiv bo’yicha pul oqimlarining tuzilishi (ya’ni riski, muddati va summasi) berilgan aktiv bo’yicha pul oqimlarining tuzilishidan farq qilsa; yoki (b) tadbirkorlik sub’ektining operatsiya ta’sir qilgan faoliyati qismining tadbirkorlik sub’ektiga xos bo’lgan qiymati almashish natijasida o’zgarsa; va (v) (a) yoki (b) dagi farq almashtiriladigan aktivlarning haqqoniy qiymatiga nisbatan katta bo’lsa. Almashish operatsiyasi tijorat maqsadlariga ega ekanligini aniqlash uchun, tadbirkorlik sub’ektining operatsiya ta’sir qilgan faoliyati qismining tadbirkorlik sub’ektiga xos bo’lgan qiymati soliq solingandan keyingi pul oqimlarini aks

ettirishi kerak. Bunday tahlilning natijasi batafsil hisob-kitoblar amalga oshirilmasdan aniq bo’lishi mumkin. Aktivning haqqoniy qiymatini ishonchli tarzda baholash mumkin bo’ladi, agar (a) haqqoniy qiymatlarning ishonchli baholanishidagi o’zgaruvchanlik ushbu aktiv uchun katta bo’lmasa yoki (b) haqqoniy qiymatni baholashda diapazon ichidagi turli baholangan qiymatlarning ehtimollik darajalari ishonchli tarzda baholanishi va ishlatilishi mumkin bo’lsa. Agar tadbirkorlik sub’ekti olingan yoki berilgan aktivning haqqoniy qiymatini ishochli tarzda baola olsa, olingan aktivning tannarxini baholash uchun berilgan aktivning haqqoniy qiymati olinadi, biroq olingan aktivning haqqoniy qiymati aniqroq holda ayon bo’lmasa. 4- misol. Kompaniya uskunani o’zining yuk avtomobiliga ayriboshlamoqda. Kelishuv tijorat xarakteriga ega. Uskunaning haqqoniy qiymati 100000 sh.b. (ishonchli baholangan). Yuk avtomobilining balans qiymati 60000 sh.b. (dastlabki qiymati 80000 sh.b.) uning haqoniy qiymati 85000 sh.b. (ishonchli baholangan). Uskuna sotuvchisiga kompaniya 10000 sh.b. pul mablag’i to’laydi. 1-echim. Uskunaning haqqoniy qiymati 100000 sh.b. ishonchliroq deb baholasa, Dt Asosiy vosita (M0130) 100000 Dt Asosiy vositaning eskirishi (M0260) 20000 Kt Asosiy vosita (M0160) 80000 Kt Pul mablag’lari (M5110) 10000 Kt Asosiy vositaning chiqib ketishi (M9210) 30000 Dt Asosiy vositaning chiqib ketishi (M9210) 30000 Kt Asosiy vositaning chiqib ketishidan foyda (M9310) 30000 2-echim. Uskunaning haqqoniy qiymati 100000 sh.b. ishonchliroq emas deb baholasa, kompaniya uskunaning qiymatini ayriboshlanayotgan aktiv haqqoniy qiymati va pul to’lovlari yig’indisi sifatida aks ettiradi: Dt Asosiy vosita (M0130) 95000 (85000+10000) Dt Asosiy vositaning eskirishi (M0260) 20000

Kt Asosiy vosita (M0160) 80000 Kt Pul mablag’lari (M5110) 10000 Kt Asosiy vositaning chiqib ketishi (M9210) 25000 Dt Asosiy vositaning chiqib ketishi (M9210) 25000 Kt Asosiy vositaning chiqib ketishidan foyda (M9310) 25000 Tadbirkorlik sub’ekti tannarx bo’yicha hisobga olish modelini yoki qayta baholash modelini o’zining hisob siyosati sifatida qabul qilishi kerak va ushbu siyosatni asosiy vositalarning alohida butun turkumiga nisbatan qo’llashi kerak. Aktiv sifatida tan olinganidan so’ng, asosiy vosita ob’ekti uning tannarxidan har qanday jamg’arilgan eskirish summasi va har qanday qadrsizlanish bo’yicha yig’ilgan zararlar chegirib tashlangan qiymatda hisobga olinishi kerak. 5- misol. 1 aprel 2011 yilda kompaniya 120000 sh.b. ka uskuna sotib oldi. U to’g’ridanto’g’ri foydalanishga topshiriladi. Foydali muddati 8 yil. Qoldiq qiymati yo’q. To’g’ri chiziqli usulda amortizatsiya hisoblaydi va haqiqiy xarajat modeli bo’yicha hisobga oladi. 31 dekabr 20x1 yilda kompaniya uskunaning qiymati 5000 sh.b.ga qadrsizlanganligini aniqladi. Bu qadrsizlanishni zarar sifatida baholadi. 1. Amortizatsiya hisoblanishi: Dt Umumishlab chiqarish xarajatlari (M2400) 11250 Kt Jamlangan amortizatsiya uskuna (M0230) 11250 (120000/8x9/12) 2. 31 dekabr 2011 yilda aktiv qadrsizlanishi hisobi: Dt Nomoliyaviy aktivlar qadrsizlanishidan zarar (M9440) 5000 Kt Asosiy vositalar qadrsizlanishi bo’yicha jamlangan zarar (M0330) 5000 Uskunaning 31 dekabr 2011 yilga balans qiymati (120000-11250-5000)= 103750 sh.b. Aktiv sifatida tan olinganidan so’ng, haqqoniy qiymati ishonchli tarzda baholanishi mumkin bo’lgan asosiy vosita ob’ekti qayta baholangan qiymati bo’yicha hisobga olinishi kerak. Bunda uning qayta baholangan qiymati bo’lib uni

qayta baholash sanasiga bo’lgan haqqoniy qiymatidan keyinchalik jamg’arilgan eskirish summasi va keyinchalik yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlar chegirilgandagi qiymati hisoblanadi. Aktivning balans qiymati hisobot davri oxiridagi haqqoniy qiymati asosida aniqlanadigan qiymatidan ahamiyatli darajada farq qilmasligi uchun qayta baholashlar yetarlicha muntazam ravishda amalga oshirilishi kerak. Qayta baholashlarning muntazam ravishda takrorlanishi qayta baholanayotgan asosiy vosita ob’ektining haqqoniy qiymatidagi o’zgarishlarga bog’liq bo’ladi. Qayta baholanayotgan aktivning haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan ahamiyatli darajada farq qilmasligi uchun, keyingi qayta baholashlarni o’tkazish talab etiladi. Ayrim asosiy vositalarning haqqoniy qiymatida katta darajada va o’zgaruvchan tebranishlar kuzatilishi mumkin, buning natijasida qayta baholashlarni yillik asosda o’tkazish talab etiladi. Bunday qayta baholashlarni tez- tez o’tkazish haqqoniy qiymati faqatgina katta bo’lmagan darajada o’zgarib turadigan asosiy vositalar ob’ektlari uchun talab etilmaydi. Aksincha, bunday ob’ektlar faqatgina uch yoki besh yilda bir marta qayta baholanishi talab etilishi mumkin. Asosiy vosita ob’ekti qayta baholanganida, qayta baholash sanasigacha jamg’arilgan har qanday eskirish summasi quyidagi usullarning biri yordamida tuzatiladi: (a) aktivning yalpi balans qiymatidagi o’zgarishga proportsional tarzda qayta hisoblanadiki, natijada qayta baholashdan so’ng aktivning balans qiymati uning qayta baholangan qiymatiga teng bo’ladi. Ushbu usuldan aktivning qayta tiklash qiymatini aniqlash uchun indeks qo’llanilganida ko’pincha foydalaniladi (MHXS 13 ga qarang). (b) aktivning yalpi balans qiymatidan chegirib tashlanadi va sof balans qiymati aktivning qayta baholangan qiymati summasida aks ettiriladi. Ushbu usuldan ko’pincha binolar uchun foydalaniladi.

Jamg’arilgan eskirishni qayta hisoblash yoki chegirib tashlashda yuzaga keladigan tuzatish summasi balans qiymatining qo’payishi yoki kamayishining bir qismini tashkil etadi. Agar asosiy vosita ob’ekti qayta baholansa, ushbu aktiv tegishli bo’lgan asosiy vositalarning butun turkumi ham qayta baholanishi kerak. Asosiy vositalarning turkumi – bu bir xil xususiyatga va tadbirkorlik sub’ektining faoliyatida foydalanish maqsadlariga ega bo’lgan aktivlarning guruhidir. Quyidagilar alohida turkumlarga misollardir: (a) er; (b) er va binolar; (v) asbob-uskuna; (g) kemalar; (d) samolyot; (e) transport vositalari; (yo) mebel va jihozlar; va (j) ofis asbob-uskunasi. Asosiy vositalarning turkumidagi ob’ektlar aktivlarning ixtiyoriy ravishda turlicha qayta baholanishiga hamda moliyaviy hisobotlarda har xil sanalarga bo’lgan tannarx va qiymatlarning aralashmasi aks ettirilishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida bir paytda qayta baholanadi. Biroq, aktivlarning turkumi o’zgaruvchi grafik asosida aktivlar turkumining qayta baholanishi qisqa davr ichida tugallanishi va qayta baholashlar yangilanishi sharti bilan amalga oshirilishi mumkin. Agar qayta baholash natijasida aktivning balans qiymati oshsa, oshgan qism boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi va kapital tarkibidagi boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotda yig’ilishi lozim. Biroq, oshgan qism foyda yoki zararlarda shu darajada tan olinishi lozimki, bunda oldin aynan shu aktivni qayta baholash natijasida foyda yoki zararlarda tan olingan uning kamayishi summasi oldin qoplanishi lozim.

Agarda aktivning balans qiymati qayta baholash natijasida kamaysa, kamaygan qism foyda yoki zarar tarkibida tan olinishi lozim. Biroq, kamaygan qism boshqa umumlashgan daromadda ushbu aktiv bo’yicha boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotining har qanday kredit saldosiga teng miqdorda tan olinishi lozim. Boshqa umumlashgan daromadda tan olingan kamaygan qism kapital tarkibidagi boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotda yig’ilgan summani kamaytiradi. Kapitalda boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotda asosiy vosita ob’ekti bo’yicha jamlangan summa to’g’ridan-to’g’ri taqsimlanmagan foydaga o’tkazilishi mumkin, qachonki bu aktiv hisobdan chiqarilganida. Jami bunday summa aktivning foydali xizmat muddati tugaganida yoki u balansdan chiqarilganida o’tkazilishi mumkin. Biroq, bu schyotdagi summaning ma’lum qismi aktiv tadbirkorlik sub’ekti tomonidan foydalanilayotganida o’tkazilishi mumkin. Bunda o’tkaziladigan summa – aktivning qayta baholangan balans qiymati asosida hisoblangan eskirish summasi bilan aktivning boshlang’ich tannarxi asosida hisoblangan eskirish summasi o’rtasidagi farqqa teng bo’ladi. Boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi taqsimlanmagan foydaga o’tkazilganda foyda yoki zararlarda aks ettirilmaydi. Asosiy vositalarning qayta baholanishi natijasida yuzaga keladigan foyda soliqlariga bo’lgan ta’sir BHXS 12 “Foyda solig’i” ga muvofiq tan olinadi va u bo’yicha ma’lumotlar ochib beriladi. 6- misol. 1 iyul 2011 yilda kompaniya 2 mln. sh.b. ga bino sotib oldi. Foydalanish muddati 40 yil. Qoldiq qiymati yo’q. To’g’ri chiziqli usulda amortizatsiya hisoblaydi va qayta baholash modeli bo’yicha hisobga oladi. Qayta baholashda jamg’arilgan amortizatsiya ob’ektning yalpi balans qiymatidan hisobdan chiqariladi. Uch yil davomida binoning 31 dekabr holatiga qayta baholash qiymati:

2011 yil 31 dekabr 2106000 sh.b. 2012 yil 31 dekabr 1900000 sh.b. 2013 yil 31 dekabr 1924000 sh.b. 2011 yil Olti oyda yig’ilgan amortizatsiya summasi: 2000000/40x6/12=25000 sh.b. Dt Jamg’arilgan amortizatsiya bino (M0220) 25000 Kt Asosiy vositalar bino (M0120) 25000 Qayta baholashgacha binoning balans qiymati (2011 yil 31 dekabr): 2000000-25000= 1975000 sh.b. Balans qiymatini qayta baholash (2011 yil 31 dekabr): Dt Asosiy vosita (M0120) 131000 Kt Asosiy vositalarni qayta baholash bo’yicha zaxira (M8510, M8010) 131000 (2106000-1975000)=131000 sh.b. Qayta baholashdan so’ng binoning balans qiymati (20x1 yil 31 dekabr): 2106000 sh.b. 2012 yil Yillik yig’ilgan amortizatsiya summasi: 2000000/39=54000 sh.b. Dt Jamg’arilgan amortizatsiya bino (M0220) 54000 Kt Asosiy vositalar bino (M0120) 54000 Qayta baholashgacha binoning balans qiymati (2012 yil 31 dekabr): 2106000-54000= 2052000 sh.b. Balans qiymatini qayta baholash (2012 yil 31 dekabr): Dt Asosiy vositalarni qayta baholash bo’yicha zaxira (M8510, M8010) 131000 Dt Nomoliyaviy aktivlar qadrsizlanishidan zarar (M9440) 21000 Kt Asosiy vosita (M0120) 131000 Kt Asosiy vositalarni qadrsizlanishidan zarar (M0330) 21000 2052000- 1900000=152000-131000=21000 sh.b.

Qayta baholashdan so’ng binoning balans qiymati (2012 yil 31 dekabr): 1900000 sh.b. 2013 yil Yillik yig’ilgan amortizatsiya summasi: 1900000/38=50000 sh.b. Dt Jamg’arilgan amortizatsiya bino (M0220) 50000 Kt Asosiy vositalar bino (M0120) 50000 Qayta baholashgacha binoning balans qiymati (2013 yil 31 dekabr): 1900000-50000= 1850000 sh.b. Balans qiymatini qayta baholash (2013 yil 31 dekabr): Dt Asosiy vositalar bino (M0120) 53000 Dt Asosiy vositalar qadrsizlanishi bo’yicha jamlangan zarar (M0330) 21000 Kt Asosiy vositani qayta baholash bo’yicha zaxira (M8510, M8010) 53000 Kt Qadrsizlanish bo’yicha zararni reversirlash (M9440) 21000 1924000-1850000=74000-21000=53000 sh.b. Qayta baholashdan so’ng binoning balans qiymati (2013 yil 31 dekabr): 1924000 sh.b. Asosiy vosita ob’ektining qandaydir qismining tannarxi ushbu ob’ektning umumiy tannarxiga nisbatan katta bo’lganida, bunday har bir qism bo’yicha eskirish alohida hisoblanishi kerak. Tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ekti bo’yicha dastlab tan olingan summani uning katta bo’lgan qismlari o’rtasida taqsimlaydi va bunday har bir qism bo’yicha eskirishni alohida hisoblaydi. Masalan, samolyotning korpusi va motori bo’yicha eskirishni alohida hisoblash to’g’ri bo’lishi mumkin, bu samolyot tadbirkorlik sub’ektining o’ziniki bo’lishi yoki moliyaviy ijaraga olinganligidan qat’iy nazar. Shunga o’xshash, agar tadbirkorlik sub’ekti asosiy vositalarni operativ ijaraga berish uchun sotib olsa va ushbu operativ ijarada u ijaraga beruvchi bo’lib hisoblansa, ijaraning bozor sharoitlariga nisbatan ijobiy yoki salbiy

shartlariga tegishli bo’lgan va ushbu aktivning tannarxida aks ettirilgan alohida summalar bo’yicha eskirishni alohida hisoblash o’rinli bo’lishi mumkin. Asosiy vosita ob’ektining katta qismi bo’yicha foydali xizmat muddati va eskirishni hisoblash usuli ushbu aktivning boshqa katta qismi bo’yicha foydali xizmat muddati va eskirishni hisoblash usuli bilan bir xil bo’lishi mumkin. Bunday qismlar eskirish xarajatlarini aniqlash maqsadida guruhlanishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ektining ayrim qismlari bo’yicha eskirishni alohida hisoblaganida, u ushbu aktivning qolgan qismi bo’yicha ham eskirishni alohida hisoblaydi. Qolgan qismi alohida katta bo’lmagan qismlardan iborat bo’ladi. Agar tadbirkorlik sub’ektining ushbu qismlardan foydalanish rejalari o’zgarsa, ob’ektning qolgan qismi bo’yicha eskirishni hisoblash uchun uning qismlaridan foydalanish tarzini yoki foydali xizmat muddatini to’g’ri aks ettiradigan taxminiy hisoblash usullaridan foydalani zarur bo’lishi mumkin Tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ektining tannarxi ushbu ob’ektning umumiy tannarxiga nisbatan katta bo’lmagan qismlar bo’yicha eskirishni alohida hisoblashga qaror qilishi mumkin. Har bir davr uchun eskirish xarajatlari, ular boshqa aktivning balans qiymatiga qo’shilmaganida, foyda yoki zarar tarkibida tan olinishi kerak. Eskirish xarajatlari odatda foyda yoki zarar tarkibida tan olinadi. Biroq, ba’zida, aktivda mujjasamlashtirilgan kelgusi iqtisodiy naf boshqa aktivlarga ishlab chiqarish jarayonida o’tkaziladi. Bunday holatda, eskirish xarajatlari boshqa aktivlar tannarxining bir qismini tashkil etadi va uning balans qiymatiga qo’shiladi. Masalan, ishlab chiqarish zavodining va asbob-uskunaning eskirishi tovar-moddiy zahiralarini qayta ishlash qiymatiga kiritiladi (BHXS 2 ga qarang). Shunga o’xshash, tajribakonstruktorlik ishlab chiqishda foydalanilgan asosiy vositalarning eskirishi MHXS 38 “Nomoddiy aktivlar” ga muvofiq nomoddiy aktivning tannarxida hisobga olinishi mumkin. Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati sistematik tarzda uning foydali xizmat muddati davomida taqsimlanishi kerak.

Aktivning tugatish qiymati va foydali xizmat muddati kamida har moliyaviy yilning oxirida qayta ko’rib chiqilishi kerak va, kutishlar oldingi baholashlardan farq qilsa, o’zgarish (lar) buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida MHXS 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishlar va xatolar” ga muvofiq hisobga olinishi kerak. Eskirish xattoki aktivning haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan ko’proq bo’lganida ham tan olinadi, agar aktivning tugatish qiymati uning balans qiymatidan oshmaydigan bo’lsa. Aktivning ta’mirlanishi va unga texnik xizmat ko’rsatilishi u bo’yicha eskirish hisoblanishi zaruratini inkor qilmaydi. Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati uning tugatish qiymati chegirilganidan so’ng aniqlanadi. Amaliyotda, aktivning tugatish qiymati ko’pincha katta bo’lmaydi va shu bois eskirish hisoblanadigan qiymatni hisoblashda ahamiyatli bo’lmaydi. Aktivning tugatish qiymati aktivning balans qiymatiga teng bo’lgan yoki undan oshgan summagacha ko’payishi mumkin. Bunday holatda, aktivning eskirish summasi nolga teng bo’ladi, agar uning tugatish qiymati keyinchalik aktivning balans qiymatidan past bo’lgan summagacha kamaymasa. Aktiv bo’yicha eskirish hisoblanishi ushbu aktiv foydalanish uchun yaroqli va mavjud bo’lganidan so’ng boshlanadi, ya’ni u rahbariyat tomonidan ko’zlangan holda foydalanish uchun zarru bo’lgan joy va holatiga keltirilganida. Aktiv bo’yicha eskirish hisoblanishi aktiv MHXS 5 ga muvofiq sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan (lekin sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan chiqib ketish guruhiga kiritilgan) sana va aktiv hisobdan chiqarilgan sanadan qaysi biri ertaroq keladigan bo’lsa, o’sha sanada to’xtatilishi kerak. Shuning uchun, eskirish hisoblanishi aktiv to’xtab qolganida yoki faol foydalanishdan chiqarilganida, toki aktiv bo’yicha to’liq eskirish hisoblanmaguncha, to’xtatilmaydi. Biroq, eskirishni hisoblashning ishlab chiqarish birliklari usulida ishlab chiqarish yo’qligi tufayli eskirish summasi nolga teng bo’lishi mumkin.

Aktivda mujassamlashtirilgan kelgusi iqtisodiy nafni tadbirqorlik su’ekti asosan undan foydalanish orqali o’zlashtiradi. Biroq, boshqa omillar, masalan texnik yoki tijorat eskirish yoki aktiv to’xtab turganida jismoniy eskirish ko’pincha ushbu aktivdan olinishi mumkin bo’lgan iqtisodiy nafning kamayishiga olib keladi. Buning natijasida, aktivning foydali xizmat muddatini aniqlashda quyidagi barcha omillar hisobga olinadi: (a) aktivdan ko’zlangan foydalanish. Foydalanish aktivning hisoblangan quvvati yoki fizik mahsuldorligi asosida aniqlanishi mumkin. (b) aktiv foydalanadigan smenalar soni, uni ta’mirlash va texnik xizmat ko’rsatish dasturi, aktiv to’xtab turganida unga texnik xizmat ko’rsatish kabi operatsion omillarga bog’liq bo’lgan kutilgan jismoniy eskirish. (v) ishlab chiqarishdagi o’zgarishlar yoki takomillashtirishlar, yoki aktiv foydalanalishida ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki ko’rsatilayotgan xizmatga bozor talabi o’zgarishi natijasida texnik yoki tijorat eskirish. (g) aktivdan foydalanishga qo’yiladigan yuridik yoki shunga o’xshash cheklovlar, masalan tegishli ijara kelishuvlari muddatining tugashi sanalari. Aktivning foydali xizmat muddati aktivning tadbirkorlik sub’ekti uchun kutilgan foydaliligi nuqtai nazaridan aniqlanadi. Tadbirkorlik sub’ektining aktivlarni boshqarish siyosati aktivlar chiqib ketishini maxsus vaqtdan so’ng yoki aktivda mujassamlashtirilgan kelgusi iqtisodyi nafni ma’lum qismi o’zlashtirilganidan so’ng ko’zda tutishi mumkin. Shuning uchun, aktivning foydali xizmat muddati uning iqtisodiy foydalanish muddatidan qisqaroq bo’lishi mumkin. Aktivning foydali xizmat muddatini baholash tadbirkorlik sub’ektining o’xshash aktivlar bilan tajribasi asosida mulohaza qilgan holda amalga oshiriladi. Er va binolar bir biridan ajratilishi mumkin bo’lgan aktivlar va ular birgalikda sotib olingan bo’lsada alohida hisobga olinadi. Ayrim istisnolarni hisobga olgan holda, masalan chiqindilar uchun ajratiladigan yerlar sifatida ishlatiladigan karerlar va maydonlarni, yerning foydali xizmat muddati chegaralanmagan va shu bois uning eskirishi hisoblanmaydi. Binolarning foydali xizmat muddati chegaralangan va shuning uchun ular bo’yicha eskirish

hisoblanadi. Bino turgan yer maydonining qiymati oshishi binoning eskirish hisoblanadigan qiymatiga ta’sir etmaydi. Erning tannarxi unda joylashgan asosiy vositalarning demontaji va olib tashlanishi, yer maydonidagi tabiiy resurslarni tiklash bo’yicha xarajatlarni o’z ichiga olsa, yer aktivining ushbu qismi bunday xarajatlarni amalga oshirishdan naflar olinishi davrini qamrab oladi. Ayrim holatlarda, yerning o’zi chegaralangan foydali xizmat muddatiga ega bo’lishi mumkin, bunday holatda yer u bo’yicha olinadigan naflarni aks ettiradigan tarzda eskirishi hisoblanishi kerak. Eskirish usuli tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan olinadigan kelgusi iqtisodiy naflar qay tarzda sarflanishini aks ettirishi kerak. Aktiv bo’yicha qo’llaniladigan eskirish usuli kamida har moliyaviy yilning oxirida qayta ko’rib chiqilishi kerak va, aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy naflar olinishi kutilayotgan tarzda jiddiy o’zgarish paydo bo’lganida, ushbu o’zgargan tarzni aks ettirish uchun qo’llaniladigan usul ham o’zgartirilishi kerak. Bunday o’zgarish buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida MHXS 8 ga muvofiq hisobga olinishi kerak. Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borish uchun turli eskirishni hisoblash usullaridan foydalanish mumkin. Ushbu usullar to’g’ri chiziqli (bir tekis maromdagi) usul, kamaiyb boruvchi qoldiq usuli va ishlab chiqarish birligi usulini qamrab oladi. Eskirishni hisoblashning to’g’ri chiziqli usuli aktivning tugatish qiymati o’zgarmaganida aktivning foydali xizmat muddati davomida bir xil (o’zgarmas) summasi xarajatlarga olib borilishiga olib keladi. Kamayib boruvchi qoldiq usuli qo’llanilganda aktivning foydali xizmat muddati davomida kamayib boradigan summa xarajatlarga olib borilishiga olib keladi. Ishlab chiqarish birliklari usuli kutilayotgan foydalanish yoki ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo’lgan summa xarajatlarga olib borilishiga olib keladi. Tadbirkorlik sub’ekti aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy naf qay tarzda sarflanishini aniqroq aks ettiradigan usulni tanlashi kerak. Ushbu usul izchil ravishda davrdan davrga, kelgusi iqtisodiy naf sarflanishi tarzi o’zgarmaganida, qo’llanilishi kerak.

7- misol. 2011 yil 1 yanvarda kompaniya asosiy vositani 260000 sh.b.ga sotib oldi. Foydali muddati dastlab 8 yil va qoldiq qiymati 10000sh.b. belgilangan edi. 2011, 2012 yillarda bu baholash asosida hisob yuritildi. To’g’ri chiziqli usulda amortizatsiya hisoblaydi va haqiqiy xarajat modeli bo’yicha hisobga oladi. 2013 yil boshida kompaniya asosiy vosita foydali muddatini 5 yilga va qoldiq qiymatini 7000 sh.b. ga baholadi. Echim. MHXS (IAS) 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolar”ga ko’ra avvalgi yillar amortizatsiyasi tuzatilmaydi yani perespektiv hisobga olinadi. 2011 yilga eskirish (260000-10000)/8 yil = 31250 sh.b. 2012 yilga eskirish (260000-10000)/8 yil = 31250 sh.b. Yil oxiriga balans qiymati 260000-31250-31250 = 197500 sh.b. 2013 yilga eskirish (197500-7000)/5 yil = 38100 sh.b. Asosiy vosita ob’ekti qadrsizlanganligini aniqlash uchun tadbirkorlik sub’ekti MHXS 36 “Aktivlarning qadrsizlanishi” ni qo’llashi kerak. Ushbu standartda tadbirkorlik sub’ekti aktivlarning balans qiymatini qanday qilib qayta ko’rib chiqishi, aktivning qoplanadigan qiymatini qanday qilib aniqlashi va qadrsizlanish bo’yicha zararlar qachon tan olinishi va tiklanishi kerakligi tushuntirilgan. Qadrsizlangan, yo’qolgan yoki arzonroq berib yuborilgan asosiy vositalar uchun uchinchi tomonlardan olinadigan qoplash summasi u olinishi lozim bo’lganida foyda yoki zarar tarkibida aks ettirilishi kerak. Asosiy vositalarning qadrsizlanishi yoki yo’qolishi, qoplab berish bo’yicha tegishli da’volar yoki uchinchi tomonlar tarafidan to’lanadigan qoplash summalari, bunday aktivlarning o’rniga keyinchalik yangi aktivlar sotib olinishi yoki qurilishi alohida iqtisodiy hodisalar bo’lib, ular quyidagicha alohida hisobga olinadi: (a) asosiy vositalarning qadrsizlanishi MHXS 36 ga muvofiq tan olinadi;

(b) to’liq eskirgan yoki chiqib ketgan asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi ushbu standartga muvofiq aniqlanadi; (v) qadrsizlangan, yo’qolgan yoki arzonroq berib yuborilgan asosiy vositalar uchun uchinchi tomonlardan olinadigan qoplash summasi u olinishi lozim bo’lganida foyda yoki zararda aks ettiriladi; va (g) oldingi aktivlar o’rniga qayta tiklangan, sotib olingan yoki qurilgan asosiy vositalarning tannarxi ushbu standartga muvofiq aniqlanadi. Asosiy vosita ob’ektining balans qiymati quyidagi holatlarda hisobdan chiqarilishi kerak: (a) u chiqib ketganida; yoki (b) undan foydalanishdan yoki uning chiqib ketishidan hech qanday kelgusi iqtisodiy naf kutilmaganida Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishdan yuzaga kelgan foyda yoki zarar asosiy vosita ob’ekti hisobdan chiqarilganida foyda yoki zarar tarkibida aks ettirilishi kerak (bunda MHXS 17 da sotish va qayta ijaraga olish bo’yicha boshqa talablar belgilanmagan bo’lsa). Foyda asosiy faoliyatdan daromad sifatida tasniflanmasligi kerak. Biroq, o’zining oddiy faoliyati doirasida boshqa tomonlarga operativ ijaraga berish maqsadida saqlab turgan asosiy vositalarini muntazam ravishda sotadigan tadbirkorlik sub’ekti bunday aktivlarni, ular ijaraga berilishi to’xtatilib sotish uchun mo’ljallangan bo’lganida, tovar-moddiy zaxiralarga ularning balans qiymati bo’yicha o’tkazishi kerak. Bunday aktivlarni sotishdan olingan tushumlar daromad sifatida BHXS 18 “Daromad” ga muvofiq tan olinishi kerak. Oddiy faoliyat doirasida sotish uchun mo’ljallangan aktivlar tovar-moddiy zaxiralarga o’tkazilganida MHXS 5 qo’llanilmaydi. Asosiy vositalar bir necha yo’llar bilan chiqib ketishi mumkin (masalan, sotish orqali, moliyaviy ijara kelishuvini tuzish orqali yoki hadya etish orqali). Bunday aktivning chiqib ketishi sanasini aniqlashda, tadbirkorlik sub’ekti tovarlarni sotishdan tushgan daromadlarni tan olish bo’yicha BHXS 18 “Daromad”

dagi mezonlarni qo’llaydi. Sotish va qayta ijaraga olish orqali aktivlarning chiqib ketishiga nisbatan BHXS 17 qo’llaniladi. Agarda tadbirkorlik sub’ekti asosiy vositaning balans qiymatida ushbu aktivning qismini almashtirish tannarxini tan olsa, u eski almashtirilgan qismning balans qiymatini, ushbu qism bo’yicha eskirish alohida hisoblangan yoki hisoblanmaganligidan qat’inazar, hisobdan chiqaradi. Agarda tadbirkorlik sub’ekti uchun almashtirilgan qismning balans qiymatini aniqlashning amaliy imkoni bo’lmasa, u almashtirish tannarxidan almashtirilgan qismning qiymati u sotib olinganida yoki qurilganida qancha bo’lganligini ko’rsatadigan ko’rsatkich sifatida foydalanishi mumkin. Asosiy vosita ob’ektining hisobdan chiqarilishi natijasida yuzaga keladigan foyda yoki zarar aktivning chiqib ketishidan olinadigan sof tushumlar, agarda bo’lsa, bilan aktivning balans qiymati o’rtasidagi farq sifatida aniqlanishi lozim. 8- misol. Kompaniya balans qiymati 30000 sh.b., yig’ilgan amortizatsiya 80000 sh.b., qayta baholash zaxirasi 15000 sh.b. bo’lgan eski uskunani 40000 sh.b. ga sotmoqda. Sotish provodkalari: Dt Jamg’arilgan amortizatsiya uskuna 80000 Dt Pul mablag’lari 40000 Kt Asosiy vosita 110000 Kt Asosiy vositalarning chiqib ketishi 10000 Dt Asosiy vositalarning chiqib ketishi 10000 Kt Asosiy vositalarning chiqib ketishidan foyda 10000 Dt Asosiy vositani qayta baholash bo’yicha zaxira 15000 Kt Taqsimlanmagan foyda 15000 Asosiy vositaning chiqib ketishida uning o’rniga olinadigan tovon dastlab uning haqqoniy qiymatida tan olinadi. Agarda asosiy vosita uchun to’lov kechiktirilsa, olingan tovon dastlab pul mablag’idagi narx ekvivalentida tan olinadi.

Tovonning nominal qiymati bilan pul mablag’idagi narx ekvivalenti o’rtasidagi farq MHXS 18 ga muvofiq foizli daromad sifatida tan olinadi va bu esa debitorlik qarz bo’yicha effektiv daromadlilikni aks ettiradi. Moliyaviy hisobotlarda asosiy vositalarning har bir turkumi bo’yicha quyidagi ma’lumotlar ochib berilishi kerak: (a) yalpi balans qiymatiani aniqlash uchun qo’llanilgan baholash asoslari; (b) eskirishni hisoblash uchun foydalanilgan usullar; (v) foydali xizmat muddatlari va eskirishni hisoblashning foydalanilgan me’yorlari; (g) davr boshiga va oxiriga bo’lgan yalpi balans qiymati va jamg’arilgan eskirish summasi (qadrsizlanish bo’yicha yig’ilgan zararlar bilan umumlashtirilgan); va (d) davr boshiga va oxiriga bo’lgan balans qiymatining quyidagilarni ko’rsatadigan solishtirmasi: - asosiy vositalarning kirimi; - MHXS 5ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan aktivlar va boshqa hisobdan chiqarishlar; - biznes birlashuvi orqali sotib olingan asosiy vositalar; - BHXS 36 ga muvofiq boshqa umumlashgan daromadda tan olingan yoki tiklangan qadrsizlanish bo’yicha zararlar natijasida yuzaga kelgan ko’payishlar yoki kamayishlar; - BHXS 36 ga muvofiq foyda yoki zararlarda tan olingan qadrsizlanish bo’yicha zararlar; - BHXS 36 ga muvofiq foyda yoki zararlarda tiklangan qadrsizlanish zararlari; - eskirish; - tadbirkorlik sub’ektining moliyaviy hisobotlarini funktsional valyutadan undan farq qiladigan taqdimot valyutasiga o’tkazish va xorijiy

bo’linmani taqdimot valyutasiga o’tkazish natijasida yuzaga kelgan sof kurs farqlari; va - boshqa o’zgarishlar. Moliyaviy hisobotlarda quyidagi ma’lumotlar ham ochib berilishi kerak: (a) asosiy vositalarga egalik huquqining cheklovlari mavjudligi va summalari, va majburiyatlar bo’yicha garovga berilgan asosiy vositalar; (b) asosiy vosita ob’ekti qurilishi davomida uning balans qiymatida tan olingan xarajatlar summasi; (v) asosiy vositalarni sotib olish bo’yicha kelishilgan majburit summasi; va (g) umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotda alohida ochib berilmasa, qadrsizlangan, yo’qolgan yoki arzonroq berib yuborilgan asosiy vositalar uchun uchinchi tomonlardan olingan va foyda yoki zarar tarkibida aks ettirilgan qoplash summasi. Agar asosiy vositalar ob’ekti qayta baholangan qiymati bo’yicha aks ettirilsa, MHXS 13ga muvofiq ochib berilishi talab etilgan ma’lumotlarga qo’shimcha ravishda quyidagilar ochib berilishi kerak: (a) qayta baholash o’tkazilgan sana; (b) mustaqil baholovchi ishtirok etgani; (v) qayta baholangan asosiy vositalarning har bir turkumi bo’yicha uning tarkibidagi aktivlar tannarx bo’yicha hisobga olish modeli bo’yicha hisobga olinganida ularning tan olingan bo’lgan balans qiymatlari; va (g) boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi, bu summani aks ettiradigan schyotda davr mobaynidagi o’zgarishlarni ko’rsatgan holda hamda qoldiqni aktsiyadorlarga taqsimlashdagi har qanday cheklovlarni aks ettirgan holda. 3. BHXS (IAS) 23 “Qarzlar bo’yicha xarajatlar” Ma’lum talablarga javob beradigan aktivni sotib olinishiga, qurilishiga yoki ishlab chiqarilishiga bevosita tegishli bo’lgan qarzlar bo’yicha xarajatlar ushbu

aktiv tannarxining qismini tashkil etadi. Boshqa qarzlar bo’yicha xarajatlar davr xarajati sifatida tan olinadi. Tashkilot mazkur Standartni qarzlar bo’yicha xarajatlarni hisobga olishda qo’llashi lozim. Standart kapitalning haqiqiy yoki hisoblab topilgan qiymatiga, jumladan majburiyat sifatida tasniflanmagan imtiyozli kapitalga, nisbatan qo’llanilmaydi. Tashkilotdan Standartni quyidagilarning sotib olinishiga, qurilishiga yoki ishlab chiqarilishiga bevosita tegishli bo’lgan qarzlar bo’yicha xarajatlarga nisbatan qo’llashni talab etmaydi: (a) haqqoniy qiymatda baholangan ma’lum talablarga javob beradigan ma’lum talablarga javob beradigan aktivning, masalan biologik aktivning; yoki (b) takroriy asosda ko’p miqdorda ishlab chiqariladigan, yoki boshqa hollarda barpo etiladigan, tovar-moddiy zahiralar. Qarzlar bo’yicha xarajatlar - bu tashkilot tomonidan pul mablag’larini qarzga olishda amalga oshiriladigan foiz va boshqa xarajatlardir. Ma’lum talablarga javob beradigan aktiv - bu ko’zlangan foydalanish yoki sotuv uchun tayyor bo’lishiga juda uzoq davrni zaruriy talab etadigan aktivdir. Qarzlar bo’yicha xarajatlar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin: (a) BHXS 39 «Moliyaviy instrumentlar: tan olish va baholash» da izohlanganidek effektiv foiz usulidan foydalangan holda hisoblangan foiz xarajati; (b) BHXS 17 «Ijara» ga muvofiq tan olingan moliyaviy ijara kelishuvlarga nisbatan moliyaviy xarajatlar; va (s) xorijiy valyutada qarz olishlardan yuzaga keladigan kurs farqlari, bunda ular foiz sarflariga to’g’rilanishlar sifatida hisoblangan darajada hisobga olinadi. Vaziyatga qarab, quyidagilardan biri ma’lum talablarga javob beradigan aktivlar bo’lishi mumkin: (a) tovar-moddiy zahiralar (b) ishlab chiqarish korxonalari

(c) elektroenergiya ishlab chiqaradigan quvvatlar (d) nomoddiy aktivlar (e) investitsion mulklar. Moliyaviy aktivlar hamda qisqa davr mobaynida ishlab chiqariladigan, yoki boshqa hollarda barpo etiladigan, tovar-moddiy zahiralar ma’lum talablarga javob beradigan aktivlar bo’lib hisoblanmaydi. Sotib olinganda ular bo’yicha ko’zlangan foydalanish yoki sotishga tayyorga aktivlar ma’lum talablarga javob beradigan aktivlar bo’lib hisoblanmaydi. Tashkilot ma’lum talablarga javob beradigan aktivning sotib olinishiga, qurilishiga yoki ishlab chiqarilishiga bevosita tegishli bo’lgan qarzlar bo’yicha xarajatlarni ushbu aktiv tannarxining qismi sifatida kapitalizatsiya qilishi lozim. Tashkilot boshqa qarzlar bo’yicha xarajatlarni davr xarajati sifatida ularni amalga oshiradigan davrda tan olishi lozim. Ma’lum talablarga javob beradigan aktivning sotib olinishiga, qurilishiga yoki ishlab chiqarilishiga bevosita tegishli bo’lgan qarzlar bo’yicha xarajatlar ushbu aktivning tannarxiga kiritiladi. Bunday qarz bo’yicha xarajatlar aktiv tannarxining qismi sifatida kapitalizatsiya qilinadi, qachonki ular tashkilotga kelgusi iqtisodiy manfaatlarni olib kelishining ehtimoli mavjud bo’lsa va xarajatlar ishonchli baholanishi mumkin bo’lsa. Qachonki tashkilot BHXS 29 «Giperinflyatsiya iqtisodiyotlarida moliyaviy hisobot berish» ni qo’llasa, u BHXS 29 ga muvofiq qarzlar bo’yicha xarajatlarning inflyatsiyani qoplaydigan qismini aynan bir davr mobaynida xarajat sifatida tan oladi. Ma’lum talablarga javob beradigan aktivning sotib olinishiga, qurilishiga yoki ishlab chiqarilishiga bevosita tegishli bo’lgan qarzlar bo’yicha xarajatlar shunday qarzlar bo’yicha xarajatlarki, bunda ma’lum talablarga javob beradigan aktiv bo’yicha sarf amalga oshirilmaganda edi, ularni chetlab o’tish mumkin bo’lar edi. Qachonki tashkilot xususan ma’lum talablarga javob beradigan muayyan aktivga ega bo’lish maqsadida pul mablag’larini qarzga olsa, ushbu ma’lum talablarga javob beradigan aktivga bevosita tegishli bo’lgan qarzlar bo’yicha xarajatlar osongina aniqlanishi mumkin.

Muayyan qarzlar bilan ma’lum talablarga javob beradigan aktiv o’rtasidagi bevosita bog’liqlikni aniqlash va boshqa hollarda chetlab o’tilishi mumkin bo’lgan qarzlarni aniqlash qiyin bo’lishi mumkin. Bunday qiyinchilik, masalan, tashkilotning moliyalashtirish faoliyati markazlashgan holda boshqarilganda sodir bo’ladi. Shu bilan birga, guruh turli foiz stavkalarida pul mablag’larini qarzga olish uchun bir qator qarz instrumentlaridan foydalanganda va ushbu pul mablag’larini guruh ichidagi boshqa tashkilotlariga turli shartlarda kreditga berganda ham qiyinchiliklar yuzaga keladi. Boshqa qiyinchiliklar, qachonki guruh yuqori inflyatsion iqtisodiyotlarda faoliyat yuritayotganda, xorijiy valyutalarda belgilangan yoki biriktirilgan kreditlardan foydalanish natijasida va valyuta kurslaridagi tebranishlardan yuzaga keladi. Buning natijasida, ma’lum talablarga javob beradigan aktivning sotib olinishiga bevosita tegishli bo’lgan qarzlar bo’yicha xarajatlarning qiymatini aniqlash qiyin bo’ladi va mulohaza qilish talab etiladi. Tashkilot xususan ma’lum talablarga javob beradigan aktivga ega bo’lish maqsadida pul mablag’larini qarzga olish darajasida, tashkilot kapitalizatsiya qilinadigan qarzlar bo’yicha xarajatlar qiymatini davr mobaynida ushbu qarz bo’yicha amalga oshirilgan qarz bo’yicha haqiqiy sarflardan ushbu qarzlarning vaqtinchalik investitsiyasi bo’yicha har qanday investitsion daromadni chegirish orqali aniqlashi lozim. Ma’lum talablarga javob beradigan aktiv bo’yicha moliyalashtirish kelishuvi pul mablag’larining ayrim qismi yoki barchasi ma’lum talablarga javob beradigan aktiv bo’yicha sarflarga yo’naltirilishidan oldin tashkilotning qarz mablag’lariga ega bo’lishiga va qarz bo’yicha tegishli sarflarni amalga oshirishiga olib kelishi mumkin. Bunday holatlarda, pul mablag’lari ma’lum talablarga javob beradigan aktiv bo’yicha sarflar muddati kelguncha ko’p hollarda vaqtinchalik investitsiya qilinadi. Davr mobaynida kapitalizatsiya qilinadigan qarzlar bo’yicha xarajatlar qiymatini aniqlashda, bunday pul mablag’lari bo’yicha o’zlashtirilgan har qanday investitsion daromad amalga oshirilgan qarzlar bo’yicha xarajatlardan chegiriladi.

1- misol. Kompaniya 1 fevral 2011 yilda ishlab chiqarish binosini bankning maqsadli krediti hisobiga qurishga kirishdi. Qurilish 2011 yil 30 noyabrda tugallandi. Qurilish davri davomida qisman to’langan kredit hisobiga quyidagi to’lovlar amalga oshirildi: Qurilish uchun to’langan to’lovlar sh.b Olingan kredit summasi sh.b. 1 fevral 2011 yil 1000000 1000000 1 aprel 2011 yil 800000 1000000 1 iyul 2011 yil 700000 1000000 1 oktyabr 2011 yil 500000 jam i 3000000 3000000 Kreditning samarali foiz stavkasi 15 %. Foydalanilmagan mablag’ni kompaniya bankka 4 % stavka bo’yicha qo’yadi. Olingan kredit summasi sh.b. Vaqtinchali k koeffitsent Foiz stavkasi Qarzlar bo’yicha haqiqiy xarajatla r sh.b. 1 fevral 2011 yil 100000 0 10/12 15 % 125000 1 aprel 2011 yil 100000 0 8/12 15 % 100000 1 100000 5/12 15 62500

iyul 2011 yil 0 % 1 oktyabr 2011 yil 0 jam i 300000 0 287500 Vaqtincha foydalanilmagan kreditdan olingan investitsion daromad: 200000x4%x3/12+500000x4%x3/12=7000 sh.b. Qarz bo’yicha kapitalizatsiyalashtiriladigan summa: 287500-7000=280500 sh.b. Tashkilot umuman pul mablag’larini qarzga olganda va ulardan ma’lum talablarga javob beradigan aktivga ega bo’lish maqsadida foydalanganida, tashkilot kapitalizatsiya qilinadigan qarzlar bo’yicha xarajatlar qiymatini aniqlash uchun ushbu aktiv bo’yicha qilinadigan sarflarga kapitalizatsiya stavkasini ko’paytirishi kerak. Kapitalizatsiya stavkasi davr mobaynida tashkilot qarzlarining to’lanmagan qismiga tegishli bo’lgan qarzlar bo’yicha xarajatlarning o’rtacha tortilgan foiziga teng bo’lishi lozim, bunda xususan ma’lum talablarga javob beradigan aktivga ega bo’lish maqsadida jalb etilgan qarzlardan tashqari. Tashkilot davr mobaynida kapitalizatsiya qiladigan qarzlar bo’yicha xarajatlarning qiymati ushbu davrda u amalga oshirgan qarzlar bo’yicha xarajatlarning qiymatidan oshmasligi lozim. Ba’zi holatlarda, bosh tashkilotning va uning sho’’balarining barcha qarzlarini qarzlar bo’yicha xarajatlarning tortilgan o’rtachasini hisoblashda inobatga olish o’rinli bo’ladi; boshqa holatlarda, har bir sho’’ba tashkilot uchun o’zlarining qarzlariga tegishli bo’lgan qarzlar bo’yicha xarajatlarning tortilgan o’rtachasidan foydalanish o’rinli bo’ladi. 2- misol. Kompaniya 1 fevral 2011 yilda ishlab chiqarish binosini qurishga kirishdi. Qurilish 2011 yil 30 noyabrda tugallandi. Qurilish davri davomida qisman to’langan kredit hisobiga quyidagi to’lovlar amalga oshirildi:

Qurilish uchun to’langan to’lovlar sh.b 1 fevral 2011 yil 1000000 1 aprel 2011 yil 800000 1 iyul 2011 yil 700000 1 oktyabr 2011 yil 500000 jami 3000000 Qurilishni amalga oshirish uchun kompaniya maqsadli kredit olmadi. Shunday bo’lsada kompaniyada quyidagi maqsadsiz qarz mablag’lari bor edi: Qisqa muddatli bank krediti 2000000 sh.b. 15 % yillik Uzoq muddatli bank krediti 3000000 sh.b. 12,5 % yillik Kapitalizatsiyalashning o’rtacha stavkasini aniqlash: (2000000x15%+3000000x12.5%)/(2000000+3000000)=13.5% Qarzlar bo’yicha kapitalizatsiyalashtiriladigan xarajatlar summasi Mudd ati Qurilish uchun to’lang an to’lovla r sh.b Vaqtinchal ik koeffitsent Foiz stavkasi Qarzlar bo’yicha haqiqiy xarajatl ar sh.b. 1 fevral 2011 yil 100000 0 10/12 13,5 % 11250 0 1 aprel 2011 yil 800000 8/12 13,5 % 72000 1 iyul 2011 yil 700000 5/12 13,5 % 39375 1 oktyabr 2011 yil 500000 2/12 13,5 % 11250 jami 300000 0 23512 5 Qachonki ma’lum talablarga javob beradigan aktivning balans qiymati yoki kutilgan yakuniy qiymati uning qoplanadigan summasidan yoki sof sotish

qiymatidan oshsa, balans qiymat boshqa Standartlarning talablariga muvofiq qisman yoki to’liq hisobdan chiqariladi. Muayyan holatlarda, qisman yoki to’liq hisobdan chiqarilgan qiymat boshqa Standartlarga muvofiq qayta tiklanadi. Tashkilot qarzlar bo’yicha xarajatlarni ma’lum talablarga javob beradigan aktiv tannarxining qismi sifati kapitalizatsiyani boshlanish sanasidan boshlashi lozim. Kapitalizatsiya uchun boshlanish sanasi tashkilot quyidagi barcha shartlarni dastlab qanoatlantiradigan sanadir: (a) u aktiv bo’yicha sarflarni amalga oshirsa; (b) u qarzlar bo’yicha xarajatlar ni amalga oshirsa; va (c) u aktiv bo’yicha ko’zlangan foydalanish va sotish uchun uni tayyorlashda zarur bo’lgan choralarni amalga oshirsa. Ma’lum talablarga javob beradigan aktiv bo’yicha sarflar faqatgina shunday sarflarni o’z ichiga oladiki, ular pul mablag’larining to’lanishiga, boshqa aktivlarning o’tkazilishiga yoki foizli majburiyatlarning qabul qilinishiga olib keladi. Sarflar aktiv bilan bog’liq tarzda olingan har qanday oraliq to’lovlarga va olingan grantlarga (MHXS 20 «Davlat grantlarini hisobga olish va davlat yordamini ochib berish» ga qarang) kamaytiriladi. Davr mobaynidagi aktivning o’rtacha balans qiymati, shu bilan birga oldin kapitalizatsiya qilingan qarzlar bo’yicha xarajatlar , odatda ushbu davrda kapitalizatsiya stavkasi qo’llaniladigan xarajatlarning asosli taxmini bo’lib hisoblanadi. Aktivni ko’zlangan foydalanishga yoki sotishga tayyorlash uchun zarur choralar aktivning faqatgina jismoniy barpo etilishi qamrab olmaydi. Ular jismoniy barpo etilishi boshlanishigacha bo’lgan texnik va ma’muriy ishlarni, masalan jismoniy barpo etilishi boshlanishigacha ruxsatlarni olish bilan bog’liq choralarni, o’z ichiga oladi. Biroq, bunday choralar aktivning holatini o’zgartiradigan hech qanday ishlab chiqarish yoki takomillashtirish sodir bo’lmayotgan paytda aktivga egalik qilishni o’z ichiga olmaydi. Masalan, yerni takomillashtirish paytida amalga oshirilgan qarzlar bo’yicha xarajatlar takomillashtirishga tegishli choralar amalga oshirilayotgan davr mobaynida kapitalizatsiya qilinadi. Biroq, qurilish maqsadlarida sotib olingan yer hech qanday tegishli takomillashtirish chorasisiz

egalik qilinayotganda amalga oshirilgan qarzlar bo’yicha xarajatlar kapitalizatsiya qilish bo’yicha talablarga javob bermaydi. 3- misol. Kompaniya 1 yanvar 2011 yilda ishlab chiqarish kompleksini qurish uchun bankdan maqsadli kredit oldi. Kompaniya 1 fevral 2011 yilda materiallarni sotib oldi. 1 mart 2011 yilda kompaniya qurilish ishlarini amalga oshirish uchun texnik va ma’muriy ishlarni o’tkazdi. 1 aprel 2011 yilda qurilish boshlandi. Kapitalizatsiyani boshlash muddati 1 mart 2011 yil. Tashkilot qarzlar bo’yicha xarajatlarning kapitalizatsiyasini u ma’lum talablarga javob beradigan aktivni faol takomillashtirishni to’xtatgan o’zaytirilgan davrlar mobaynida to’xtatishi lozim. Tashkilot aktivni ko’zlangan foydalanish yoki sotish uchun tayyorlashda zarur choralarni to’xtatgan o’zaytirilgan davr mobaynida qarzlar bo’yicha xarajatlarni amalga oshirishi mumkin. Bunday xarajatlar qisman tugallangan aktivlarga egalik qilish bilan bog’liq xarajatlar bo’lib, kapitalizatsiya qilish uchun talablarga javob bermaydi. Biroq, tashkilot odatda u ahamiyatli texnik va ma’muriy ishlarni amalga oshirayotgan davr mobaynida qarzlar bo’yicha xarajatlarni kapitalizatsiya qilishni to’xtatmaydi. Tashkilot vaqtinchalik bekor to’xtab turish aktivni ko’zlangan foydalanish yoki sotish uchun tayyorlash jarayonining zaruriy qismi bo’lganida ham qarzlar bo’yicha xarajatlarni kapitalizatsiya qilishni to’xtatmaydi. Masalan, kapitalizatsiya yuqori suv sathlari ko’prik qurilishini kechiktiradigan davr mobaynida davom etadi, agarda bunday yuqori suv sathlari tegishli geografik hududda qurilish davri mobaynida odatiy holat bo’lsa. Tashkilot ma’lum talablarga javob beradigan aktivni ko’zlangan foydalanish yoki sotish uchun tayyorlashda zarur bo’lgan choralarning deyarli barchasi tugagan paytda qarzlar bo’yicha xarajatlarning kapitalizatsiya qilinishini tugatishi lozim. Aktiv odatda ko’zlangan foydalanish yoki sotish uchun tayyor bo’ladi, qachonki aktivning jismoniy barpo etilishi odatiy ma’muriy ish hanuz davom etishi

mumkinligiga qaramasdan tugallangan bo’lsa. Agarda amalda faqat kichik o’zgartirishlar, masalan mulkni xaridor yoki foydalanuvching xususiy talablariga qarab bezatish, qolgan bo’lsa, bu deyarli barcha ishlar tugallanganligini ko’rsatadi. Qachonki tashkilot ma’lum talablarga javob beradigan aktivning qurilishini qismlarda tugatsa va har bir qism boshqa qismlarda qurilish davom etayotgan paytda foydalanishga yaroqli bo’lsa, tashkilot ushbu qismni ko’zlangan foydalanish yoki sotish uchun tayyorlashda zarur bo’lgan choralarning deyarli barchasini tugatgan paytda qarzlar bo’yicha xarajatlarning kapitalizatsiya qilinishini to’xtatishi lozim. Har biridan alohida foydalanish mumkin bo’lgan bir qator binolarni qamrab oladigan biznes-markaz - har bir qism boshqa qismlarda qurilish davom etayotgan paytda foydalanishga yaroqli bo’lgan ma’lum talablarga javob beradigan aktivga misol bo’ladi. Biror qismidan foydalanish mumkin bo’lishidan oldin tugallanishi zarur bo’lgan ma’lum talablarga javob beradigan aktivga, masalan metallurgiya kombinati kabi, aynan bir joyda turli qismlari ketma-ketlikda amalga oshiriladigan bir necha jarayonlarni qamrab oladigan sanoat korxonasini misol sifatida keltirish mumkin. Tashkilot quyidagilarni ochib berishi lozim: (a) davr mobaynida kapitalizatsiya qilingan qarzlar bo’yicha xarajatlar qiymatini; va (b) kapitalizatsiya qilinadigan qarzlar bo’yicha xarajatlar qiymatini aniqlashda foydalanilgan kapitalizatsiya stavkasini. 4. BHXS (IAS) 40 “Investitsion mulk” Mazkur standartning maqsadi investitsion mulkni hisobga olish hamda tegishli ma’lumotlarni ochib berish bo’yicha talablarni belgilashdan iborat. Mazkur Standart investitsion mulkni tan olishda, baholashda va ochib berishda qo’llanilishi lozim. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, mazkur Standart ijara oluvchining moliyaviy hisobotlarida moliyaviy ijara sifatida hisobga olingan ijara shartnomasi

asosida egalik qilinayotgan investitsion mulkdagi ulushlarini baholashda hamda ijara beruvchining moliyaviy hisobotlarida operativ ijara shartnomasi asosida ijaraga oluvchiga berilgan investitsion mulkni baholashda qo’llaniladi. Mazkur Standart MHXS 17 ”Ijara” da qamrab olingan masalalarga nisbatan qo’llanilmaydi. Mazkur Standart quyidagilarga nisbatan qo’llanilmaydi: (a) qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlarga (BHXS 41 “Qishloq xo’jaligi” ga qarang); va (b) foydali qazilmalar bo’yicha huquqlarga va foydali qazilmalar zaxiralariga, masalan, neft, tabiiy gaz va shunga o’xshash qayta tiklanmaydigan resurslarga. Balans qiymati - bu aktivning moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda tan olinadigan qiymatidir. Tannarx - bu aktivni uning xaridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun to’langan pul mablag’lari yoki pul mablag’larining ekvivalentidagi summa yoki boshqa turdagi tovonning haqqoniy qiymati yoki, tegishli hollarda, boshqa MHXSlarning, masalan MHXS 2 “Aktsiyaga asoslangan to’lov” ning aniq talablariga muvofiq ushbu aktivning dastlabki tan olinishidagi qiymatdir. Haqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo’lgan yoki majburiyatni o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir (MHXS 13 “Haqqoniy qiymatni baholash” ga qarang). Investitsion mulk – bu ijaradan daromad olish maqsadida yoki kapitalning qiymati qimmatlashishi uchun yoki ikkalasi uchun (mulk egasi yoki moliyaviy ijara shartnomasi asosida ijara oluvchi tomonidan) egalik qilinayotgan mulk (er yoki bino – yoki binoning qismi – yoki ikkalasi) bo’lib, bundan quyidagi mulklar kirmaydi: (a) ishlab chiqarishda yoki tovarlar yetkazib berish yoki xizmatlar ko’rsatishda yoki ma’muriy maqsadlarda foydalaniladigan; yoki (b) oddiy xo’jalik faoliyatidagi sotishga mo’ljallangan mulklar.

Mulk-mulk-egasi-egallagan mulk – bu (mulk egasi yoki moliyaviy ijara shartnomasi asosida ijara oluvchi tomonidan) ishlab chiqarishda yoki tovarlar yetkazib berish yoki xizmatlar ko’rsatishda yoki ma’muriy maqsadlarda foydalaniladigan egalikdagi mulk. Quyidagilar investitsion mulkka misoldir: (a) oddiy xo’jalik faoliyati doirasida qisqa muddatda sotish uchun emas, balki uzoq muddat davomida kapitalning qiymati qimmatlashishi uchun egalik qilinadigan yer. (b) kelgusida qaysi maqsadda foydalanilishi aniqlanmagan egalikdagi yer. (Agarda tadbirkorlik sub’ekti yerdan mulk-egasi-egallagan mulk sifatida foydalanishini yoki oddiy xo’jalik faoliyati doirasida qisqa muddatda sotish uchun foydalanishini aniqlamagan bo’lsa, yer kapitalning qiymati qimmatlashishi maqsadida saqlanayotgan deb hisoblanadi.) (v) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan egalik qilinadigan (yoki moliyaviy ijara shartnomasi asosida tadbirkorlik sub’ekti tomonidan egalik qilinadigan) hamda bir yoki bir necha operativ ijara shartnomalari asosida ijaraga berilgan bino. (g) band bo’lmagan, ammo bir yoki bir necha operativ ijara bo’yicha ijaraga berishga mo’ljallangan bino. (d) kelgusida investitsion mulk sifatida foydalanish uchun qurilayotgan yoki takomillashtirilayotgan mulk. Quyidagilar investitsion mulk bo’lmagan moddalarga misoldir va shuning uchun ular mazkur Standartning qo’llanish doirasidan tashqaridadir: (a) oddiy xo’jalik faoliyatidagi sotishga mo’ljallangan yoki bunday sotishga mo’ljallangan qurilish yoki takomillashtirish jarayonidagi mulk (MHXS 2 “Tovarmoddiy zaxiralar” ga qarang), masalan, faqatgina yaqin kelajakda qayta sotish yoki takomillashtirish va qayta sotish maqsadida xarid qilingan mulk. (b) uchinchi tomon nomidan qurilayotgan yoki takomillashtirilayotgan mulk (BHXS 11 “Qurilish shartnomalari” ga qarang). (v) mulk-egasi-egallagan mulk (MHXS 16 ga qarang), shu jumladan (shu o’rinda) kelgusida mulk-egasi-egallagan mulk sifatida foydalaniladigan egalikdagi

mulk, kelgusida takomillashtiriladigan va o’z navbatida mulk-egasi-egallagan mulk sifatida foydalaniladigan egalikdagi mulk, xodimlar tomonidan band qilingan mulk (xodimlar bozor stavkasida ijara haqi to’lashi yoki to’lamasligidan qat’iy nazar) va balansdan chiqarishga mo’ljallangan mulk-egasi-egallagan mulk. (g) boshqa tadbirkorlik sub’ektiga moliyaviy ijara bo’yicha ijaraga berilgan mulk 3 . Ba’zi mulklar ham ijaradan daromad olish yoki kapital qiymatining qimmatlashishi maqsadiad egalik qilinadigan qismni ham tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish yoki ma’muriy maqsadlarda foydalanishga mo’ljallangan qismni qamrab olishi mumkin. Agar ushbu qismlarni alohida sotish (yoki moliyaviy ijara bo’yicha alohida ijaraga berish) mumkin bo’lsa, tadbirkorlik sub’ekti qismlarni alohida hisobga oladi. Agarda ushbu qismlarni alohida sotish mumkin bo’lmasa, mulk investitsion mulk bo’ladi, qachonki katta bo’lmagan qismi tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish yoki ma’muriy maqsadlarda foydalanishga mo’ljallangan bo’lsa. Ba’zi holatlarda, tadbirkorlik sub’ekti o’z egaligidagi mulkni band qilganlarga qo’shimcha xizmatlar ko’rsatadi. Tadbirkorlik sub’ekti ushbu mulkni investitsion mulk sifatida hisobga oladi, qachonki xizmatlar butun shartnomaning katta bo’lmagan qismi bo’lsa. Misol tariqasida, ofis binosi egasi tomonidan binoni band qiladigan ijarachilarga qo’riqlash va saqlash xizmatlarini ko’rsatishini keltirish mumkin. Boshqa holatlarda, ko’rsatiladigan xizmatlar katta darajada bo’lishi mumkin. Masalan, agarda tadbirkorlik sub’ekti mehmonxonaga egalik qilsa va uni boshqarsa, mehmonlarga ko’rsatiladigan xizmatlar butun shartnomaning katta qismini tashkil etsa. Shu tufayli, egasi-boshqaradigan mehmonxona investitsion mulk emas, balki mulk-egasi-egallagan mulkdir. Ba’zida, qo’shimcha xizmatlar shunchalik katta darajada bo’lishi mumkin va bunda mulk investitsion mulk sifatida tasniflanmasligini aniqlash qiyindir. 3 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. p.1166-1174.

Masalan, ba’zi hollarda mehmonxona egasi boshqaruv shartnomasi asosida ayrim javobgarliklarni uchinchi tomonga o’tkazadi. Bunday shartnomalarning shartlari turli xil bo’ladi. Bir tomondan, mulk egasi mohiyatan passiv investor bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan, mulk egasi mehmonxona faoliyatidan keladigan pul oqimlari o’zgarishining xatariga katta darajada duchorligini saqlagan holda, kunlik funktsiyalarni boshqa tomonga o’tkazib yuborgan bo’ladi. Mulk investitsion mulk sifatida tasniflanishini aniqlash uchun mulohaza qilishi zarur. Tadbirkorlik sub’ekti mezon ishlab chiqadi va natijada investitsion mulk ta’rifiga muvofiq keladigan mulohazani qo’llash imkoniga ega bo’ladi. Ba’zi holatlarda, tadbirkorlik sub’ekti egaligidagi mulk uning bosh tashkiloti yoki boshqa shu’ba tadbirkorlik sub’ekti tomonidan ijaraga olingan va band qilingan bo’ladi. Jamlangan moliyaviy hisobotlarda ushbu mulk investitsion mulk sifatida tasniflanmaydi, chunki mulk guruh nuqtai nazaridan mulk-egasi- egallagan mulkdir. Biroq, mulkka egalik qilayotgan tadbirkorlik sub’ekti nuqtai nazaridan qaraganda, agarda mulk ijaradan daromad olish maqsadida yoki kapitalning qiymati qimmatlashishi uchun yoki ikkalasi uchun egalik qilinsa, u investitsion mulkdir. Shu tufayli, ijaraga beruvchi o’z moliyaviy hisobotlarida mulkni investitsion mulk sifatida hisobga oladi. Investitsion mulk aktiv sifatida tan olinishi lozim, faqatgina qachonki: (a) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan investitsion mulk bilan bog’liq kelgusi iqtisodiy foyda olinishi ehtimoli mavjud bo’lsa; va (b) investitsion mulkning tannarxi ishonchli baholanishi mumkin bo’lsa. Tadbirkorlik sub’ekti ushbu tan olish mezoniga asosan investitsion mulkning barcha xarajatlarini ular sarflangan paytda baholaydi. Ushbu xarajatlar dastlab investitsion mulkni sotib olish uchun sarflangan xarajatlarni hamda keyinchalik mulkka nisbatan amalga oshirilgan qo’shimchalar, o’zgartirishlar yoki xizmatlar xarajatlarini qamrab oladi. Investitsion mulk dastlab uning tannarxida baholanishi lozim. Bitimga oid xarajatlar dastlabki baholash tarkibiga kiritilishi lozim.

Sotib olingan investitsion mulkning tannarxi uning sotib olish narxi va har qanday bevosita tegishli xarajatlarni qamrab oladi. Bevosita tegishli xarajatlarga, masalan, professional yuridik xizmatlarga xarajatlar, mulkni o’tkazish bo’yicha soliqlar va boshqa bitimga oid xarajatlari kirishi mumkin. Ijara bo’yicha egalik qilinadigan va investitsion mulk sifatida tasniflanadigan mulk ulushining boshlang’ich tannarxi MHXS 17da belgilangan moliyaviy ijaraga mos ravishda aniqlanishi lozim. MHXS 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolar”da ta’kidlanadiki, o’z ixtiyoriga ko’ra hisob siyosatini faqatgina o’zgarish moliyaviy hisobotlarda operatsiyalarning, boshqa hodisalar yoki sharoitlarning tadbirkorlik sub’ektining moliyaviy holatiga, moliyaviy natijalariga yoki pul oqimlariga ta’siri to’g’risida ishonchli va o’rinliroq ma’lumotlarni ta’minlagan holda o’zgartirish mumkin. Haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelini tannarx bo’yicha hisobga olish modeliga o’zgartirish o’rinliroq ma’lumot taqdim etishiga olib kelish ehtimoli judayam pastdir. Mazkur Standart barcha tadbirkorlik sub’ektlaridan baholash (agar tadbirkorlik sub’ekti haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelidan foydalansa) yoki ochib berish (agar u tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalansa) maqsadida investitsion mulkning haqqoniy qiymatini baholashni talab etadi. Tadbirkorlik sub’ekti tan olingan va tegishli professional malakaga ega hamda baholanayotgan investitsion mulk joyida va toifasida yaqin tajribaga ega mustaqil baholovchi tomonidan narxlash asosida investitsion mulkning haqqoniy qiymatini aniqlashi ma’qullanadi, ammo talab etilmaydi. Dastlab tan olingandan so’ng, haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelini tanlaydigan tadbirkorlik sub’ekti o’zining barcha investitsion mulklarini haqqoniy qiymatda baholashi lozim. Investitsion mulkning haqqoniy qiymatining o’zgarishi natijasida vujudga keladigan foyda yoki zarar u qaysi davrda vujudga kelgan bo’lsa, o’sha davrning foyda yoki zararida tan olinishi lozim.

MHXS 13 ga muvofiq investitsion mulkning haqqoniy qiymatini baholash paytida, tadbirkorlik sub’ekti shuni ta’minlashi lozimki, haqqoniy qiymat, shu o’rinda, joriy ijara kelishuvlaridan ijara daromadlarini hamda bozor ishtirokchilari joriy bozor sharoitlarida investitsion mulklarni narxlashda foydalanishi mumkin bo’lgan boshqa farazlarni aks ettiradi. 1-misol. 2011 yil 1 iyulda kompaniya qiymati 600000 sh.b. bo’lgan ma’muriy binoni kelgusida operatsion ijaraga berish maqsadida sotib oldi. Vositachi uchun bino umumiy qiymatining 0,7% miqdorida komission mukofot berildi. Kompaniya investitsion mulkni xaqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelidan foydalanadi. 2011 yil 31 dekabrda bino xaqqoniy qiymati 610000 sh.b. ni tashkil etdi. Investitsion mulk qiymati sotib olingan paytda 2011 yil 1 iyulda 600000+600000x0.7%=604200 sh.b. 2011 yil 31 dekabrda investitsion mulk qiymati o’zgarganda: Dt Investitsion mulk (M0400) 5800 Kt Haqqoniy qiymatning o’sishi (M9391) 5800 610000- 604200=5800 sh.b. 2012 yil 31 dekabrda investitsion mulkning haqqoniy qiymati pasaydi va 605000 sh.b.ni tashkil qildi: Dt Haqqoniy qiymatning kamayishi (M9491) 5000 Kt Investitsion mulk (M0400) 5000 (605000-610000) = 5000 Haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modeli asosida investitsion mulkning balans qiymatini aniqlashda, tadbirkorlik sub’ekti alohida aktivlar va majburiyatlar sifatida tan olingan aktivlar va majburiyatlarni ikki marta hisobga olmaydi. Masalan:

(a) Uskunalar, masalan liftlar yoki konditsionerlar, alohida aktivlar sifatida tan olinmaydi, balki ular binoning ajralmas qismi bo’lib, umuman olganda investitsion mulkning haqqoniy qiymati tarkibiga kiritilgan bo’ladi. (b) Agarda ofis mebellar bilan ijaraga berilgan bo’lsa, ofisning haqqoniy qiymati mebellarning haqqoniy qiymatini ham o’z ichiga oladi, chunki ijaradan daromad mebelli ofisga taalluqlidir. Qachonki mebellar investitsion mulkning haqqoniy qiymatiga kiritilganda, tadbirkorlik sub’ekti ushbu mebellarni alohida aktiv sifatida tan olmaydi. (v) Investitsion mulkning haqqoniy qiymati tarkibiga operativ ijaradan daromadlar bo’yicha oldindan to’lov yoki hisoblangan daromad kirmaydi, chunki tadbirkorlik sub’ekti uni alohida aktiv yoki majburiyat sifatida tan oladi. (g) Ijara bo’yicha egalik qilinayotgan investitsion mulkning haqqoniy qiymati kutilayotgan pul oqimlarini aks ettiradi (shu jumladan, to’lanishi mumkinligi kutilayotgan shartli ijara haqlari). Shu tufayli, agar mulkni baholash amalga oshirilishi kutilayotgan barcha sof to’lovlar bo’lsa, haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modeli asosida investitsion mulkning haqqoniy qiymatini aniqlash uchun har qanday tan olingan ijara majburiyatini ushbu to’lovlarga qayta qo’shish zarur. Tadbirkorlik sub’ektining doimiy asosda investitsion mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli aniqlay olishini rad etadigan faraz mavjud. Biroq, istisno holatlarda, qachonki tadbirkorlik sub’ekti investitsion mulkni dastlab sotib olganda (yoki foydalanishdagi o’zgarish natijasida mavjud mulk dastlab investitsion mulkka aylanganda), investitsion mulkning haqqoniy qiymatini doimiy asosda ishonchli aniqlab bo’lmasligi aniq dalili mavjud bo’ladi. Bunday holat sodir bo’ladi, faqatgina qachonki qiysiy mulklar bozori faol bo’lmasa (masalan, yaqin sanalardagi operatsiyalar juda kam, belgilangan narxlar joriy emas yoki kuzatilgan operatsiya narxlari shuni ko’rsatadiki sotuvchi sotishga majbur bo’lgan) va haqqoniy qiymatining muqobil ishonchli baholari (masalan, diskontlangan pul oqimlari rejalariga asoslangan) mavjud bo’lmasa. Agar tadbirkorlik sub’ekti qurilish jarayonidagi investitsion mulkning haqqoniy qiymati ishonchli

aniqlanmasligini aniqlasa, ammo qurilish tugaganda mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli aniqlashni taxmin qilsa, uning haqqoniy qiymati ishonchli aniqlanguncha yoki qurilish tugaguncha (qaysi biri vaqtliroq bo’lsa), tadbirkorlik sub’ekti ushbu qurilish jarayonidagi investitsion mulkni tannarxda baholashi lozim. Agar tadbirkorlik sub’ekti investitsion mulkning (qurilish jarayonidagi investitsion mulkdan tashqari) haqqoniy qiymatini doimiy asosda ishonchli aniqlab bo’lmasligini aniqlasa, tadbirkorlik sub’ekti ushbu investitsion mulkni BHXS 16 dagi tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalangan holda baholashi lozim. Investitsion mulkning qoldiq qiymati nol deb faraz qilinishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti investitsion mulkni balansdan chiqarguncha BHXS 16 ni qo’llashi lozim. Qachonki tadbirkorlik sub’ekti oldin tannarxda baholangan qurilish jarayonidagi investitsion mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli baholash imkoniga ega bo’lsa, u ushbu mulkni uning haqqoniy qiymatida baholashi lozim. Ushbu mulkning qurilishi tugaganda, haqqoniy qiymat ishonchli baholanishi mumkin deb faraz qilinadi. Agar bunday holat bo’lmasa, mulk BHXS 16 dagi tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalangan holda hisobga olinishi lozim. Qurilish jarayonidagi investitsion mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli baholash mumkinligi to’g’risidagi faraz faqatgina dastlabki tan olishda rad etilishi mumkin. Qurilish jarayonidagi investitsion mulk ob’ektini haqqoniy qiymatda baholagan tadbirkorlik sub’ekti qurilishi tugagan investitsion mulkning haqqoniy qiymatini ishonchli baholash mumkin emasligi to’g’risida xulosa qila olmaydi. Istisno holatlarda, MHXS 16dagi tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalangan holda baholashga majbur bo’lsa, u boshqa investitsion mulklarni, shu jumladan qurilish jarayonidagi investitsion mulkni, haqqoniy qiymatda baholaydi. Bunday holatlarda, tadbirkorlik sub’ekti tannarx bo’yicha hisobga olish modelini bitta investitsion mulkka nisbatan qo’llasa ham, tadbirkorlik sub’ekti qolgan mulklarning har birini haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelidan foydalangan holda hisobga olishni davom ettirish lozim.

Agarda tadbirkorlik sub’ekti oldin investitsion mulkni haqqoniy qiymatda baholagan bo’lsa, qiyosiy bozor bitimlari tez-tez yuz bermay qolishi yoki bozor narxlari kam mavjud bo’lib qolishiga qaramasdan, u balansdan tashqariga chiqarguncha (yoki mulk mulk-egasi-egallagan mulk bo’lguncha yoki tadbirkorlik sub’ekti oddiy xo’jalik faoliyatidagi sotish uchun mulkni takomillashtirishni boshlaguncha) mulkni haqqoniy qiymatda baholashni davom ettirish lozim. Dastlabki tan olingandan so’ng, tannarx bo’yicha hisobga olish modelini tanlaydigan tadbirkorlik sub’ekti o’zining barcha investitsion mulklarini ushbu bo’yicha hisobga olish modeliga nisbatan BHXS 16 ning talablariga muvofiq baholashi lozim, bundan MHXS 5 “Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat” ga muvofiq sotishga mo’ljallangan tasnifining mezonlarini qanoatlantiradiganlar (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan balansdan chiqarish guruhiga kiritilganlar) mustasno. Sotishga mo’ljallangan tasnifining mezonlarini qanoatlantiradigan (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan balansdan chiqarish guruhiga kiritilgan) investitsion mulklar MHXS 5 ga muvofiq baholanishi lozim. Investitsion mulk tasnifiga, yoki tasnifidan, o’tkazmalar amalga oshirilishi lozim, faqat va faqat, foydalanishda o’zgarish bo’lishi quyidagilar orqali tasdiqlanganda: (a) investitsion mulkdan mulk-egasi-egallagan mulkka o’tkazma uchun, egasi tomonidan egallashning boshlanishi; (b) investitsion mulkdan tovar-moddiy zahiralarga o’tkazma uchun, sotishni ko’zlab takomillashtirishni boshlanishi; (v) mulk-egasi-egallagan mulkdan investitsion mulkka o’tkazma uchun, egasi tomonidan egallashning tugashi; yoki (g) tovar-moddiy zahiralardan investitsion mulkka o’tkazma uchun, boshqa tomon bilan operativ ijaraning boshlanishi. Tadbirkorlik sub’ektidan mulkni investitsion mulkdan tovar-moddiy zahiralarga o’tkazishni talab etsa, faqatgina qachonki sotishni ko’zlab takomillashtirishni boshlash oqibatida foydalanishda o’zgarish bo’lsa. Tadbirkorlik

sub’ekti investitsion mulkni takomillashtirmasdan balansdan chiqarishga qaror qilsa, uni tan olishni tuxtatguncha (moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotdan chiqarib tashlaguncha) investitsion mulk sifatida hisobga olishni davom ettiradi va tovarmoddiy zahiralar sifatida hisoblamaydi. Xuddi shuningdek, agar tadbirkorlik sub’ekti kelgusida investitsion mulk sifatida foydalanishni davom ettirish uchun amaldagi investitsion mulkni qayta takomillashtirishni boshlasa, mulk investitsion mulk sifatida qoladi va u qayta takomillashtirish mobaynida mulk-egasi-egallagan mulk sifatida qayta tasniflanmaydi. Haqqoniy qiymatda aks ettirilgan investitsion mulkdan mulk-egasi- egallagan mulkka yoki tovar-moddiy zahiralarga o’tkazmada, MHXS 16 yoki MHXS 2 ga muvofiq keyingi hisob-kitob uchun mulkning nazarda tutilgan qiymati foydalanishda o’zgarish bo’lgan sanadagi uning haqqoniy qiymati bo’lishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti o’sha sanada MHXS 16 ga muvofiq mulkning balans qiymati bilan uning haqqoniy qiymati orasidagi har qanday farqni MHXS 16 ga muvofiq qayta baholash kabi hisobga olishi lozim. Boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi taqsimlanmagan foydaga o’tkazilganda u foyda yoki zararga ta’sir qilmaydi. Tovar-moddiy zahiralardan haqqoniy qiymatda aks ettiriladigan investitsion mulkka o’tkazma uchun, mulkning o’sha sanadagi haqqoniy qiymati bilan uning oldingi balans qiymati o’rtasidagi har qanday farq foyda yoki zararda tan olinishi lozim. Tovar-moddiy zahiralardan haqqoniy qiymatda aks ettiriladigan investitsion mulkka o’tkazmalarning yondashuvi tovar-moddiy zahiralarning sotilishining yondaushviga mutanosibdir. Tadbirkorlik sub’ekti haqqoniy qiymatda aks ettiriladigan o’zi tomonidan qurilayotgan investitsion mulkning qurilishini yoki takomillashtirilishini tugatganda, mulkning o’sha sanadagi haqqoniy qiymati bilan uning oldingi balans qiymati o’rtasidagi har qanday farq foyda yoki zararda tan olinishi lozim. 2-misol.

Uy joy qurib sotuvchi kompaniya sotish uchun qurgan uylaridan birini 2011 yil 1 oktyabrida yaqin yillar uchun operatsion ijaraga berishga qaror qildi. Bu uyning tannarxi 740000 sh.b.ni tashkil qiladi. Investitsion mulkning haqqoniy qiymati 1000000 sh.b.ga teng. 1 oktyabr 2011 yilda kompaniya o’z zaxirasini investitsion mulkka o’tkazish operatsiyasi uchun quyidagi provodka beradi: Dt Investitsion mulk (M0400) 1000000 Kt Haqqoniy qiymatning o’sishi (M9391) 260000 Kt Tayyor mahsulot (M2700) 740000 Hisobdan chiqarishda, yoki qachonki investitsion mulk uzoq muddatda foydalanishda bo’lmaganda va uning hisobdan chiqarilishidan kelgusi iqtisodiy manfaatlar kutilmaganda, investitsion mulkning tan olinishi to’xtatilishi (moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotdan chiqarilishi) lozim. Investitsion mulkni hisobdan chiqarish uni sotish orqali yoki moliyaviy ijaraga berish orqali amalga oshirilishi mumkin. Investitsion mulkni hisobdan chiqarish sanasini aniqlashda, tadbirkorlik sub’ekti tovarlarni sotishdan daromadni tan olish bo’yicha BHXS 18 da keltirilgan mezonlarni qo’llaydi va BHXS 18 da keltirilgan misollardagi tegishli ko’rsatmalarni e’tiborga oladi. BHXS 17 moliyaviy ijaraga berish orqali hisobdan chikarishga hamda sotish va qayta ijaraga olishga nisbatan qo’llaniladi. Investitsion mulkning foydalilik muddati tugashi yoki hisobdan chiqarilishi natijasida vujudga keladigan foydalar yoki zararlar hisobdan chiqarish bo’yicha sof tushumlar bilan uning balans qiymati o’rtasidagi farq sifatida aniqlanishi lozim hamda foydalilik muddati tugashi yoki balansdan chiqarilishi davridagi foyda yoki zararda tan olinishi lozim (BHXS 17 sotish va qayta ijaraga olishga nisbatan boshqasini talab etmaguncha). Investitsion mulkning hisobdan chiqarilishida olinishi mumkin bo’lgan qiymatni qoplash dastlab haqqoniy qiymatda tan olinadi. Xususan, agar investitsion mulk uchun to’lov kechiktirilsa, olinadigan qiymatni qoplash dastlab

pul mablag’i ekvivalentida tan olinadi. Qiymatni qoplashning nominal qiymati bilan pul mablag’i ekvivalenti o’rtasidagi farq BHXS 17 ga muvofiq samarali foiz bo’yicha hisobga olish modelini qo’llagan holda foiz daromadlari sifatida tan olinadi. Shikastlangan, yo’qotilgan yoki taqdim etilgan investitsion mulklarning uchinchi tomondan qoplanishi foyda yoki zararda tan olinishi lozim, qachonki qoplash olinishi mumkin bo’lsa. Investitsion mulklarning shikastlanishi yoki yo’qotilishi, uchinchi tomondan talab qilinadigan yoki to’lanadigan tegishli qoplashlar va almashtiriladigan aktivlarning sotib olinishi yoki qurilishi alohida iqtisodiy xodisalardir va ular quyidagicha alohida hisobga olinadi: (a) investitsion mulklarning shikastlanishi BHXS 36 ga muvofiq tan olinadi; (b) investitsion mulkning foydalanish muddati tugashi yoki hisobdan chiqarilishi qachonki investitsion mulk uzoq muddatda foydalanishda bo’lmaganda va uning hisobdan chiqarilishidan kelgusi iqtisodiy manfaatlar kutilmaganda, investitsion mulkning tan olinishi tuxtatilishi (moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotdan chiqarilishi) tan olinadi; (v) shikastlangan, yo’qotilgan yoki taqdim etilgan investitsion mulklarning uchinchi tomondan qoplanishi foyda yoki zararda tan olinishi lozim, qachonki qoplash olinishi mumkin bo’lsa; va (g) almashtirishlar sifatida tiklangan, sotib olingan yoki qurilgan aktivlarning qiymati dastlab uning tannarxida baholanishi lozim. Bitimga oid xarajatlar dastlabki baholash tarkibiga kiritilishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni ochib berishi lozim: (a) u haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelini yoki tannarx bo’yicha hisobga olish modelini qo’llayotganini. (b) agar u haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelini qo’llasa, operativ ijara kelishuvi asosida egalik qilinayotgan mulk ulushlari investitsion

mulk sifatida tasniflanganini va hisobga olinganini va bu qanday holatlarda amalga oshirilganini. (v) qachonki tasniflash qiyin bo’lganda, mulk-egasi-egallagan mulkdan va oddiy xo’jalik faoliyatidagi sotishga mo’ljallangan mulkdan investitsion mulkni farqlash uchun u qo’llaydigan mezonlarni. (g) investitsion mulkning (moliyaviy hisobotlarda baholangan yoki ochib berilgan ) haqqoniy qiymati qay darajada tan olingan va tegishli professional malakaga ega hamda baholanayotgan investitsion mulk joyida va toifasida yaqin tajribaga ega mustaqil baholovchi tomonidan narxlashga asoslanganligini. Bunday narxlash bo’lmagan bo’lsa, ushbu fakt ochib berilishi lozim. (d) Quyidagilar bo’yicha foyda yoki zararda tan olingan summalar: - investitsion mulkdan ijara daromadlari; - davr mobaynida ijara daromadlari keltirgan investitsion mulkka nisbatan bevosita operativ xarajatlar (jumladan, ta’mirlash va saqlash xarajatlari); va - davr mobaynida ijara daromadlari keltirmagan investitsion mulkka nisbatan bevosita operativ xarajatlar (jumladan, ta’mirlash va saqlash xarajatlari). - tannarx bo’yicha hisobga olish modeli foydalanilgan to’plamdan haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modeli foydalanilgan to’plamga investitsion mulkning sotilishi bo’yicha foyda yoki zararda tan olingan haqqoniy qiymatdagi yig’ilgan o’zgarish. (e) investitsion mulkning sotilishi, yoki hisobdan chiqarishdan olingan daromadlarning va tushumlarning o’tkazilishi bo’yicha cheklovlarning mavjudligi va summalari. (j) investitsion mulkni sotib olish, qurish yoki takomillashtirish bo’yicha yoki ta’mirlash, saqlash yoki yaxshilash bo’yicha shartnomaviy majburiyatlar. 5. BHXS (IAS) 38 “Nomoddiy aktivlar” Mazkur Standartning maqsadi boshqa Standart qamrab olmagan nomoddiy aktivlar uchun buxgalteriya hisobining yondashuvini belgilashdan iboratdir.

Mazkur Standart tadbirkorlik sub’ektidan nomoddiy aktivni u faqatgina belgilangan mezonlarga javob berganida tan olishni talab etadi. Ushbu Standart nomoddiy aktivlarning balans qiymatini qanday baholashni belgilaydi va nomoddiy aktivlar to’g’risida muayyan ma’lumotlar ochib berilishini talab etadi. Standart nomoddiy aktivlarni hisobga olishda qo’llanishi lozim, bundan quyidagilar mustasno: (a) boshqa Standart qo’llash doirasidagi nomoddiy aktivlar; (b) BHXS 32 “Moliyaviy instrumentlar: Taqdim etish” da ta’riflangan moliyaviy aktivlar; (d) aktivlarning qidiruvi va baholanishini tan olish va baholash (MHXS 6 “Mineral resurslarning qidiruvi va baholanishi” ga qarang); va (g) Foydali qazilmalar, neft, tabiiy gaz va shunga o’xshash qayta tiklanmaydigan resurslarni qayta ishlash va qazib olish xarajatlari. Standart quyidagilar uchun qo’llanilmaydi: (a) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan oddiy biznes faoliyatida sotish uchun egalik qilinayotgan nomoddiy aktivlar (BHXS 2 “Tovar-moddiy zahiralar” va BHXS 11 “Qurilish shartnomalari” ga qarang). (b) kechiktirilgan solik aktivlari (BHXS 12 «Foyda soliqlari» ga qarang). (v) BHXS 17 «Ijara» ning qo’llash doirasidagi ijaralar. (g) Xodimlarga haq to’lashdan yuzaga keladigan aktivlar (BHXS 19 «Xodimlarning daromadlari» ga qarang). (d) BHXS 32 da ta’riflangan moliyaviy aktivlar. Ba’zi moliyaviy aktivlarning tan olinishi va baholanishi MHXS 10 “Jamlangan moliyaviy hisobotlar”, BHXS 27 «Alohida moliyaviy hisobotlar” va BHXS 28 «Qaram tadbirkorlik sub’ektlaridagi va qo’shma korxonalardagi investitsiyalar” da qamrab olingan. (e) Biznes birlashuvida sotib olingan gudvill (MHXS 3 «Biznes birlashuvlari» ga qarang).

(j) MHXS 4 «Sug’urta shartnomalari» ning qo’llash doirasidagi sug’urta shartnomalari asosidagi sug’urtachining shartnomaviy huquqlaridan kelib chiqadigan kechiktirilgan xarid harajatlari va nomoddiy aktivlar. MHXS 4 ushbu nomoddiy aktivlar uchun emas, balki ushbu kechiktirilgan xarid harajatlari uchun aniq ma’lumotlar ochib berilishi talablarini belgilaydi. Shu tufayli, mazkur Standartdagi ma’lumotlarni ochib berish bo’yicha talablar ushbu nomoddiy aktivlar uchun qo’llaniladi. (z) MHXS 5 «Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat» ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan) uzoq muddatli nomoddiy aktivlar 4 . Ba’zi nomoddiy aktivlar moddiy ko’rinishda saqlanishi mumkin, masalan, kompakt disk (kompyuter dasturi misolida), huquqiy hujjatlar (litsenziya yoki patent misolida) yoki film. Nomoddiy va moddiy jihatlarga ega aktivni BHXS 16 “Asosiy vositalar” bo’yicha hisobga olinishi yoki mazkur Standart bo’yicha nomoddiy aktivlar sifatida hisobga olinishini aniqlash uchun, tadbirkorlik sub’ekti qaysi jihat ahamiyatliroqligini baholashda hukm chiqarishdan foydalanadi. Masalan, aniq bir kompyuter dasturisiz faoliyat ko’rsatmaydigan kompyuter- nazorat-qiladigan uskuna uchun kompyuter dasturi tegishli ehtiyot qismning ajralmas qismidir va u asosiy vosita sifatida hisobga olinadi. Aynan shu yondashuv kompyuterning operatsion tizimiga nisbatan qo’llaniladi. Qachonki dastur tegishli ehtiyot qismning ajralmas qismi bo’lmasa, kompyuter dasturi noddiy aktiv sifatida hisobga olinadi. Shu bilan birga, mazkur Standart reklama, trening, biznesni boshlash, tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlari bo’yicha harajatlar uchun qo’llaniladi. Tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlari bilimni rivojlantirishga yo’naltirilgandir. Shu tufayli, ushbu faoliyatlar natijasi moddiy ko’rinishdagi aktivga (masalan, namuna) olib kelishiga qaramasdan, 4 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. p.1036-1037.

aktivning moddiy jihati uning nomoddiy qismiga ikkilamchidir, ya’ni unda bilim singdirilgandir. Moliyaviy ijara holatida, asosdagi aktiv moddiy yoki nomoddiy bo’lishi mumkin. Dastlab tan olingandan so’ng, ijaraga oluvchi moliyaviy ijara kelishuvi asosida egalik qilinayotgan nomoddiy aktivni mazkur Standartga muvofiq hisobga oladi. Tasviriy filmlar, video tasmalari, yozma asarlar, qo’lyozmalar, patentlar va avtorlik huquqlari kabi moddalar uchun litsenziyalash kelishuvlari asosidagi huquqlar BHXS 17 qo’llash doirasidan chiqarilgandir va mazkur standart qo’llash doirasidadir. Agarda faoliyatlar yoki operatsiyalar shunchalik maxsuslashtirilib, boshqacha yondashuv zarur bo’ladigan buxgalteriya hisobini qo’llashga olib kelsa, mazkur Standartning qo’llash doirasidan istisno bo’lishi mumkin. Bunday masalalar qazib olish sohasida neft, gaz va mineral depozitlarni qidiruv yoki qayta ishlash va qazib chiqarish harajatlarini hisobga olishda hamda sug’urta shartnomalari holatlarida yuzaga keladi. Shu tufayli, mazkur Standart bunday faoliyatlardagi harajatlar va shartnomalar uchun qo’llanilmaydi. Biroq, mazkur Standart qazib olish sohalarida yoki sug’urtachilar tomonidan foydalanilgan boshqa nomoddiy aktivlar (masalan, kompyuter dasturi) va sarflangan boshqa harajatlar (masalan, biznesni boshlash harajatlari) uchun qo’llaniladi. Amortizatsiya - bu nomoddiy aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir. Aktiv - resurs bo’lib, u: (a) oldingi hodisalar natijasida tadbirkorlik sub’ekti tomonidan nazorat qilinadi; va (b) undan tadbirkorlik su’ekti tomonidan kelgusida iqtisodiy naf olinishi kutiladi. Balans qiymati - bu shunday qiymatki, bunda aktiv har qanday jamg’arilgan amortizatsiya va yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlarni chegirilgandan so’ng moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda tan olinadi.

Tannarx - bu aktivni uning xaridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun to’langan pul mablag’i yoki pul mablag’i ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa turdagi uning evaziga berilgan tovonning haqqoniy qiymati yoki, tegishli hollarda, boshqa BHXSlarning, masalan BHXS 2 “Aktsiyaga asoslangan to’lov” ning aniq talablariga muvofiq ushbu aktivni dastlabki tan olinishidagi qiymatdir. Eskirish hisoblanadigan qiymat - bu aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi tannnarxi yoki tannarx o’rniga aks ettiriladigan boshqa qiymatdir. Tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish - bu tijorat maqsadlarida ishlab chiqarish yoki foydalanishni boshlashdan oldin, yangi yoki sezilarli tarzda takomillashgan materiallar, uskunalar, tovarlar, jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish rejasiga yoki dizayniga nisbatan tadqiqot topilmalarini yoki boshqa bilimlarni qo’llashdir. Tadbirkorlik sub’ektiga xos qiymat - bu tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan davomiy foydalanishidan va foydali xizmat muddati oxirida balansdan chiqarishdan yoki majburiyat uchun hisob-kitob qilinganda kutiladigan pul oqimlarining keltirilgan qiymatidir. Haqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo’lgan yoki majburiyatni o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir. (MHXS 13 “Haqqoniy qiymatni baholash” ga qarang) Qadrsizlanish bo’yicha zarar - bu aktivning balans qiymatining uning qoplanadigan qiymatidan ortiq qismidir. Nomoddiy aktiv - bu moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo’lmagan aniqlanadigan nomonetar aktiv. Monetar aktivlar - bu egalikdagi pul mablag’lari va qat’iy belgilangan yoki aniqlanadigan pul miqdorlarida olinadigan aktivlardir. Tadqiqot - bu yangi ilmiy yoki texnik bilimga va tushunchaga erishish istiqbolini ko’zlab amalga oshirilgan asl va rejalashtirilgan izlanishdir. Nomoddiy aktivning tugatish qiymati - bu aktivning chiqib ketishi bo’yicha baholangan harajatlar chegirilgan holda, tadbirkorlik sub’ekti ayni paytda xuddi

aktiv foydali xizmat muddati oxirida kutilgan muddati va holatida bo’lganidek aktivning chiqib ketishidan oladigan baholangan qiymatidir. Foydali xizmat muddati - bu: (a) tadbirkorlik sub’ekti aktivdan foydalanishi uchun ushbu aktivning yaroqli bo’lishi kutilgan davr; yoki (b) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan ishlab chiqarish hajmi (miqdori) yoki shunga o’xshash birliklar soni. Tadbirkorlik sub’ektlari nomoddiy aktivlarni, masalan, ilmiy yoki texnik bilim, yangi jarayonlar yoki tizimlar dezayni va amalga oshirilishi, litsenziyalar, intellektual mulk, bozor bilimi va savdo mulklarini (jumladan, brend nomlar va chop etish nomlari) sotib olishda, takomillashtirishda, saqlash yoki yaxshilashda tez-tez resurslarni kengaytiradilar yoki majburiyatlarni tan oladilar. Ushbu keng ko’lamni qamrab oladigan oddiy misollarga kompyuter dasturi, patentlar, avtorlik huquqlari, tasviriy filmlar, mijozlar ro’yxatlari, ipotekaga xizmat ko’rsatish huquqlari, baliq ovlash litsenziyalari, import kvotalari, franchayzinglar, mijoz yoki ta’minotchi aloqalari, mijoz sodiqligi, bozor ulushi va marketing huquqlarini keltirish mumkin 5 . Masalan, aniqlangan ekanligiga, resurs ustidan nazorat va kelgusi iqtisodiy manfaatlarning mavjudligiga to’g’ri kelmaydi. Agarda modda mazkur Standartni qo’llash doirasida nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantirmasa, uni sotib olish yoki ichki yaratish harajatlari ular sarflangan paytda harajatlar sifatida tan olinadi. Biroq, agarda modda biznes birlashuvida sotib olingan bo’lsa, u xarid sanasida gudvillning ma’lum qismini tashkil etadi. Nomoddiy aktiv ta’rifi uni gudvilldan farqlash uchun nomoddiy aktivni aniqlanadigan bo’lishini talab etadi. Biznes birlashuvida tan olingan gudvill biznes birlashuvida sotib olingan boshqa aktivlardan keladigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni ifoda etuvchi aktiv bo’lib, u alohida aniqlanmaydi va tan olinmaydi. Kelgusi iqtisodiy manfaatlar sotib olinganda aniqlanadigan aktivlar yoki alohida 5 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. p.1040-1042.

olganda moliyaviy hisobotlarda tan olinmaydigan aktivlardan birgalikda foydalanishdan kelishi mumkin. Aktiv aniqlanadigan hisoblanadi, agarda u yoki: (a) ajratiladigan bo’lsa, masalan, tadbirkorlik sub’ektidan ajratish va bo’linish yoki alohida yoki tegishli shartnoma, aniqlanadigan aktiv yoki majburiyat bilan birga sotilishi, o’tkazilishi, litsenziya sifatida berilishi, ijaraga berilishi yoki almashinishi imkoniga ega bo’lsa, bunda tadbirkorlik sub’ekti buni amalga oshirishni ko’zlaganligidan qat’iy nazar; yoki (b) shartnomaviy yoki boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa, bunda ushbu huquqlar o’tkaziladigan yoki tadbirkorlik sub’ektidan yoki boshqa huquqlar va majburiyatlardan ajratilishidan qat’iy nazar. Tadbirkorlik sub’ekti aktivni nazorat qiladi, agarda tadbirkorlik sub’ekti asosiy resursdan oqib keladigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni olish va boshqalarning ushbu manfaatlarga ega bo’lishini cheklash imkoniyatiga ega bo’lsa. Tadbirkorlik sub’ektining nomoddiy aktivdan keladigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni nazorat qilish imkoniyati odatda huquqiy kuchga ega yuridik huquqlar negizida bo’ladi. Yuridik huquqlar mavjud bo’lmaganda, nazoratni namoyish etish qiyinroqdir. Biroq, huquqning yuridik kuchga egaligi nazorat uchun zaruriy shart emas, chunki tadbirkorlik sub’ekti kelgusi iqtisodiy manfaatlarni ayrim boshqa usullar bilan nazorat qilishi mumkin. Bozor va texnik bilim kelgusi iqtisodiy manfaatlarni o’sishiga olib kelishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti ushbu manfaatlarni nazorat qiladi, agarda, masalan, bilim yuridik huquq bilan himoyalangan, jumladan, avtorlik huquqi, savdo kelishuvi cheklovi (ruxsat etilgan joyda) yoki maxfiylikni saqlash uchun xodimlarning yuridik majburiyati bilan himoyalangan bo’lsa. Tadbirkorlik sub’ekti malakali xodimlar guruhiga ega bo’lishi mumkin va trening orqali kelgusi iqtisodiy manfaatlarga olib boradigan malakali xodimlarni aniqlay olishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti shuni ham ko’zda tutishi mumkinki, xodimlar tadbirkorlik sub’ekti faoliyatida o’z ko’nikmalarini namoyish etishda davom etishi mumkin. Biroq, tadbirkorlik sub’ekti odatda malakali xodimlar

guruhidan va treningdan keladigan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlar ustidan yetarli bo’lmagan nazoratga ega bo’lishi mumkin va natijada ushbu moddalar nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantirmasligi mumkin. Shu sababli, muayyan boshqaruv va texnik qobiliyat nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantirmaslik ehtimoli mavjud, bunda u undan foydalanish va kelgusi iqtisodiy manfaatlar olish bo’yicha yuridik huquq bilan himoyalanmaguncha va ta’rifning ayrim qismlarini qanoatlantirmaguncha. 1-misol. A futbol komandasi B futbol komandasi hujumchisni (forvard) 45000 sh.b. ga sotib oldi. O’yinchi A futbol komandasi bilan 3 yilga shaxsiy shartnoma tuzdi. Shartnomada uning ish xaqi, mukofoti, boshqa javobgarlik va majburiyatlari keltirilgan. Shartnomada o’yinchining mahorati va o’ynash tartiblari ko’rib chiqilganligi sababli A futbol klubi o’yinchining keltiradigan foydasidan kelib chiqib, 3 yillik shartnomani nomoddiy aktiv sifatida tan oladi. Tadbirkorlik sub’ekti mijozlar portfeliga yoki bozor ulushiga ega bo’lishi mumkin va tadbirkorlik sub’ekti, mijoz bilan aloqalarni va ularning sodiqligini hosil qilish harakatlari tufayli, mijozlar tadbirkorlik sub’ekti bilan savdo olib borishni davom ettirishini kutishi mumkin. Biroq, himoya qilishning yuridik huquqlari yoki nazoratning boshqa yo’llari, mijozlar bilan aloqalar yoki tadbirkorlik sub’ektiga mijozlarning sodiqligi mavjud bo’lmaganda, tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantiradigan darajada mijoz aloqalaridan va sodiqligidan (masalan, mijozlar portfeli, bozor ulushlari, mijoz bilan aloqalar va sodiqlik) keladigan kutilgan iqtisodiy manfaatlar ustidan yetarlicha nazoratga ega emas. Mijoz aloqalarini himoya qilishning yuridik huquqlari mavjud bo’lmaganda, bir xil yoki o’xshash noshartnomaviy mijoz aloqalari (biznes birlashuvi qismidan tashqari) bo’yicha ayirboshlash operatsiyalari shuni tasdiqlaydiki, tadbirkorlik sub’ekti bunga qaramasdan, mijoz bilan aloqalardan oqib keladigan kutilayotgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni nazorat qila oladi. Chunki bunday ayirboshlash

operatsiyalari yana shuni tasdiqlaydiki, mijoz bilan aloqalar ajraladigan, hamda ushbu mijoz bilan aloqalar nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantiradi. Nomoddiy aktivdan kelib tushadign kelgusi iqtisodiy manfaatlar tovarlar yoki xizmatlar sotuvidan, xarajat tejashlaridan yoki tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan foydalanishdan yuzaga keladigan boshqa daromadlarni qamrab olishi mumkin. Masalan, ishlab chiqarish jarayonida intellektual mulkdan foydalanish kelgusi daromadlarni ko’paytirmagan holda kelgusi ishlab chiqarish harajatlarni kamaytirishi mumkin. Moddani nomoddiy aktiv sifatida tan olish tadbirkorlik sub’ektidan modda quyidagilarni qanoatlantirishini namoyish etishini talab etadi: (a) nomoddiy aktiv ta’rifini; va (b) tan olish mezonlarini. Ushbu talab nomoddiy aktivni sotib olishda yoki ichki yaratishda sarflangan hamda qismni qo’shish, almashtirish yoki unga xizmat ko’rsatishda sarflangan harajatlarga nisbatan qo’llaniladi. Nomoddiy aktivlarning xususiyati shundaki, ko’p hollarda, ularga qo’shimcha qilinadigan aktiv yoki almashtiriladigan qism bo’lmaydi. Demak, keyingi harajatlarning ko’pchiligi ushbu Standartdagi nomoddiy aktivning ta’rifini va tan olish mezonini qanoatlantirish o’rniga amaldagi nomoddiy aktivda mujassamlangan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni saqlashi mumkin. Shu bilan birga, odatda keyingi harajatlarni bevosita butun biznesga nisbatan ma’lum nomoddiy aktivga tegishli ekanligini aniqlash qiyinroqdir. Shu tufayli, faqat kamdan-kam hollarda keyingi xarajatlar – sotib olingan nomoddiy aktivning dastlabki tan olingandan yoki ichki yaratilgan nomoddiy aktiv tugagandan keyingi sarflangan xarajatlar – aktivning balans qiymatida tan olinadi. (tashqi sotib olingan yoki ichki yaratilgan bo’lishiga qaramasdan) brendlar, titul nomlari, nashr nomlari, mijozlar ro’yxatlari va mohiyatan o’xshash moddalar bo’yicha keyingi xarajatlar sarflanganda doimo foyda yoki zararda tan olinadi. Bunga sabab shuki, bunday xarajatlar butun biznesni rivojlantirishga yo’naltiriladigan xarajatlardan farqlana olinmaydi. Nomoddiy aktiv tan olinishi lozim, faqatgina agarda:

(a) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan nomoddiy aktiv bilan bog’liq kelgusi iqtisodiy manfaatlar olinishi ehtimoli mavjud bo’lsa; va (b) aktivning tannarxi ishonchli baholana olsa. Aktivning foydali xizmat muddati davomida mavjud bo’ladigan iqtisodiy sharoitlar majmui bo’yicha rahbariyatning eng yaxshi baholashini aks ettiradigan oqilona va tasdiqlovchi farazlardan foydalangan holda, tadbirkorlik sub’ekti kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarning ehtimolini baholashi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti aktivdan foydalanishdan keladigan kelgusi iqtisodiy manfaatlar oqimining aniqlik darajasini baholashda malakali mulohaza qilishdan foydalanadi, bunda dastlabki tan olish paytida mavjud dalillarga, ko’proq tashqi dalillarga asoslanadi. Nomoddiy aktiv dastlab tannarxda baholanishi lozim. Odatda, tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivni alohida sotib olishda to’laydigan narx aktivda mujassamlangan kutilayotgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarning tadbirkorlik sub’ekti tomonidan olinishi ehtimoli to’g’risidagi kutilishlarni aks ettiradi. Boshqacha qilib aytganda, iqtisodiy manfaatlar oqimining vaqti yoki summasi bo’yicha noaniqlik mavjud bo’lishidan qat’iy nazar, tadbirkorlik sub’ekti iqtisodiy manfaatlar olinishini kutadi. Shu bilan birga, alohida sotib olingan nomoddiy aktivning tannarxi odatda ishonchli baholanadi. Xususan, bunday holat yuz beradi, qachonki aktivning sotib olinishida o’rniga beriladigan tovon pul mablag’i yoki boshqa monetar aktivlar shaklida bo’lsa. Alohida sotib olingan nomoddiy aktivning tannarxi quyidagilarni qamrab oladi: (a) savdo chegirmalarini va imtiyozlarini chegirgan holda, uning sotib olish narxini, jumladan import bojlari va qoplanmaydigan sotib olish soliqlarini; va (b) aktivdan ko’zlangan foydalanishga tayyorlash uchun sarflangan har qanday bevosita xarajatlar. Quyidagilar bevosita xarajatlarga misoldir: (a) aktivni ishchi holatiga keltirish bo’yicha bevosita yuzaga keladigan xodimlarga to’lanadigan haq bo’yicha xarajatlar (MHXS 19 da ta’riflangandek);

(b) aktivni ishchi holatiga keltirish bo’yicha bevosita yuzaga keladigan professional haqlar; va (c) aktiv to’g’ri ishlayotganligini tekshirish bo’yicha xarajatlar. Quyidagilar nomoddiy aktivning tannarxida hisobga olinmaydigan sarflarga misoldir: (a) yangi mahsulotning yoki xizmatning namoyish xarajatlari (shu jumladan, reklamaga va sotish bo’yicha choralarga xarajatlar); (b) yangi joyda yoki yangi mijozlar bilan biznesni amalga oshirish xarajatlari (jumladan xodimlar uchun trening xarajatlari); va (v) ma’muriy va boshqa umumiy ustama xarajatlar. Nomoddiy aktivning balans qiymatida xarajatlarni tan olish to’xtatiladi, qachonki nomoddiy aktiv rahbariyat ko’zlagandek ishlay oladigan holatga keltirilganda. Shu tufayli, nomoddiy aktivdan foydalanish yoki uni boshqa joyga ko’chirish bilan bog’liq xarajatlar uning balans qiymatiga kiritilmaydi. Masalan, quyidagi xarajatlar nomoddiy aktivning balans qiymatiga kiritilmaydi: (a) nomoddiy aktiv rahbariyat ko’zlagandek ishlay oladigan holatga keltirilgan, lekin foydalanilmagan paytda sarflangan xarajatlar; va (b) aktivning mahsulotiga talab shakllanayotgan davrdagi zararlar kabi dastlab ko’rilgan operatsion zararlar. Ayrim operatsiyalar nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bilan bog’liq holda sodir bo’ladi, ammo ular nomoddiy aktivni rahbariyat ko’zlagandek ishlay oladigan holatga keltirish uchun zarur emas. Ushbu ikkinchi darajali operatsiyalar tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishdan oldin yoki tajribakonstruktorlik ishlab chiqish davomida sodir bo’lishi mumkin. Ikkinchi darajali operatsiyalar aktivni rahbariyat ko’zlagandek ishlay oladigan holatga keltirish uchun zarur bo’lmaganligi tufayli, ikkinchi darajali operatsiyalar bo’yicha daromadlar va tegishli xarajatlar bevosita foyda yoki zararda tan olinadi va ular daromad va xarajatning tegishli tasniflariga kiritiladi.

Agarda nomoddiy aktiv uchun to’lov odatiy kredit shartlari doirasidan tashqarida kechiktirilsa, uning qiymati pul mablag’idagi narx ekvivalentiga teng bo’ladi. Mazkur qiymat bilan jami to’lovlar orasidagi farq MHXS 23 “Qarzlar bo’yicha xarajatlar” ga muvofiq kapitalizatsiya qilinmaguncha, kredit davri mobaynida foizli xarajat sifatida tan olinadi. 2-misol. Kompaniya xaridorlar bilan ishlashni takomillashtirish va avtomatlashtirish maqsadida kompyuter dasturi sotib oldi. Dasturning sotib olish narhi 100000 sh.b., urnatish va testdan o’tkazish 6000 sh.b. ni tashkil qiladi, xodimlarni o’qitish 2000 sh.b., kelgusida dasturni yangilab borish va xizmat ko’rsatish uchun 3000 sh.b. kerak bo’ladi. Nomoddiy aktiv tannarxini aniqlash uchun xarajatlarni hisoblaymiz. (100000+6000) 106000 sh.b. Xodimlarni o’qitish xarajati foyda va zararlarga, dasturni yangilab borish va xizmat ko’rsatish uchun xarajatlar paydo bo’lgan davrida tan olinadi. MHXS 3 “Biznes birlashuvlari” ga muvofiq, agarda nomoddiy aktiv biznes birlashuvi jarayonida sotib olinsa, ushbu nomoddiy aktivning tannarxi xarid sanasidagi uning haqqoniy qiymatiga teng bo’ladi. Nomoddiy aktivning haqqoniy qiymati aktivda mujassamlangan kutilayotgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarning tadbirkorlik sub’ekti tomonidan olinishi ehtimoli to’g’risidagi kutishlarni aks ettiradi. Boshqacha qilib aytganda, iqtisodiy manfaatlar oqimining muddati yoki summasi bo’yicha noaniqlik mavjud bo’lishidan qat’iy nazar, tadbirkorlik sub’ekti iqtisodiy manfaatlar olinishini kutadi. Shu tufayli, biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktivlar uchun doimo qanoatlantirilgan deb inobatga olinadi. Agarda biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan aktiv ajraladigan bo’lsa yoki shartnomaviy boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa, aktivning haqqoniy qiymatini ishonchli baholash uchun yetarlicha ma’lumot mavjud bo’ladi. Shu tufayli, biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktivlar uchun doimo qanoatlantirilgan deb inobatga olinadi.

Tadbirkorlik sub’ektining tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish loyihasi jarayoni nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantiradi, qachonki u: (a) aktiv ta’rifini qanoatlantirsa; va (b) aniqlanadigan, ya’ni ajraladigan bo’lsa yoki shartnomaviy boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa. Agarda biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktiv ajraladigan bo’lsa yoki shartnomaviy boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa, aktivning haqqoniy qiymatini ishonchli baholashda yetarlicha ma’lumot mavjud bo’ladi. Qachonki nomoddiy aktivning haqqoniy qiymatini hisoblashda foydalaniladigan baholar uchun turli xil ehtimollarga ega mumkin bo’lgan natijalar kengligi mavjud bo’lsa, ushbu mavhumlik aktivning haqqoniy qiymatini hisoblashda inobatga olinadi. Biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktiv ajraladigan bo’lishi mumkin, biroq u faqatgina tegishli shartnoma, aniqlanadigan aktiv yoki majburiyat bilan birga ajraladigan bo’lishi mumkin. Bunday holatlarda, xaridor nomoddiy aktivni gudvildan alohida tarzda, biroq tegishli modda bilan birga tan oladi. Xaridor bir birini to’ldiruvchi nomoddiy aktivlar guruhini yagona aktiv sifatida tan olishi mumkin, faqatgina alohida aktivlarning foydalanish muddati bir xil bo’lganda. Masalan, “Brend” va “Brend nomi” atamalari savdo belgilari va boshqa belgilar uchun sinonimlar sifatida foydalaniladi. Biroq, “Brend” va “Brend nomi” atamalari umumiy marketing atamalari bo’lib, ular odatda bir birini to’ldiruvchi aktivlarga, masalan, savdo belgisi (yoki xizmat belgisi) va uning tegishli savdo nomi, formulalari, tarkiblari va texnologik ekspert bilimlariga nisbatan foydalaniladi. Tadqiqot yoki tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish xarajati bu-alohida yoki biznes birlashuvida sotib olingan va nomoddiy aktiv sifatida tan olingan

tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish loyihasiga tegishli; va Biznes birlashuvida sotib olingan va nomoddiy aktiv sifatida tan olingan tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish loyihasi bo’yicha navbatdagi xarajatlar: (a) sarflangan paytda xarajat sifatida tan olinadi, agarda u tadqiqot xarajati bo’lsa; (b) sarflangan paytda xarajat sifatida tan olinadi; va (v) sotib olingan tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish loyihasining balans qiymatiga kiritiladi. Ba’zi holllarda, nomoddiy aktiv davlat granti yordamida bepul yoki o’rniga nominal tovonni berish evaziga olinishi mumkin. Bunday holat davlat tadbirkorlik sub’ektiga nomoddiy aktivlarni, masalan, aeroportdagi qunish huquqlari, radio yoki televidenie stantsiyalarini boshqarish litsenziyalari, import litsenziyalari yoki kvotalari yoki boshqa cheklangan resurslardan foydalanish huquqlarini taqdim etganda yoki ajratganda yuz berishi mumkin. MHXS 20 “Davlat grantlarini hisobga olish va davlat yordamini ochib berish” ga muvofiq, tadbirkorlik sub’ekti ham nomoddiy aktivni ham grantni dastlab haqqoniy qiymatda tan olishni tanlashi mumkin. Agarda tadbirkorlik sub’ekti aktivni dastlab haqqoniy qiymatda tan olmaslikni tanlasa, tadbirkorlik sub’ekti aktivni dastlab nominal qiymatda tan oladi (MHXS 20 tomonidan ruxsat etilgan muqobil yondashuv) va bunga aktivni ko’zda tutilgan foydalanish holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq har qanday xarajatlar qo’shiladi. Bir yoki bir necha nomoddiy aktivlar nomonetar aktiv yoki aktivlar yoki monetar va nomonetar aktivlar birikmasi evaziga sotib olinishi mumkin. Quyida keltirilgan mulohaza bir nomonetar aktivni boshqasiga ayirboshlashga tegishlidir, biroq u yuqorida qayd etilgan barcha ayirboshlashlarga nisbatan ham qo’llaniladi. Bunday nomoddiy aktivning qiymati haqqoniy qiymatda baholanadi, qachonki (a) ayirboshlash operatsiyasi tijorat maqsadlarig ega bo’lmaguncha yoki (b) qabul qilingan aktivning ham topshirilgan aktivning ham haqqoniy qiymati ishonchli

baholanmaguncha. Sotib olingan aktiv xuddi shu usulda baholanadi, hattoki agarda tadbirkorlik sub’ekti topshirilgan aktivni tan olishni tezda to’xtata olmasa ham. Agarda sotib olingan aktiv haqqoniy qiymatda baholanmasa, uning qiymati topshirilgan aktivning balans qiymatida baholanadi. Tadbirkorlik sub’ekti ayirboshlash operatsiyasi tijorat maqsadlariga egaligini operatsiya natijasida uning kelgusi pul oqimlari qanchalik darajada o’zgarishi kutilishini inobatga olgan holda aniqlaydi. Ayirboshlash operatsiyasi tijorat maqsadlariga ega, agarda: (a) qabul qilingan aktiv bo’yicha pul oqimlarining tarkibiy tuzilmasi (masalan, xatar, muddat va summa) topshirilgan aktiv bo’yicha pul oqimlarining tarkibiy tuzilmasidan farq qilsa; yoki (b) tadbirkorlik sub’ekti faoliyatining operatsiya ta’sir qilgan qismining tadbirkorlik sub’ektiga-xos qiymati ayirboshlash natijasida o’zgarsa; va (v) (a) yoki (b) dagi tafovut ayirboshlangan aktivlarning haqqoniy qiymatiga nisbatan katta bo’lsa. Ayirboshlash operatsiyasi tijorat maqsadlariga ega ekanligini aniqlash uchun, tadbirkorlik sub’ekti faoliyatining operatsiya ta’sir qilgan qismining tadbirkorlik sub’ektiga-xos qiymati soliqdan so’nggi pul oqimlarini aks ettirishi lozim. Ushbu tahlillarning natijasi tadbirkorlik sub’ekti batafsil hisob-kitoblarni amalga oshirmasidan aniq bo’lishi mumkin. Nomoddiy aktivni tan olish sharti bu aktivning qiymati ishonchli baholanishidir. Nomoddiy aktivlarning haqqoniy qiymati ishonchli baholanadi, agarda (a) oqilona haqqoniy qiymat baholari kengligidagi o’zgarish ushbu aktiv uchun ahamiyatli emas yoki (b) kenglikdagi turli baholarning ehtimollari oqilona baholanishi mumkin va haqqoniy qiymatni aniqlashda foydalanilishi mumkin. Agar tadbirkorlik sub’ekti yoki qabul qilingan yoki topshirilgan aktivning haqqoniy qiymatini ishonchli aniqlay olsa, bunda qabul qilingan aktivning haqqoniy qiymati yaqqolroq namoyon bo’lmaguncha, topshirilgan aktivning haqqoniy qiymatidan tannarxni hisoblashda foydalaniladi. Ichki yaratilgan gudvill aktiv sifatida tan olinmasligi lozim.

Ba’zi holatlarda, kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirib chiqarish uchun xarajat amalga oshiriladi, biroq u mazkur Standartdagi tan olish mezonini qanoatlantiradigan nomoddiy aktivni paydo bo’lishiga olib kelmaydi. Bunday xarajat odatda ichki yaratilgan gudvillning qismi sifatida inobatga olinadi. Ichki yaratilgan gudvill aktiv sifatida tan olinmaydi, chunki tadbirkorlik sub’ekti nazoratida bo’lgan holda, aniqlanadigan resurs (ya’ni, u na ajraladigan va na shartnomaviy yoki boshqa yuridik huquqlardan kelib chiqadigan resurs) emas, qaysiki tannarxda ishonchli baholanadi. Tadbirkorlik sub’ektining haqqoniy qiymati bilan uning aniqlanadigan sof aktivlarining har qanday paytdagi balans qiymati o’rtasidagi farq tadbirkorlik sub’ektining haqqoniy qiymatiga ta’sir etadigan bir qator omillarni qamrab olishi mumkin. Biroq, bunday farqlar tadbirkorlik sub’ekti tomonidan nazorat qilinadigan nomoddiy aktivlarning qiymatini aks ettirmaydi. Quyidagi muammolar tufayli, ba’zida ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tan olish mezonini qanoatlantirishini aniqlash qiyin bo’ladi: (a) kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirib chiqaradigan aniqlanadigan aktiv mavjudligini va qachon mavjud bo’lishini aniqlash; va (b) aktiv qiymatini ishonchli aniqlash. Ba’zi hollarda, nomoddiy aktivni ichki tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish xarajatlarini tadbirkorlik sub’ektining ichki yaratilgan gudvillini saqlash yoki yaxshilash yoki kunlik faoliyatini amalga oshirish xarajatlaridan farqlay olinmaydi. Shu tufayli, nomoddiy aktivni tan olish va dastlabki baholash bo’yicha umumiy talablarni qondirishga qo’shimcha tarzda, tadbirkorlik sub’ekti barcha ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktivlarga nisbatan talablarni va qo’llanmani qo’llaydi. Ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tan olish mezonini qanoatlantirishini aniqlash maqsadida, tadbirkorlik sub’ekti aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish jarayonini ikki qismga bo’ladi: (a) tadqiqot bosqichi; va (b) tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichi.

“tadqiqot” va “tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish” atamalari ta’riflangan bo’lsada, mazkur Standart maqsadi uchun “tadqiqot bosqichi” va “tajribakonstruktorlik ishlab chiqish bosqichi” atamalari kengroq ma’noga ega. Agar tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivni yaratish bo’yicha ichki loyihaning tadqiqot bosqichini tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichidan farqlay olmasa, tadbirkorlik sub’ekti ushbu loyiha bo’yicha xarajatlarni, xuddiki ular faqatgina tadqiqot bosqichida sarflangan sifatida, inobatga oladi. Tadqiqot (yoki ichki loyihaning tadqiqot bosqichi) natijasida yuzaga kelgan hech qanday nomoddiy aktiv tan olinmaydi. Tadqiqot (yoki ichki loyihaning tadqiqot bosqichi) bo’yicha sarflar ular amalga oshirilganda xarajat sifatida tan olinishi lozim. Ichki loyihaning tadqiqot bosqichida, tadbirkorlik sub’ekti ehtimolli kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltiradigan nomoddiy aktiv mavjudligini namoyish eta olmaydi. Shu tufayli, ushbu sarf u amalga oshirilganda xarajat sifatida tan olinadi. Quyidagilar tadqiqot faoliyatlariga misol bo’la oladi: (a) yangi bilimlarni egallashga mo’ljallangan faoliyat; (b) tadqiqot topilmalarini yoki boshqa bilimlarni izlash, baholash va yakuniy tanlab olish, qo’llash; (v) xom-ashyolar, uskunalar, mahsulotlar, jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlar uchun muqobillar izlash; va (g) yangi yoki takomillashtirilgan xom-ashyolar, uskunalar, mahsulotlar, jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlar uchun mumkin bo’lgan muqobillarni yaratish, dizayn tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish, baholash va yakuniy tanlab olish. Tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish (yoki ichki loyihaning tajribakonstruktorlik ishlab chiqish bosqichi) natijasida yuzaga kelgan nomoddiy aktiv tan olinadi, faqatgina agarda tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni barchasini namoyish eta olsa: (a) Nomoddiy aktivni foydalanishga yoki sotishga tayyor qilish bo’yicha uni tugallashning texnik imkoniyatini.

(b) O’zining nomoddiy aktivni tugallash va undan foydalanish yoki uni sotish bo’yicha moyilligini. (v) O’zining undan foydalanish yoki uni sotish qobiliyatini. (g) Nomoddiy aktiv qay tarzda ehtimolli kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirishini. Shu o’rinda, tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivning mahsulotiga yoki nomoddiy aktivning o’ziga nisbatan bozor mavjudligini, yoki agarda u ichki foydalanishga mo’ljallangan bo’lsa, nomoddiy aktivning foydaliligini namoyish etishi mumkin. (d) Nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishni tugallash va undan foydalanish yoki uni sotish uchun muvofiq texnik, moliyaviy va boshqa resurslarning mavjudligini. (e) Tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish mobaynida nomoddiy aktivga tegishli sarflarni ishonchli baholash qobiliyatini. Ichki loyihaning tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichida, tadbirkorlik sub’ekti, ba’zi hollarda, nomoddiy aktivni aniqlay olishi va nomoddiy aktiv ehtimolli kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirishini namoyish eta olishi mumkin. Bunga sabab shuki, loyihaning tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichi tadqiqot bosqichiga nisbatan yanada takomillashgan bo’lishidir. Quyidagilar tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlariga misollardir: (a) ishlab chiqarish yoki foydalanishdan oldingi andozalarni va modellarning dizayni, yasalishi va sinovi; (b) yangi texnologiyani qamrab olgan uskunalar, andozalar, shakllar va qoliplar dizayni; (v) tijoriy ishlab chiqarish uchun iqtisodiy maqsadga muvofiq hajmda bo’lmagan dastlabki korxona dizayni, qurilishi va faoliyati; va (g) yangi yoki takomillashgan xom-ashyolar, uskunalar, mahsulotlar, jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlar uchun tanlangan muqobillar dizayni, yasalishi va sinovi.

Nomoddiy aktiv qaytarzda ehtimolli kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltiriishini ko’rsatish maqsadida, tadbirkorlik sub’ekti MHXS 36 “Aktivlar qadrsizlanishi” dagi tamoyillardan foydalangan holda aktivdan olinadigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni baholaydi. Agarda aktiv faqatgina boshqa aktivlar bilan birga iqtisodiy manfaatlarni keltirisa, tadbirkorlik sub’ekti BHXS 36 dagi pul mablag’larini hosil qiladigan birliklar tamoyilini qo’llaydi. Nomoddiy aktivni tugallash, foydalanish va manfaatlar olish uchun resurslarning mavjudligi, masalan, zaruriy texnik, moliyaviy va boshqa resurslarni va tadbirkorlik sub’ektining ushbu resurslarni ta’minlay olish qobiliyatini aks ettiradigan biznes reja orqali ko’rsatilishi mumkin. Ba’zi hollarda, tadbirkorlik sub’ekti tashqi moliyalashtirish mavjudligini namoyish etishi mumkin, bunda tadbirkorlik sub’ekti kreditorning rejani moliyalashtirishga moyilligi bo’yicha ko’rsatmasiga ega bo’lgan holda ko’rsatadi. Tadbirkorlik sub’ektining xarajat tizimlari odatda nomoddiy aktivni ichki tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish xarajatlarini, masalan, ish haqlari va avtorlik huquqlariga yoki litsenziyalarga ega bo’lishga yoki kompter dasturini tajribakonstruktorlik ishlab chiqishga sarflangan xarajatlarni ishonchli baholay oladi. Ichki ishlab chiqilgan brendlar, titul ma’lumotlari (nomlanishlar), nashr nomlari, mijozlar ro’yxati va mohiyatan bir xil moddalar nomoddiy aktivlar sifatida tan olinmasligi lozim. Ichki ishlab chiqilgan brendlar, titul ma’lumotlari (nomlanishlar), nashr nomlari, mijozlar ro’yxati va mohiyatan bir xil moddalar bo’icha sarflar butun bir biznesni rivojlantirish xarajatlaridan farq qilmasligi mumkin. Shu tufayli, bunday moddalar nomoddiy aktivlar sifatida tan olinmaydi. Ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktivning tannarxi aktivni rahbariyat ko’zlagandek ishlay oladigan qilib yaratish, ishlab chiqarish va tayyorlashga zarur bo’lgan barcha bevosita tegishli xarajatlarni qamrab oladi. Bevosita tegishli xarajatlarga misollar quyidagilardir:

(a) nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishda foydalanilgan yoki iste’mol qilingan xom-ayoshlar va xizmatlar xarajatlari; (b) nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bo’yicha yuzaga keladigan xodimlarga haq to’lash xarajatlari (MHXS 19 da ta’riflangandek); (v) yuridik huquqni ro’yxatdan o’tkazish haqlari; va (g) nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishda foydalanilgan patentlar va litsenziyalarning amortizatsiyasi. BHXS 23 da foizni ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tannarxining qismi sifatida tan olish mezoni ta’kidlanadi. Quyidagilar ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tannarxining qismlari emas: (a) sotish, ma’muriy va boshqa umumiy ustama xarajatlari, bunda ushbu xarajatlar aktivni foydalanish uchun tayyorlashga tegishli bevosita xarajatlar bo’lmaguncha; (b) aktiv belgilangan faoliyat ko’rsatishga erishishidan oldin aniqlangan samaradorsizliklar va dastlabki operatsion zararlar; va (v) aktivdan foydalanish uchun xodimlarni tayyorlash xarajatlari. 3-misol. Tadbirkorlik sub’ekti yangi ishlab chiqarish jarayonini shakllantirmoqda. 2014 yil mobaynida, sarflangan xarajatlar 1000 sh.b.(a) bo’lib, ulardan 900 sh.b. 2014 yil 1 dekabrdan oldin sarflangan va 100 sh.b. 2014 yil 1 dekabr bilan 2014 yil 31 dekabr orasida sarflangan. Tadbirkorlik sub’ekti 2014 yil 1 dekabrda ishlab chiqarish jarayoni nomoddiy aktiv sifatida tan olish mezonini qanoatlantirganini ko’rsata oladi. Jarayonga singdirilgan nou-xauning qoplanadigan qiymati (jarayon foydalanishga tayyor bo’lishidan oldin uni tugallash bo’yicha kelgusi pul chiqimlari bilan birga) 500 sh.b. teng bo’lishi baholangan. 2014 yil yakunida, ishlab chiqarish jarayoni 100 sh.b. miqdorida (tan olish mezoni qanoatlantirilgan sanadan, ya’ni 2014 yil 1 dekabrdan boshlab sarflangan xarajatlar) nomoddiy aktiv sifatida tan olinadi. 2014 yil 1 dekabrdan oldin sarflangan 900 sh.b. xarajat sifatida tan olinadi, chunki tan olish mezoni 2014 yil 1

dekabrgacha qanoatlantirilmagan. Ushbu xarajatlar moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda tan olingan ishlab chiqarish jarayoni qiymatining qismini tashkil etmaydi. 2015 yil mobaynida, sarflangan xarajatlar 2 000 sh.b. ga teng. Jarayonga singdirilgan nou-xauning qoplanadigan qiymati (jarayon foydalanishga tayyor bo’lishidan oldin uni tugallash bo’yicha kelgusi pul chiqimlari bilan birga) 1 900 sh.b. teng bo’lishi baholangan. 2015 yil yakunida, ishlab chiqarish jarayonining tannarxi 2 100 sh.b. ga teng (2014 yil yakunida tan olingan 100 sh.b. xarajatlar va 2015 yil yakunida tan olingan 2 100 sh.b. xarajatlar). Tadbirkorlik sub’ekti qadrsizlanish bo’yicha zarardan oldingi jarayonning balans qiymatini (2 100 sh.b.) uning qoplanadigan qiymatiga to’g’rilash uchun 200 sh.b. miqdorida qadrsizlanish bo’yicha zararni tan oladi. Ushbu qadrsizlanish bo’yicha zarar keyingi davrda tiklanishi mumkin, agarda MHXS 23 da keltirilgan qadrsizlanish bo’yicha zararni tiklashga talablar bajarilganda. (a) Mazkur Standartda pul miqdorlari “Valyuta Birliklari (sh.b.)” da ifodalangan. Nomoddiy modda bo’yicha xarajat u sarflanganda xarajat sifatida tan olinadi, qachonki: (a) xarajat tan olish mezonini qanoatlantiradigan nomoddiy aktiv qiymatining tarkibi bo’lmaguncha; yoki (b) modda biznes birlashuvida sotib olingan bo’lib, nomoddiy aktiv sifatida tan olinmaguncha. Bunday holatda, xarajat xarid sanasida gudvill sifatida tan olingan qiymatning tarkibini tashkil etadi (MHXS 3 ga qarang). Ba’zi holatlarda, kelgusi iqtisodiy manfaatlarga ega bo’lish maqsadida xarajatlar sarflanadi, lekin tan olinishi mumkin bo’lgan hech qanday nomoddiy aktiv yoki boshqa aktiv sotib olinmaydi yoki yaratilmaydi. Tovarlarni yetkazib berish holatida, tadbirkorlik sub’ekti bunday sarfni unda ushbu tovarlardan foydalanish huquqi bo’lgan paytda xarajat sifatida tan oladi. Xizmatlar ko’rsatish

holatida, tadbirkorlik sub’ekti sarfni xizmatlarni qabul qilib olgan paytda xarajat sifatida tan oladi. Masalan, tadqiqot bo’yicha xarajat u sarflangan paytda xarajat sifatida tan olinadi, u biznes birlashuvi tarkibi sifatida sotib olingan holat bundan istisno. Sarfga u amalga oshirilganda xarajat sifatida tan olinadigan boshqa misollar quyidagilarni qamrab oladi: (a) yangi biznesni boshlash faoliyati bo’yicha xarajatlar (ya’ni tashkiliy xarajatlari), bunda ushbu xarajatlar BHXS 16 ga muvofiq asosiy vositalar moddasining tarkibiga kiritilmaguncha. Tashkiliy xarajatlar tashkil etish xarajatlarini qamrab olishi mumkin, masalan, yuridik tashkilotni tashkil etishga sarflangan yuridik va kotibiyat xarajatlari (ya’ni ochishdan oldingi xarajatlar) yoki yangi faoliyatlarni boshlash yoki yangi mahsulotlarni yoki jarayonlarni ishga tushirish bo’yicha xarajatlar (ya’ni faoliyatdan oldingi xarajatlar). (b) Trening faoliyatlari bo’yicha xarajatlar. (v) Reklama va sotish faoliyatlari bo’yicha xarajatlar (pochta orqali buyurtma ro’yxatlari). (g) Tadbirkorlik sub’ektini to’liq yoki qisman boshqa joyga ko’chirish yoki qayta tashkil etish bo’yicha xarajatlar. Tadbirkorlik sub’ekti tovarlardan foydalanish huquqiga ega, qachonki u tovarlarga egalik qilsa. Xuddi shuningdek, tadbirkorlik sub’ekti tovarlardan foydalanish huquqiga ega, qachonki ular yetkazib berish shartnomasi shartlariga muvofiq yetkazib beruvchi tomonidan yaratilganda va tadbirkorlik sub’ekti to’lov evaziga ularni yetkazib berilishini talab qila olganda. Xizmatlar qabul qilingan bo’ladi, qachonki ularni tadbirkorlik sub’ektiga yetkazib berish shartnomasiga muvofiq yetkazib beruvchi tomonidan ko’rsatilganda, ammo tadbirkorlik sub’ekti ulardan boshqa xizmatni ko’rsatishda foydalangan paytda emas, masalan, mijozlarga reklamani yetkazib berishda. Dastlab xarajat sifatida tan olingan nomoddiy modda bo’yicha xarajat keyingi sanada nomoddiy aktiv tannarxining qismi sifatida tan olinmasligi lozim. Agarda nomoddiy aktiv qayta baholash modelidan foydalangan holda hisobga olinsa, uning turkumidagi barcha boshqa aktivlar ham aynan shu

modeldan foydalangan holda hisobga olinishi lozim, bunda ushbu aktivlar bo’yicha faol bozor mavjud bo’lmaguncha. Nomoddiy aktivlarning turkumi aktivlarning bir xil xususiyati va tadbirkorlik sub’ekti faoliyatida foydalanilishi jihatidan guruhlanishidir. Nomoddiy aktivlar turkumidagi moddalar bir vaqtda qayta baholanadi, bunda aktivlarni tanlanma qayta baholashdan hamda moliyaviy hisobotlarda turli sanalarda tannarxlar va qiymatlar birikmasini aks ettiradigan miqdorlarni taqdim etish chetlab o’tiladi. Dastlabki tan olishdan so’ng, nomoddiy aktiv uning tannarxidan har qanday jamg’arilgan amortizatsiyani va har qanday yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararni chegirilgandagi qiymatda hisobga olinishi lozim. Dastlabki tan olishdan so’ng, nomoddiy aktiv qayta baholangan qiymatda, ya’ni qayta baholash sanasidagi uning haqqoniy qiymatidan har qanday keyingi jamg’arilgan amortizatsiyani va har qanday keyingi yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararni chegirilgandagi qiymatda hisobga olinishi lozim. Mazkur Standartdagi qayta baholashlar maqsadida, haqqoniy qiymat faol bozor inobatga olingan holda aniqlanishi lozim. Qayta baholashlar shunday me’yorda amalga oshirilishi lozimki, hisobot davri oxirida aktivning balans qiymati uning haqqoniy qiymatidan ahamiyatli farq qilmasligi kerak. Qayta baholash modeli bo’yicha quyidagilarga ruxsat berilmaydi: (a) oldin aktiv sifatida tan olinmagan nomoddiy aktivlarni qayta baholash; yoki (b) tannarxdan boshqa qiymatlarda nomoddiy aktivlarni dastlab tan olish. Qayta baholash modeli aktiv dastlab tannarxda tan olingandan so’ng qo’llaniladi. Biroq, agarda nomoddiy aktiv jarayondan o’tish mobaynida tan olish mezonini qanoatlantirmaganligi tufayli, uning tannarxining faqat ma’lum qismi aktiv sifatida tan olingan bo’lsa, qayta baholash modeli ushbu aktivning butun qismiga qo’llanishi mumkin. Shu bilan birga, qayta baholash modeli davlat granti orqali qabul qilingan va nominal qiymatda tan olingan nomoddiy aktivlarga nisbatan ham qo’llanilishi mumkin.

Nomoddiy aktiv uchun faol bozor mavjud bo’lishi odatiy hol emas, lekin bu sodir bo’lishi mumkin. Masalan, ayrim yurisdiktsiyalarda erkin o’tkaziladigan taksi litsenziyalari, baliq ovlash litsenziyalari yoki ishlab chiqarish kvotalari uchun faol bozor mavjud bo’lishi mumkin. Biroq, brendlar, gazeta nomlari, musiqa va film nashr etish huquqlari, patentlar va savdo belgilari uchun faol bozor mavjud bo’la olmaydi, chunki bunday aktivning har biri yagonadir. Shu bilan birga, nomoddiy aktivlar oldisotdi qilinsa ham, shartnomalar alohida sotuvchilar va xaridorlar o’rtasida tuziladi va operatsiyalar kamdan-kam holatda sodir bo’ladi. Shular tufayli, bir aktiv uchun to’langan narx boshqasining haqqoniy qiymati to’g’risida yetarlicha dalil hisoblanmasligi mumkin. Bundan tashqari, narxlar ko’pgina hollarda jamoatga ma’lum bo’lmaydi. Qayta baholash davriyligi qayta baholanayotgan nomoddiy aktivlar haqqoniy qiymatining o’zgaruvchanligiga bog’liqdir. Agarda qayta baholangan aktivning haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan ahamiyatli farq qilsa, yana qayta baholash zarurdir. Ayrim nomoddiy aktivlarning haqqoniy qiymatida ahamiyatli va o’zgaruvchan tebranishlar kuzatilishi mumkin, bunday holat yillik qayta baholash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bunday tez-tez qayta baholashlar haqqoniy qiymatida faqatgina ahamiyatsiz tebranishlarga ega nomoddiy aktivlar uchun zarur emas. Agarda nomoddiy aktiv qayta baholansa, qayta baholash sanasidagi har qanday jamg’arilgan amortizatsiya: (a) aktivning yalpi balans qiymatidagi o’zgarishga proportsional tarzda qayta hisoblanadiki, natijada qayta baholashdan so’ng aktivning balans qiymati uning qayta baholangan qiymatiga teng bo’ladi; yoki (b) aktivning yalpi balans qiymatidan chegirib tashlanadi va sof balans qiymati aktivning qayta baholangan qiymati summasida aks ettiriladi. Agarda qayta baholangan nomoddiy aktivlar turkumidagi nomoddiy aktivni ushbu aktiv uchun faol bozor mavjud bo’lmaganligi tufayli qayta baholash imkoni bo’lmasa, aktiv uning tannarxidan har qanday jamg’arilgan amortizatsiya va qadrsizlanish bo’yicha zararlarning chegirilgan qiymatida hisobga olinishi lozim.

Agarda qayta baholangan nomoddiy aktivning haqqoniy qiymatini faol bozor orqali aniqlash imkoni boshqa mavjud bo’lmasa, aktivning balans qiymati uning faol bozor orqali oxirgi qayta baholash sanasidagi qayta baholangan qiymatidan har qanday jamg’arilgan amortizatsiya va har qanday keyingi yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlarning chegirilgan qiymati bo’lishi lozim. Qayta baholangan nomoddiy aktiv uchun bundan buyon faol bozor mavjud bo’lmasligi to’g’risidagi ma’lumot shuni anglatishi mumkinki, aktiv qadrsizlangan va uning BHXS 36 ga muvofiq tekshirilishi zarurdir. Agarda keyingi ma’lum hisobga olish sanasida aktivning haqqoniy qiymatini faol bozor orqali aniqlash imkoni bo’lsa, qayta baholash modeli o’sha sanadan boshlab qo’llaniladi. Agarda nomoddiy aktivning balans qiymati qayta baholash natijasida oshsa, oshgan qism boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi va kapital tarkibidagi boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotda yig’ilishi lozim. Biroq, oshgan qism foyda yoki zararlarda shu darajada tan olinishi lozimki, bunda oldin aynan shu aktivni qayta baholash natijasida foyda yoki zararlarda tan olingan kamaygan qismni qoplashi lozim. Agarda nomoddiy aktivning balans qiymati qayta baholash natijasida kamaysa, kamaygan qism foyda yoki zararlarda tan olinishi lozim. Biroq, kamaygan qism boshqa umumlashgan daromadda ushbu aktiv bo’yicha boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotining har qanday kredit saldosiga teng miqdorda tan olinishi lozim. Boshqa umumlashgan daromadda tan olingan kamaygan qism kapital tarkibidagi boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotda yig’ilgan summani kamaytiradi. Kapitalda boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotda jamlangan summa to’g’ridan-to’g’ri taqsimlanmagan foydaga o’tkazilishi mumkin, qachonki bu summa o’zlashtirilganda. Jami bunday summa aktivning foydali xizmat muddati

tugaganda yoki u balansdan chiqarilganda o’zlashtirilishi mumkin. Biroq, bu schyotdagi summaning ma’lum qismi aktiv tadbirkorlik sub’ekti tomonidan foydalanilayotganda o’zlashtirilishi mumkin; bunda o’zlashtiriladigan summa – aktivni qayta baholangan balans qiymatiga asoslangan amortizatsiya bilan aktivning tarixiy balans qiymatiga asoslanib, tan olinishi mumkin bo’lgan amortizatsiya o’rtasidagi farqqa teng. Boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi taqsimlanmagan foydaga o’tkazilganda foyda yoki zararlarda aks ettirilmaydi . Tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati aniqligi yoki aniqsizligini va agarda aniq bo’lsa, foydali xizmat muddatini tashkil etadigan davrni yoki ishlab chiqarish yoki shunga o’xshash birliklar sonini baholashi lozim. Nomoddiy aktiv tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aniqsiz foydali xizmat muddatiga ega deb hisoblanishi lozim, qachonki barcha tegishli omillarning tahliliga asoslangan holda, aktiv tadbirkorlik sub’ekti uchun sof pul tushumlarini olib kelishi kutilgan davrning ko’rinadigan chegarasi mavjud bo’lmaganda. Nomoddiy aktivni hisobga olish uning foydali xizmat muddatiga asoslanadi. Foydali xizmat muddati aniq bo’lgan nomoddiy aktiv amortizatsiya qilinadi, foydali xizmat muddati aniqsiz bo’lgan nomoddiy aktiv amortizatsiya qilinmaydi. Mazkur Standartga ilova qilingan tasviriy misollarda turli nomoddiy aktivlar uchun foydali xizmat muddatni aniqlash va keyin ushbu aktivlarni aniqlangan foydali xizmat muddatlariga asoslangan holda hisobga olish ko’rsatilgan. Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini aniqlashda ko’pgina omillar inobatga olinadi, shu jumladan: (a) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan kutilgan foydalanish va aktivning boshqa boshqaruv guruhi tomonidan samarali boshqarilishi mumkinligi; (b) aktiv bo’yicha oddiy mahsulot foydalanish davri o’xshash usulda foydalaniladigan o’xshash aktivlarning foydalilik muddatlarining ehtimollari bo’yicha ommaviy ma’lumot; (v) eskirishning texnik, texnologik, tijoriy va boshqa turlari;

(g) aktivdan foydalanadigan sohaning barqarorligi va aktivdan yuzaga keladigan mahsulotlar yoki xizmatlarga bo’lgan bozor talabidagi o’zgarishlar; (d) raqobatchilar yoki potentsial raqobatchilar tomonidan kutilgan harakatlar; (e) aktivdan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarga ega bo’lish uchun talab etilgan saqlash xarajatlarining darajasi va bunday darajaga erishishda tadbirkorlik sub’ektining imkoniyati va hohishi; (j) aktiv ustidan nazorat davri va aktivdan foydalanishga yuridik yoki shunga o’xshash cheklovlar, masalan, tegishli ijaralarning tugash sanalari; va (z) aktiv foydali xizmat muddatining tadbirkorlik sub’ektining boshqa aktivlari foydali xizmat muddatiga bog’liqligi. 4-misol. Pochta reklamasi bilan shug’illanuvchi marketing kompaniyasi mijozlar ro’yxatini tayyorladi va undan kamida bir yil ko’pi bilan uch yil foydalanishni mo’ljallayati. Bu nomoddiy aktivga kompaniya raxbariyati belgilagan foydali muddatda masalan 18 oyda amortizatsiya hisoblashi mumkin. Mijozlar ro’yxati 36 BHXS ga asosan qadrsizlanib boradi. 5-misol. Kamida 15 yil davomida foyda keltirishi kutilayotgan patent sotib olingan. Uni boshqa kompaniya 5 yildan so’ng uning haqqoniy qiymanining 60 % ga sotib olishni rejalashtirmoqda va kompaniya uni 5 yildan so’ng sotishni rejalashtirmoqda. Kompaniya patentni 5 yil davomida haqqoniy qiymanining 60 % ni amaortizatsiya qiladi. Har yili patentning qadrsizlanishi 36 BHXS ga asosan hisoblab boriladi. “Aniqsiz” atamasi “cheksiz” ma’nosini anglatmaydi. Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati faqatgina aktivni uning foydali xizmat muddatini baholash paytida hisoblangan ishlash standartida saqlash uchun talab etilgan kelgusi saqlash

sarflari darajasini hamda tadbirkorlik sub’ektining bunday darajaga erishishdagi imkoniyati va hohishini aks ettiradi. Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati aniqsizligi to’g’risidagi xulosa aktivni ushbu ishlash standartida saqlash uchun talab etilgandan ortiq rejalashtirilgan kelgusi sarflarga asoslanmasligi kerak. Texnologiyadagi tez o’zgarishlar tarixini inobatga olganda, kompter dasturiy ta’minoti va ko’pgina boshqa nomoddiy aktivlar texnologik eskirishlarga uchraydilar. Shu tufayli, ularning foydali xizmat muddati qisqa bo’lish ehtimoli mavjud. Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati juda uzoq yoki hattoki aniqsiz bo’lishi mumkin. Noaniqlik nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini ehtiyotkorlik bilan hisoblashni ta’kidlaydi, biroq u noreal qisqa muddatni tanlashni ta’kidlamaydi. Shartnomaviy yoki boshqa yuridik huquqlardan kelib chiqadigan nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati shartnomaviy yoki yuridik huquqlarning muddatidan oshmasligi lozim, biroq tadbirkorlik sub’ekti aktivdan foydalanishining kutilayotgan davriga bog’liq holda qisqaroq bo’lishi mumkin. Agarda shartnomaviy yoki boshqa yuridik huquqlar yangilanishi mumkin bo’lgan cheklangan muddatga takdim etilsa, nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati yangilanadigan davrni qamrab olishi lozim, faqatgina qachonki yangilashni tadbirkorlik sub’ekti tomonidan ahamiyatsiz xarajatlar evaziga amalga oshirish dalili mavjud bo’lsa. Biznes birlashuvidagi nomoddiy aktiv sifatida tan olingan qayta sotib olingan huquqning foydali xizmat muddati huquq taqdim etilgan bitimning qolgan shartnomaviy davri bo’ladi va yangilanadigan davrlarni o’z ichiga olmasligi lozim. Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatiga ta’sir etadigan ham iqtisodiy ham yuridik omillar mavjud bo’lishi mumkin. Iqtisodiy omillar tadbirkorlik sub’ekti tomonidan olinadigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarning davrini aniqlashi mumkin. Yuridik omillar ushbu manfaatlardan foydalanish huquqi bo’yicha tadbirkorlik sub’ekti nazorat qiladigan davrni cheklashi mumkin.

Foydali xizmat muddati ushbu omillar asosida aniqlangan davrlarning qisqarog’idir. Shu o’rinda, quyidagi omillarning mavjudligi shuni ta’kidlaydiki, tadbirkorlik sub’ekti shartnomaviy yoki boshqa yuridik huquqlarni ahamiyatsiz xarajatlar evaziga yangilay oladi: (a) ehtimol tajribaga asoslangan holda, shunday dalil mavjudki, shartnomaviy yoki boshqa yuridik huquqlar yangilanadi. Agarda yangilash uchinchi tomonning roziligi sharti ostida bo’lsa, uchinchi tomon o’z roziligini taqdim etishi bo’yicha dalil mavjud; (b) shunday dalil mavjudki, yangilashga erishish uchun zarur bo’lgan har qanday shartlar qanoatlantiriladi; va (v) yangilashdan tadbirkorlik sub’ektiga oqimi kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlar bilan solishtirilganda, tadbirkorlik sub’ekti uchun yangilash xarajati ahamiyatli emas. 6-misol. Radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddati noma’lum. Uni ma’lum davrda to’lov qilish orqali muddatini noaniq muddatga uzaytirib turish mumkin. O’tgan davrlarda litsenziya muddatini uzaytirish bo’yicha qarshiliklar bo’lmagan. Bu olingan litsenziya kompaniya tomonidan noaniq muddatda ishlatilishini bildiradi. Radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddati noma’lum bo’lganligi sababli uning muddati aniq bo’lguncha amortizatsiya hisoblanmaydi. Uning foydali muddati aniq bo’lgach, amortizatsiya hisoblanadi. 36 BHXS ga asosan uning qadrsizlanishi har yili aniqlab turiladi. 7-misol. 6-misoldagi radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddatini uzaytirish davrida organ tomonidan yana 3 yildan so’ng uni to’xtatilishi aytildi. Radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddati aniq 3 yil bo’lganligi sababli unga amortizatsiya hisoblanadi. Uning foydali muddati aniq

bo’lgach, 3 yil davomida amortizatsiya hisoblanadi. 36 BHXS ga asosan uning qadrsizlanishi har yili aniqlab turiladi. Agarda yangilashdan tadbirkorlik sub’ektiga oqimi kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlar bilan solishtirilganda, tadbirkorlik sub’ekti uchun yangilash xarajati ahamiyatli bo’lsa, yangilash qiymati mohiyatan yangilash sanasida yangi nomoddiy aktivni sotib olish qiymatini aks ettiradi. Aniq foydali xizmat muddatlariga ega nomoddiy aktivlar Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning eskirish hisoblanadigan qiymat uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda taqsimlanishi lozim. Amortizatsiya boshlanishi lozim, qachonki aktiv foydalanishda bo’lsa, ya’ni qachonki u rahbariyat tomonidan ko’zlangan ishlay olish holati uchun zarur bo’lgan joyda va sharoitda bo’lsa. Amortizatsiya vaqtliroq sanada, ya’ni aktiv MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan) sana bilan aktivni balansdan chiqarish sanasi solishtirilgandagi vaqtliroq sanada to’xtatilishi lozim. Foydalanilgan amortizatsiya usuli tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivning kelgusi iqtisodiy manfaatlari o’zlashtirilishi ko’zda tutilgan holatini aks ettirishi lozim. Agar ushbu holat ishonchli aniqlanmasa, to’g’ri chiziqli (bir tekis maromda) usul qo’llanilishi lozim. Har bir davr uchun amortizatsiya summasi foyda yoki zararlarda tan olinishi lozim, bunda mazkur yoki boshqa Standart boshqa aktivning balans qiymatiga kiritishga ruxsat bermaguncha yoki talab qilmaguncha. Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borish uchun turli amortizatsiya usullaridan foydalanish mumkin. Ushbu usullar to’g’ri chiziqli usul, kamaiyb boruvchi qoldiq usuli va ishlab chiqarish birligi usulini qamrab oladi. Foydalanadigan usul aktivda mujassamlangan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni iste’mol qilishning ko’zda tutilgan holatga asoslangan holda tanlanadi va davrdan davrga muvofiq tarzda qo’llaniladi, bunda ushbu kelgusi iqtisodiy

manfaatlarni iste’mol qilishning ko’zda tutilgan holatida o’zgarishlar bo’lmaguncha. Amortizatsiya odatda foyda yoki zararda tan olinadi. Biroq, ayrim holatlarda aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy manfaatlar boshqa aktivlarni yuzaga keltirish uchun o’zlashtiriladi. Bunday holatda, amortizatsiya miqdori boshqa aktiv tannarxining tarkibiy qismini tashkil etadi va uning balans qiymatiga kiritiladi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi tovar-moddiy zahiralarning balans qiymatiga kiritiladi (MHXS 2 “Tovar-moddiy zahiralar” ga qarang). Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning tugatish qiymati nolga teng deb faraz qilinishi lozim, bunda quyidagilar sodir bo’lmaguncha: (a) aktivning foydali xizmat muddati oxirida uchinchi tomonning uni sotib olish bo’yicha majburiyati mavjud bo’lishi; yoki (b) aktiv uchun faol bozor (MHXS 13 da ta’riflangandek) mavjud va: - tugatish qiymat ushbu bozor ma’lumotlari asosida aniqlanishi mumkin; va - aktivning foydali xizmat muddati oxirida bunday bozor mavjud bo’lish extimoli bor. Aniq foydali xizmat muddatiga ega aktivning eskirish hisoblanadigan qiymat tugatish qiymatni chegirgandan so’ng aniqlanadi. Nolga teng bo’lmagan tugatish qiymat shuni anglatadiki, tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivni uning iqtisodiy muddati yakunlanishidan oldin hisobdan chiqarishni ko’zda tutadi. Aktivning tugatish qiymatini baholash hisobdan chiqarishda qoplanadigan qiymatga asoslanadi, bunda baholash sanasida foydali xizmat muddati tugagan va aktivdan foydalanadigan o’xshash sharoitlarda ishlagan o’xshash aktivning sotilishi bo’yicha narxlardan foydalaniladi. Tugatish qiymat kamida har moliyaviy yil yakunida ko’rib chiqiladi. Aktivning tugatish qiymatidagi o’zgarish BHXS 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolar” ga muvofiq buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida hisobga olinadi.

Nomoddiy aktivning tugatish qiymati aktivning balans qiymatiga teng yoki ko’proq miqdorda oshishi mumkin. Agarda shunday bo’lsa, aktivning amortizatsiya miqdori nolga teng bo’ladi, bunda uning tugatish qiymati keyinchalik aktivning balans qiymatidan past summagacha kamaymaguncha. Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktiv uchun amortizatsiya davri va amortizatsiya usuli kamida har moliyaviy yilning yakunida qayta ko’rib chiqilishi lozim. Agarda aktivning kutilgan foydali xizmat muddati oldingi baholashlardan farq qilsa, amortizatsiya davri muvofiq tarzda o’zgartirilishi lozim. Agarda aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni iste’mol qilishning ko’zda tutilgan holatida o’zgarishlar mavjud bo’lsa, amortizatsiya usuli o’zgargan holatni aks etitrish uchun o’zgartirilishi lozim. Bunday o’zgarishlar MHXS 8 ga muvofiq buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar sifatida hisobga olinishi lozim. Nomoddiy aktivning muddati davomida, uning foydali xizmat muddatining baholanishi noo’rinligi yaqqol namoyon bo’lishi mumkin. Masalan, qadrsizlanish bo’yicha zararni tan olish shuni ko’rsatishi mumkinki, amortizatsiya davri o’zgartirilishi zarur. Davr mobaynida, nomoddiy aktivdan tadbirkorlik sub’ektiga oqimi kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarning holati o’zgarishi mumkin. Amortizatsiyaning to’g’ri chiziqli usuli emas, balki kamayib boruvchi qoldiq usuli o’rinligi yaqqol namoyon bo’lishi mumkin. Boshqa misol sifatida litsenziyada aks ettirilgan huquqlardan foydalanish kechiktirilishini, qaysiki biznes rejaning boshqa qismlarini tuxtatib qo’ygan holatini, keltirish mumkin. Bunday holatda, aktivdan oqib keladigan iqtisodiy manfaatlar keyingi davrlargacha olinmasligi mumkin. Aniqsiz foydali xizmat muddatiga ega bo’lgan nomoddiy aktiv amortizatsiya qilinmasligi lozim. BHXS 8 ga muvofiq, tadbirkorlik sub’ektidan aniqsiz foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning uning qoplanadigan qiymatini uning balans qiymatiga solishtirgan holda, (a) har yili va

(b) qachonki nomoddiy aktivning qadrsizlanishi mumkin bo’lgan paytda qadrsizlanishga tekshirilishi talab etiladi. Amortizatsiya qilinmaydigan nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati hodisa va sharoitlar ushbu aktivning foydali xizmat muddati aniqsiz deb baholanishiga haligacha asos berishini aniqlash uchun har davrda qayta ko’rib chiqilishi lozim. Agar ular bunday xulosa uchun asos bermasa, foydali xizmat muddatining baholanishi aniqsizdan aniqqa o’zgarishi BHXS 8 ga muvofiq buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida hisobga olinadi. BHXS 36 ga muvofiq, nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini aniqsiz emas, balki aniq deb qayta ko’rib chiqish shuni ko’rsatadiki, aktivga zarar yetkazilgan bo’lishi mumkin. Natijada, tadbirkorlik sub’ekti aktivning BHXS 36 ga muvofiq aniqlangan qoplanadigan qiymatini uning balans qiymatiga solishtirish orqali qadrsizlanishga tekshiradi va balans qiymatining qoplanadigan qiymatdan har qanday oshgan qismini qadrsizlanish bo’yicha zarar sifatida tan oladi. Nomoddiy aktivga zarar yetkazilganligini aniqlash uchun tadbirkorlik sub’ekti MHXS 36 ni qo’llaydi. Ushbu Standartda tadbirkorlik sub’ekti qachon va qanday qilib o’z aktivlarining balans qiymatini ko’rib chiqishi, qanday qilib aktivning qoplanadigan qiymatini aniqlashi va qachon qadrsizlanish bo’yicha zararni tan olishi yoki tiklanishi kerakligi tushuntiriladi. Quyidagi holatlarda nomoddiy aktiv hisobdan chiqarilishi lozim: (a) aktiv chiqib ketganida; yoki (b) undan foydalanishdan yoki uning chiqib ketishidan hech qanday kelgusi iqtisodiy manfaatlar kutilmaganida. Nomoddiy aktivning hisobdan chiqarilishi natijasida yuzaga keladigan foyda yoki zarar aktivning chiqib ketishidan olinadigan sof tushumlar, agarda bo’lsa, bilan aktivning balans qiymati o’rtasidagi farq sifatida aniqlanishi lozim. U foyda yoki zararda tan olinishi lozim, qachonki aktiv hisobdan chiqarilsa (bunda MHXS 17 da sotish va qayta ijaraga olish bo’yicha boshqa talablar belgilanmagan bo’lsa). Foyda asosiy faoliyatdan daromad sifatida tasniflanmasligi lozim.

Nomoddiy aktiv bir necha yo’llar bilan chiqib ketishi mumkin (masalan, sotish orqali, moliyaviy ijara kelishuvini tuzish orqali yoki hadya etish orqali). Bunday aktivning chiqib ketishi sanasini aniqlashda, tadbirkorlik sub’ekti tovarlarni sotishdan tushgan daromadlarni tan olish bo’yicha BHXS 18 “Daromad” dagi mezonlarni qo’llaydi. BHXS 17 sotish va qayta ijaraga olish orqali aktivlarning chiqib ketishiga nisbatan qo’llaniladi. Tadbirkorlik sub’ekti aktivning balans qiymatida nomoddiy aktivning qismini almashtirish tanarxini tan olsa, u eski almashtirilgan qismning balans qiymatini hisobdan chiqaradi. Agarda tadbirkorlik sub’ekti uchun almashtirilgan qismning balans qiymatini aniqlash imkoni bo’lmasa, u almashtirish tannarxidan almashtirilgan qismning qiymati u sotib olinganda yoki ichki ishlab chiqilganda qancha bo’lganligini ko’rsatadigan ko’rsatkich sifatida foydalanishi mumkin. Biznes birlashuvida qayta sotib olingan huquq holatida, agarda huquq uchinchi tomonga keyinchalik qayta chiqarilgan (sotilgan) bo’lsa, tegishli balans qiymati, agarda bo’lsa, qayta chiqarilish bo’yicha foyda yoki zararni aniqlashda foydalaniladi. Nomoddiy aktivning chiqib ketishida uning o’rniga olinadigan tovon dastlab uning haqqoniy qiymatida tan olinadi. Agarda nomoddiy aktiv uchun to’lov kechiktirilsa, olingan tovon dastlab pul mablag’idagi narx ekvivalentida tan olinadi. Tovonning nominal qiymati bilan pul mablag’idagi narx ekvivalenti o’rtasidagi farq BHXS 18 ga muvofiq foizli daromad sifatida tan olinadi va bu esa debitorlik qarz bo’yicha effektiv daromadlilikni aks ettiradi. Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning amortizatsiyasi to’xtatilmaydi, agar nomoddiy aktiv boshqacha tarzda foydalanilmasa, bunda aktiv bo’yicha to’liq eskirish hisoblangan bo’lmasa yoki u MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflanmagan bo’lsa (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilmagan bo’lsa).

Tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivlarning har bir turkumi uchun quyidagilarni ochib berishi lozim, bunda ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktivlar bilan boshqa nomoddiy aktivlarni farqlagan holda: (a) foydali xizmat muddatlari aniqsiz yoki aniqligi va agarda aniq bo’lsa, foydali xizmat muddatlari va foydalanilgan amortizatsiya stavkasi; (b) aniq foydali xizmat muddatlariga ega nomoddiy aktivlar uchun foydalanilgan amortizatsiya usullari; (v) davr boshidagi va oxiridagi jami balans qiymati va (yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlar bilan umumlashgan) har qanday jamg’arilgan amortizatsiya; (g) umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotdagi nomoddiy aktivlarning har qanday amortizatsiyasi kiritilgan modda qator(lar)i; (d) davr boshidagi va oxiridagi balans qiymatining solishtirmasi, bunda quyidagilarni aks ettirgan holda: - qo’shimchalar, bunda ichki ishlab chiqilganlarini, alohida sotib olinganlarini va biznes birlashuvi orqali sotib olinganlarini alohida ko’rsatgan holda; - MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan aktivlar va boshqa hisobdan chiqarishlar; - BHXS 36 ga muvofiq boshqa umumlashgan daromadda tan olingan yoki tiklangan qadrsizlanish bo’yicha zararlar (agarda bo’lsa) natijasida davr mobaynida yuzaga keladigan ko’payishlar yoki kamayishlar; - BHXS 36 ga muvofiq davr mobaynida foyda yoki zararlarda tan olingan qadrsizlanish bo’yicha zararlar (agarda bo’lsa); - BHXS 36 ga muvofiq davr mobaynida foyda yoki zararlarda tiklangan qadrsizlanish zararlari (agarda bo’lsa); - davr mobaynida tan olingan har qanday amortizatsiya;

- moliyaviy hisobotlarni tadbirkorlik sub’ektining taqdimot valyutasiga o’tkazish va xorijiy bo’linmani taqdimot valyutasiga o’tkazish natijasida yuzaga keladigan sof kurs farqlari; va (viii) davr mobaynida balans qiymatidagi boshqa o’zgarishlar. Nomoddiy aktivlarning turkumi aktivlarning o’xshash xususiyatlari va tadbirkorlik sub’ekti faoliyatida foydalanishi bo’yicha guruhlashni aks ettiradi. Alohida turkumlar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin: (a) brend nomlari; (b) titul ma’lumotlari (nomlanishlar) va nashr nomlari; (v) kompyuter dastur taminotlari; (g) litsenziyalar va franchayzinglar; (d) avtorlik huquqlari, patentlar va boshqa industrial mulk huquqlari, xizmat va amaliyot huquqlari; (e) retseptlar, formulalar, modellar, dizaynlar va andozalar; va (j) tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish jarayonidagi nomoddiy aktivlar. Yuqorida qayd qilingan turkumlar kichikroq (kengroq) turkumlarga ajratiladi (umumlashtiriladi), agarda bu moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun yanada o’rinliroq ma’lumotlarga olib kelsa. Tadbirkorlik sub’ekti BHXS 36 ga muvofiq qadrsizlangan nomoddiy aktivlar bo’yicha ma’lumotlarni ochib beradi. BHXS 36 tadbirkorlik sub’ektidan joriy davrda ahamiyatli ta’sirga ega yoki keyingi davrlarda ahamiyatli ta’sirga ega bo’lishi kutilgan buxgalteriya hisobi maqsadilda baholashdagi o’zgarishning xususiyati va miqdorini ochib berishni talab etadi. Bunday ma’lumotlar ochib berilishi quyidagilardagi o’zgarishlardan yuzaga kelishi mumkin: (a) nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatining baholanishi; (b) amortizatsiya usuli; yoki (v) tugatish qiymatlar. Tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni ham ochib berishi lozim: (a) aniqsiz foydali xizmat muddatga ega deb hisoblangan nomoddiy aktivlar uchun, ushbu aktivning balans qiymati va aniqsiz foydali xizmat muddati deb hisoblanishini tasdiqlaydigan sabablar. Ushbu sabablarni qayd qilishda,

tadbirkorlik sub’ekti shunday omil(lar)ni aks ettirishi lozimki, qaysiki aktivni aniqsiz foydali xizmat muddatga egaligini aniqlashda ahamiyatli o’rin tutgan. (b) Tadbirkorlik sub’ektining moliyaviy hisobotlarida ahamiyatli bo’lgan har qanday alohida nomoddiy aktivning izohi, balans qiymati va qolgan amortizatsiya davri. (v) Davlat granti orqali sotib olingan va dastlab haqqoniy qiymatda tan olingan nomoddiy aktivlar uchun: - ushbu aktivlar bo’yicha dastlab tan olingan haqqoniy qiymat; - ularning balans qiymati; va - tan olingandan so’ng ular tannarx bo’yicha hisobga olish modeli asosida yoki qayta baholash modeli asosida baholanganligi. (g) Egalik huquqi cheklangan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va balans qiymatlari hamda majburiyatlar uchun ta’minot sifatida ajratilgan nomoddiy aktivlarning balans qiymatlari. (d) Nomoddiy aktivlarni sotib olish bo’yicha shartnomaviy majburiyatlarning summasi. Agarda nomoddiy aktivlar qayta baholangan qiymatlarda hisobga olinsa, tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni ochib berishi lozim: (a) nomoddiy aktivlarning turkumi bo’yicha: - qayta baholash sanasi; - qayta baholangan nomoddiy aktivlarning balans qiymati; va - balans qiymat, qaysiki nomoddiy aktivlarning qayta baholangan turkumi tan olingandan so’ng tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalangan holda baholanganda tan olinadigan; va (b) Davr boshida va oxirida nomoddiy aktivlarga tegishli boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi, bu schyotdagi davr mobaynidagi o’zgarishlarni hamda qoldiqni aktsiyadorlarga taqsimlashdagi har qanday cheklovlarni aks ettirgan holda. Qayta baholangan aktivlar turkumlarini ochib berish maqsadlarida kengroq turkumlarga umumlashtirish zarur bo’lishi mumkin. Biroq turkumlar

umumlashtirilmaydi, agarda bu ham tannarx bo’yicha hiobga olish modeli ham qayta baholash modeli bo’yicha hisoblangan qiymatlarni qamrab olgan nomoddiy aktivlar turkumining birikmasini keltirib chiqarsa. Tadbirkorlik sub’ekti davr mobaynida xarajat sifatida tan olingan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish sarflarining jami summasini ochib berishi lozim. Tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish sarflari bevosita tadqiqot yoki tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlariga tegishli barcha sarflarni qamrab oladi. Tadbirkorlik sub’ekti tomonidan quyidagi ma’lumotlarning ochib berilishi ma’qullanadi, biroq talab etilmaydi: (a) har qanday to’liq amortizatsiya qilingan nomoddiy aktivning izohi, qaysiki hanuzgacha foydalanishda bo’lsa; va (b) Tadbirkorlik sub’ekti tomonidan nazorat qilinadigan, ammo aktivlar sifatida tan olinmagan, ahamiyatli nomoddiy aktivlarning qisqacha izohi, bunda aktivlar sifatida tan olinmasligiga sabab shuki, ular mazkur Standartdagi tan olish mezonini qanoatlantirmagan. 6. MHXS (IFRS) 5 “Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat” MHXS ning maqsadi sotish uchun mo’ljallangan aktivlarni hisobga olish va davom ettirilmaydigan faoliyat to’g’risida ma’lumotlarni taqdim etish va ochib berish bo’yicha talablarni belgilashdan iboradir. Xususan, MHXS quyidagilarni talab etadi: (a) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflash mezonlarini qanoatlantiradigan aktivlar balans qiymait bilan sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat o’rtasidagi kamrog’ida baholanishini va bunday aktivlar bo’yicha eskirishni hisoblash to’xtatilishini; va

(b) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflash mezonlarini qanoatlantiradigan aktivlar moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda alohida tarzda taqdim etilishini va davom ettirilmaydigan faoliyatlarning natijalari umumiy daromad to’g’risidagi hisobotda alohida tarzda taqdim etilishini. Ushbu MHXS ning tasniflash va taqdim etish bo’yicha talablari tadbirkorlik sub’ektining barcha tan olingan uzoq muddatli aktivlariga va barcha hisobdan chiqarish guruhlariga nisbatan qo’llaniladi. Mazkur MHXS ning baholash talablari barcha tan olingan uzoq muddatli aktivlariga va barcha hisobdan chiqarish guruhlariga nisbatan qo’llaniladi. BHXS 1 “Moliyaviy hisobotlarni taqdim etish» ga muvofiq uzoq muddatli sifatida tasniflangan aktivlar ular mazkur MHXS ga muvofiq sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanish mezonlarini qanoatlantirgunga qadar joriy aktivlar sifatida qayta tasniflanmasligi lozim. Faqatgina qayta sotish maqsadi bilan sotib olingan holda, tadbirkorlik sub’ekti odatda uzoq muddatli sifatida hisoblashi mumkin bo’lgan turkum aktivlari joriy sifatida tasniflamasligi lozim, bunda ular mazkur MHXS ga muvofiq sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanish mezonlarini qanoatlantirmaguncha. Ayrim holatlarda, tadbirkorlik sub’ekti aktivlar guruhini, ehtimol ba’zi bevosita bog’liq majburiyatlar bilan birga, yagona operatsiyada hisobdan chiqaradi. Bunday hisobdan chiqarish guruhi pulni yuzaga keltiradigan birliklar guruhi, yagona pulni yuzaga keltiradigan birlik, yoki pulni yuzaga keltiradigan birlik qismi bo’lishi mumkin. Guruh tadbirkorlik sub’ektining har qanday aktivlarini va har qanday majburiyatlarini, jumladan joriy aktivlarni, joriy majburiyatlarni va mazkur MHHS ning baholash talablaridan istisno qilingan aktivlarni, o’z ichiga olishi mumkin. Agarda mazkur MHHS ning baholash talablari doirasidagi uzoq muddatli aktiv hisobdan chiqarish guruhining qismi bo’lsa, mazkur MHHS ning baholash talablari butun guruhga nisbatan qo’llanilib, buning natijasida guruh uning balans qiymati bilan sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati o’rtasidagi kamrog’ida baholanadi. Mazkur MHHS ning baholash shartlari quyidagi aktivlarga (qaysiki keltirilgan MHXSlar

orqali qamrab olinadi) nisbatan, alohida aktivlar sifatida yoki hisobdan chiqarish guruhining qismi sifatida, qo’llanilmaydi: (a) muddati uzaytirilgan soliq aktivlari (MHXS 12 «Foyda soliqlari»). (b) xodimlar daromadlaridan yuzaga keladigan aktivlar (MHXS 19 «Xodimlar daromadlari»). (v) MHXS 9 «Moliyaviy instrumentlar» ning qo’llash doirasidagi moliyaviy aktivlar. (g) BHXS 40 «Investitsion mulk» dagi haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modeliga muvofiq hisobga olinadigan uzoq muddatli aktivlar. (d) BHXS 41 «Qishloq xo’jaligi» ga muvofiq sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatda baholanadigan uzoq muddatli aktivlar. (e) MHXS 4 «Sug’urta shartnomalari» da ta’riflangan sug’urta shartnomalari asosida shartnomaviy huquqlar. Sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanadigan uzoq muddatli aktivlarga (yoki hisobdan chiqarish guruhiga) nisbatan qo’llaniladigan mazkur MHXS dagi tasniflash, taqdim etish va baholash talablari o’zlarining maqomi bo’yicha mulk egalari sifatida faoliyat yuritadigan mulk egalari uchun taqsimotga mo’ljallangan sifatida tasniflanadigan (mulk egalari uchun taqsimotga mo’ljallangan) uzoq muddatli aktivlarga (yoki hisobdan chiqarish guruhiga) nisbatan ham qo’llaniladi. Mazkur MHXS sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivlarga (yoki hisobdan chiqarish guruhlariga) yoki davom ettirilmaydigan faoliyatlarga nisbatan talab etilgan ochib berishlarni belgilaydi. Boshqa MHXS lardagi ma’lumotlarni ochib berish bo’yicha talablar bunday aktivlarga (yoki hisobdan chiqarish guruhlariga) nisbatan qo’llanilmaydi, bunda ushbu MHXSlar quyidagilarni talab etmaguncha: (a) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivlarga (yoki hisobdan chiqarish guruhlariga) yoki davom ettirilmaydigan faoliyatlarga nisbatan muayyan ma’lumotlarni ochib berish; yoki

(b) MHXS 5 ning baholash talabi doirasida bo’lmagan hisobdan chiqarish guruhidagi aktivlar va majburiyatlarning baholanishi to’g’risidagi ma’lumotlar ochib berilishi va bunday ochib beriladigan ma’lumotlar moliyaviy hisobotlarga boshqa izohlarda oldin ta’minlanmagan bo’lishi. Sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivlarga (yoki hisobdan chiqarish guruhlariga) yoki davom ettirilmaydigan faoliyatlar to’g’risidagi qo’shimcha ma’lumotlarni ochib berish MHXS 1 ning umumiy talablariga, moslikni ta’minlash uchun zarur bo’lishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti uzoq muddatli aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflashi lozim, agarda uning balans qiymati uzluksiz foydalanish orqali emas, balki asosan sotuv operatsiyasi orqali qoplansa. Buni amalga oshirish uchun, aktiv (yoki hisobdan chiqarish guruhi) o’zining joriy holatida bevosita sotuv uchun mavjud bo’lishi shart, bunda u faqatgina bunday aktivlar (yoki hisobdan chiqarish guruhlari) bo’yicha odatiy va majburiy bo’lgan shartlarga shartli ravishda bo’ladi va uning sotuvi yuqori ehtimolli bo’lishi shart. Sotuv yuqori ehtimolli bo’lishi uchun, rahbariyatning tegishli darajasi aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) sotish rejasini qabul qilishi shart va xaridorni izlash va rejani bajarish bo’yicha faol dasturning tashabbusi amalga oshirilishi shart. Bundan tashqari, aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) uning joriy haqqoniy qiymatiga nisbatan oqilona narxda sotish bo’yicha faol choralar amalga oshirilishi shart. Shu bilan birga, sotuv tasniflash sanasidan boshlab bir yil ichida tugatilgan sotuv sifatida tan olinishni qanoatlantirishi ko’zda tutilishi lozim va rejani bajarish uchun talab etilgan choralar shuni ko’rsatishi lozimki, rejaga nisbatan yirik o’zgarishlar amalga oshirilishining yoki reja bekor qilinishining ehtimoli juda kam. Aktsiyadorlarning tasdiqlash ehtimoli (agarda qonunchilikda talab etilsa) sotuv yuqori ehtimolli bo’lishini baholashning qismi sifatida ko’rib chiqilishi kerak.

Sho’’ba tadbirkorlik sub’ekti ustidan nazoratni yo’qotishni qamrab oladigan sotuv rejasini qabul qiladigan tadbirkorlik sub’ekti ushbu shu’baning jami aktivlarini va majburiyatlarini sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflashi lozim, bunda tadbirkorlik sub’ekti sotuvdan so’ng o’zining sobiq shu’basida nazorat qilinmaydigan ulushni saqlab qolishidan qat’iy nazar. Hodisalar yoki holatlar sotuvni tugallash davrini bir yildan ortiq muddatga uzaytirishi mumkin. Sotuvni tugallash uchun talab etilgan davrning uzaytirilishi aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanishidan to’smaydi, agarda muddatini uzaytirishga tadbirkorlik sub’ektining nazoratidan tashqarida bo’lgan hodisalar yoki holatlar sabab bo’lsa va tadbirkorlik sub’ekti aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) sotish bo’yicha o’z rejasini saqlab qolishi to’g’risida yetarlicha dalil mavjud bo’lsa. Sotuv operatsiyalari uzoq muddatli aktivlarni boshqa uzoq muddatli aktivlarga ayirboshlashlarni o’z ichiga oladi, qachonki ayirboshlash BHXS 16 “Asosiy vositalar” ga muvofiq tijoriy mohiyatga ega bo’lsa. Qachonki tadbirkorlik sub’ekti uzoq muddatli aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) faqatgina uni keyin hisobdan chiqarish maqsadi bilan sotib olsa, u uzoq muddatli aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) sotib olish sanasida sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflashi lozim. Qachonki tadbirkorlik sub’ekti uzoq muddatli aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) mulk egalariga taqsimlash to’g’risida qaror qabul qilsa, aktiv (yoki hisobdan chiqarish guruhi) mulk egalariga taqsimot uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanadi. Bunday holat bo’lishi uchun, aktivlar o’zlarining joriy holatida bevosita taqsimlanish uchun mavjud bo’lishi shart va taqsimlash yuqori ehtimolga ega bo’lishi shart. Taqsimlash yuqori ehtimolli bo’lishi uchun, taqsimlashni tugallash choralari tashabbusi amalga oshirilgan bo’lishi shart va tasniflash sanasidan boshlab bir yil ichida tugallanishi ko’zda tutilishi kerak. Taqsimlashni tugallash uchun talab etilgan choralar shuni ko’rsatishi lozimki, taqsimlashga nisbatan yirik o’zgarishlar amalga oshirilishining yoki taqsimlash bekor qilinishining ehtimoli juda kam. Aktsiyadorlarning tasdiqlash ehtimoli

(agarda qonunchilikda talab etilsa) taqsimlash yuqori ehtimolli bo’lishini baholashning qismi sifatida ko’rib chiqilishi kerak. Tadbirkorlik sub’ekti foydalanilishi to’xtatiladigan uzoq muddatli aktivlarni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflamasligi lozim. Bunga sabab shuki, uning balans qiymati asosan ukluksiz foydalanishdan qoplanadi. Foydalanilishi to’xtatiladigan uzoq muddatli aktivlar (hisobdan chiqarish guruhlari) o’zlarining iqtisodiy foydalanish muddatlari oxiriga qadar foydalaniladigan uzoq muddatli aktivlarni (hisobdan chiqarish guruhlarini) hamda sotiladigan emas, balki yopiladigan uzoq muddatli aktivlarni (hisobdan chiqarish guruhlarini) o’z ichiga oladi. Tadbirkorlik sub’ekti foydalanishdan vaqtinchalik ozod etilgan uzoq muddatli aktivni xuddiki undan foydalanish to’xtatilgandek hisobga olmasligi lozim. 1-misol. Kompaniya bosh boshqarmasi binosini sotish Kompaniya bosh boshqarma binosini sotish rejasini tuzdi. A) Kompaniya xaridorga binoni to’la bo’shatgandan so’ng beradi. Bo’shatish uchun ketadigan vaqt shunday sotishlar uchun umumiy vaqt kabi qaraladi. Demak, aktivni tezda sotish talabi bajarilmoqda. V) Kompaniya bu binoni yangi bino to’la bitguncha ishlatadi. Bu kechiktirish kompaniya tomonidan binoni tezda sotish zarur emasligini bildiradi. Mazkur mezon yangi binoni to’la bitirmaguncha ko’chib o’tish mumkin emasligini ifodalaydi. Sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivlarni (yoki hisobdan chiqarish guruhlarini) baholash Uzoq muddatli aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) baholash Tadbirkorlik sub’ekti sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) uning balans qiymati bilan sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati o’rtasidagi kamrog’ida baholashi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti mulk egalariga taqsimlash uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini)

uning balans qiymati bilan taqsimlash xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati o’rtasidagi kamrog’ida baholashi lozim. Agarda yangi sotib olingan aktiv (yoki hisobdan chiqarish guruhi) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanish mezonlarini qanoatlantirsa, dastlabki tan olinishda aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) uning balans qiymati, agarda shunday tasniflanmagan bo’lsa (maslan, tannarxda), bilan sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati o’rtasidagi kamrog’ida baholanishiga olib keladi. Demak, agarda aktiv (yoki hisobdan chiqarish guruhi) biznes birlashuvining qismi sifatida sotib olinsa, u sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatda baholanishi lozim. Qachonki sotuv bir yildan ortiq muddatda sodir bo’lishi kutilsa, tadbirkorlik sub’ekti sotish xarajatlarini ularning keltirilgan qiymatida baholashi lozim. Vaqt o’tishidan yuzaga keladigan sotish xarajatlarining keltirilgan qiymatidagi har qanday ko’payish foyda yoki zararda moliyalashtirish xarajati sifatida taqdim etilishi lozim. Aktivning (yoki hisobdan chiqarish guruhining) sotish uchun mo’ljallangan sifatida dastlabki tasniflanishidan bevosita oldin, aktivning (yoki guruhdagi barcha aktivlar va majburiyatlarning) balans qiymatlari o’rinli MHXSlarga muvofiq baholanishi lozim. Hisobdan chiqarish guruhining keyingi qayta baholanishida, hisobdan chiqarish guruhining sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati qayta baholanishidan oldin, mazkur MHXS ning baholash talablari doirasida bo’lmagan, ammo sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan, har qanday aktivlarning va majburiyatlarning balans qiymatlari o’rinli MHXSlarga muvofiq qayta baholanishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatgacha har qanday dastlabki yoki keyingi qisman hisobdan chiqarish bo’yicha qadrsizlanish zararini tan olishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti aktivning sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatidagi har qanday keyingi ko’payish bo’yicha foydani tan olishi lozim,

ammo bu mazkur MHXS ga muvofiq yoki oldin BHXS 36 “Aktivlarning qadrsizlanishi” ga muvofiq tan olingan yig’ilgan qadrsizlanish zararidan ortiq summada bo’lmasligi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti hisobdan chiqarish guruhining sotish xarajatlar chegirilgandagi haqqoniy qiymatidagi har qanday keyingi ko’payish bo’yicha foydani tan olishi lozim: (a) buni amalga oshirish hisobdan chiqarish guruhining sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati qayta baholanishidan oldin, mazkur MHXS ning baholash talablari doirasida bo’lmagan, ammo sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan, har qanday aktivlarning va majburiyatlarning balans qiymatlari o’rinli MHXSlarga muvofiq muvofiq tan olinmagan darajada bo’ladi; ammo (b) bu mazkur MHXS ga muvofiq yoki oldin MHXS 36 ga muvofiq, mazkur MHXS ning baholash talablari doirasida bo’lgan uzoq muddatli aktivlar bo’yicha tan olingan yig’ilgan qadrsizlanish zararidan ortiq summada bo’lmasligi lozim. Uzoq muddatli aktiv (yoki hisobdan chiqarish guruhi) sotuvining sanasi holatiga oldin tan olinmagan foyda yoki zarar hisobdan chiqarish sanasida tan olinishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti uzoq muddatli aktiv bo’yicha u sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanganda yoki sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhining qismi bo’lganda eskirish (yoki amortizatsiya) hisoblamasligi lozim. Sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhining majburiyatlariga tegishli foizli va boshqa xarajatlarning tan olinishi davom ettirilishi lozim. 2-misol. 1 noyabr 2011 yilda kompaniya o’zining bir ma’muriy binosini sotishga qo’ydi. 1 dekabr 2011 yilda bino baholovchi tomonidan aniqlangan haqoniy qiymati 800000 sh.b. da sotuvga qo’yildi. Sotish xarajatlari bino qiymatining 5 % ni tashkil qiladi. 1 dekabr 2011 yilda binoning balans qiymati 870000 sh.b. Bino

uchun kompaniya qayta baholash modelidan foydalanadi. 1 dekabr 2011 yilda binoning qayta baholash bo’yicha zaxira schyotida (kapital schyoti) 90000 sh.b. mavjud. 31 dekabr 2011 yil va 1 fevral 2012 yilda bino sotilmagan va uning qiymati o’zgarmagan. 1 dekabr 2011 yildan binoga amaortizatsiya hisoblanmayapti. Aktivni sotish uchn mo’ljallangan uzoq muddatli aktivga amlmashtirish kerak. Agarda tadbirkorlik sub’ekti aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflagan bo’lsa, tadbirkorlik sub’ekti aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflashni to’xtatishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanishi to’xtaydigan (yoki sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilishi to’xtaydigan) uzoq muddatli aktivni quyidagilarning kamrog’ida baholashi lozim: (a) aktiv (yoki hisobdan chiqarish guruhi) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanishidan oldingi uning balans qiymatining shunday eskirish, amortizatsiya yoki qayta baholashlar summasiga to’g’rilanganiki, qaysiki tan olingan bo’lar edi, agarda aktiv (yoki hisobdan chiqarish guruhi) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanmaganda edi, va (b) keyingi sotmaslik qarori sanasidagi uning tiklash summasi. Tadbirkorlik sub’ekti sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanishdan to’xtaydigan uzoq muddatli aktivning balans qiymatiga nisbatan har qanday to’g’rilashni davomiy faoliyatlardan foyda yoki zararda hisobga olishi lozim. Sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanishdan buyon davrlar bo’yicha moliyaviy hisobotlar mos tarzda o’zgartirilishi lozim, agarda sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanishdan to’xtaydigan hisobdan chiqarish guruhi yoki uzoq muddatli aktiv shu’ba tadbirkorlik sub’ekti, birgalikdagi faoliyat, qo’shma korxona, qaram tadbirkorlik sub’ekti, yoki qo’shma korxonadagi yoki qaram tadbirkorlik sub’ektidagi ulushning qismi bo’lsa. Agarda tadbirkorlik sub’ekti

sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhidan alohida aktiv yoki majburiyatni chiqarib tashlasa, sotiladigan hisobdan chiqarish guruhining qolgan aktivlari va majburiyatlari guruh sifatida baholanishda davom etishi lozim. Aks holda, sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanish mezonlarini alohida tarzda qanoatlantiradigan guruhning qolgan uzoq muddatli aktivlari alohida tarzda ularning balans qiymatlari bilan ushbu sanadagi sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatlari o’rtasidagi kamrog’ida baholanishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarga davom ettirilmaydigan faoliyatlar va uzoq muddatli aktivlarning (yoki hisobdan chiqarish guruhlarining) moliyaviy ta’sirlarini baholashda yordam beradigan ma’lumotlarni taqdim etishi va ochib berishi lozim. Tadbirkorlik sub’ektining bo’lagi tadbirkorlik sub’ektining qolgan qismidan, operatsion tarzda va moliyaviy hisobot maqsadlari bo’yicha, aniq farqlanishi mumkin bo’lgan faoliyatlarni va pul oqimlarini qamrab oladi. Boshqacha aytganda, tadbirkorlik sub’ektining bo’lagi foydalanishda bo’lgan paytida pulni yuzaga keltiradigan birlik yoki pulni yuzaga keltiradigan birliklar guruhi bo’ladi. Davom ettirilmaydigan faoliyat tadbirkorlik sub’ektining shunday bo’lagi bo’ladiki, qaysiki hisobdan chiqarilgan bo’ladi, yoki sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan bo’ladi, hamda (a) biznesning asosiy yo’nalishini yoki faoliyatlarning geografik joyini aks ettiradi, (b) biznesning asosiy yo’nalishini yoki faoliyatlarning geografik joyini hisobdan chiqarish bo’yicha yagona muvofiqlashtirilgan rejaning qismi bo’ladi yoki (v) faqatgina qayta sotish maqsadi bilan sotib olingan shu’ba tadbirkorlik sub’ekti bo’ladi. Tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni ochib berishi lozim:

(a) umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotda quyidagilarning jamini qamrab oladigan yagona summani: - davom ettirilmaydigan faoliyatlarning soliqdan so’nggi foyda yoki zarari va - sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatda baholash bo’yicha yoki davom ettirilmaydigan faoliyatni tashkil etadigan aktivlar yoki hisobdan chiqarish guruh(lar)ining hisobdan chiqarilishi bo’yicha tan olingan soliqdan so’nggi foyda yoki zarar. (b) (a) dagi yagona summaning quyidagilar asosida tahlili: - davom ettirilmaydigan faoliyatlarning daromadi, xarajatlari va soliqdan oldingi foyda yoki zarari; - BHXS 12 orqali talab etilgan tegishli daromad solig’i xarajati; va - sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatda baholash bo’yicha yoki davom ettirilmaydigan faoliyatni tashkil etadigan aktivlar yoki hisobdan chiqarish guruh(lar)ining hisobdan chiqarilishi bo’yicha tan olingan soliqdan so’nggi foyda yoki zarar. Tahlil izohlarda yoki umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotda taqdim etilishi mumkin. Agarda u umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotda taqdim etilsa, u davom ettirilmaydigan faoliyatlarga tegishli sifatida belgilangan bobda, ya’ni davomiy faoliyatlardan alohida tarzda, taqdim etilishi lozim. Tahlil sotib olinishida sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanish mezonlarini qanoatlantiradigan yangi sotib olingan shu’ba tadbirkorlik sub’ektlari bo’lgan hisobdan chiqarish guruhlari uchun talab etilmaydi. (v) davom ettirilmaydigan faoliyatlarning operatsion, investitsion va moliyalashtirish faoliyatlariga tegishli sof pul oqimlari. Ushbu ochib beriladigan ma’lumotlar izohlarda yoki moliyaviy hisobotlarda taqdim etilishi mumkin. Ushbu ochib beriladigan ma’lumotlar sotib olinishida sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflanish mezonlarini qanoatlantiradigan yangi sotib olingan shu’ba tadbirkorlik sub’ektlari bo’lgan hisobdan chiqarish guruhlari uchun talab etilmaydi.

(g) bosh tashkilotning mulk egalariga tegishli bo’lgan davomiy faoliyatlardan va davom ettirilmaydigan faoliyatlardan daromad summasi. Ushbu ochib beriladigan ma’lumotlar izohlarda yoki umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotda taqdim etilishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti a’lumotlarni moliyaviy hisobotlarda taqdim etilgan oldingi davrlar uchun qayta taqdim etishi lozimki, bunda ochib beriladigan ma’lumotlar taqdim etilgan eng oxirgi davr bo’yicha hisobot davri oxiri holatiga davom ettirilmaydigan barcha faoliyatlarga tegishli bo’ladi. Oldingi davrdagi davom ettirilmaydigan faoliyatning hisobdan chiqarilishiga bevosita tegishli bo’lgan davom ettirilmaydigan faoliyatlarda oldin taqdim etilgan summalarga nisbatan joriy davrdagi to’g’rilanishlar davom ettirilmaydigan faoliyatlarda alohida tarzda tasniflanishi lozim. Bunday to’g’rilashlarning xususiyati va summasi ochib berilishi lozim. Ushbu to’g’rilanishlar yuzaga kelishi mumkin bo’lgan holatlarga misollar quyidagilarni o’z ichiga oladi: (a) hisobdan chiqarish operatsiyasining shartlaridan yuzaga keladigan noaniqliklarning bartaraf etilishi, masalan sotib oluvchi bilan sotib olish narxi to’g’rilanishlarini va qoplash masalalarini hal qilish. (b) qismning hisobdan chiqarilishidan oldin uning faoliyatlaridan va unga bevosita tegishli bo’lgan holda yuzaga keladigan noaniqliklarning bartaraf etilishi, masalan sotuvchi tomonidan saqlanadigan ekologik va mahsulot kafolati bo’yicha majburiyatlar. (v) xodimlarning haqlari tizimi majburiyatini hisob-kitob qilinishi, bunda hisob-kitob hisobdan chiqarish operatsiyasiga bevosita bog’liq bo’lish sharti ostida bo’ladi. Agarda tadbirkorlik sub’ekti tadbirkorlik sub’ektining qismini sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflashni to’xtatsa, davom ettirilmaydigan faoliyatlarda taqdim etilgan qism faoliyatlarining natijalari qayta tasniflanishi va taqdim etilgan barcha davrlar bo’yicha davomiy faoliyatlardan daromad tarkibiga kiritilishi lozim. Oldingi davrlar uchun summalar qayta taqdim etilgandek tasvirlanishi lozim.

Davom ettirilmaydigan faoliyat ta’rifini qanoatlantirmaydigan va sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) qayta baholash bo’yicha har qanday foyda yoki zarar davomiy faoliyatlardan foyda yoki zararda aks ettirilishi lozim. Sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivni yoki hisobdan chiqarish guruhini taqdim etish. Tadbirkorlik sub’ekti sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivni va sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhining aktivlarini moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda boshqa aktivlardan alohida tarzda taqdim etishi lozim. Sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhining majburiyatlari moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda boshqa majburiyatlardan alohida tarzda taqdim etilishi lozim. Ushbu aktivlar va majburiyatlar o’zaro hisob-kitob qilinmasligi va yagona summa sifatida taqdim etilmasligi lozim. Sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan aktivlar va majburiyatlarning asosiy turkumlari moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki izohlarda alohida tarzda taqdim etilishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivga (yoki hisobdan chiqarish guruhiga) tegishli holda boshqa umumlashgan daromadda tan olingan har qanday yig’ilgan daromad yoki xarajatni alohida tarzda taqdim etishi lozim. Agarda hisobdan chiqarish guruhi sotib olishda sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflash mezonini qanoatlantiradigan yangi sotib olingan shu’ba tadbirkorlik sub’ekti bo’lsa, aktivlar va majburiyatlarning asosiy turkumlarining ochib berilishi talab etilmaydi. Tadbirkorlik sub’ekti eng oxirgi taqdim etilgan davr uchun moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda tasniflashni aks ettirish maqsadida oldingi davrlar uchun moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivlar yoki hisobdan chiqarish guruhlarining aktivlari va majburiyatlari bo’yicha taqdim etilgan summalarni qayta tasniflamasligi yoki qayta taqdim etmasligi lozim.

Tadbirkorlik sub’ekti uzoq muddatli aktiv (yoki hisobdan chiqarish guruhi) sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan yoki sotilgan davrdagi izohlarda quyidagi ma’lumotlarni ochib berishi lozim: (a) uzoq muddatli aktivning (yoki hisobdan chiqarish guruhining) izohi; (b) sotuvga tegishli bo’lgan yoki kutilgan hisobdan chiqarishga olib keladigan dalillar va holatlarning izohi va ushbu hisobdan chiqarishning tarzi va muddati; (v) agarda umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotda alohida taqdim etilmagan bo’lsa, umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotda ushbu foyda yoki zararni qamrab oladigan bob; (g) agarda qo’llash mumkin bo’lsa, uzoq muddatli aktiv (yoki hisobdan chiqarish guruhi) MHXS 8 “Operatsion segmentlar”ga muvofiq taqdim etiladigan hisobot segmenti. Agar uzoq muddatli aktivni (yoki hisobdan chiqarish guruhini) sotish rejasini o’zgartirish qarorining davrida, tadbirkorlik sub’ekti qarorga olib keladigan dalillar va holatlarning izohini va qarorning davr va taqdim etilgan oldingi davrlar uchun faoliyatlar natijalariga ta’sirini ochib berishi lozim. MHXS sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflash mezonini qanoatlantiradigan uzoq muddatli aktivlarga (yoki hisobdan chiqarish guruhlariga) va davom ettirilmaydigan sifatida tasniflash mezonini qanoatlantiradigan faoliyatlarga nisbatan MHXS ning kuchga kirish sanasidan keyin prospektiv tarzda qo’llanilishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti MHXS ning talablarini sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflash mezonini qanoatlantiradigan barcha uzoq muddatli aktivlarga (yoki hisobdan chiqarish guruhlariga) va davom ettirilmaydigan sifatida tasniflash mezonini qanoatlantiradigan faoliyatlarga nisbatan MHXS ning kuchga kirish sanasidan oldingi har qanday sanadan keyin qo’llashi mumkin, agarda MHXS ni qo’llash uchun zarur bo’lgan baholashlar va boshqa ma’lumotlar ushbu mezonlar dastlab qanoatlantirilgan paytda olingan bo’lsa.

Nomoliyaviy aktivlarni baholash Standartl ar Dastlab ki baholash Qayta baholash Qadrsizlani sh (36 BHMS) BHXS (IAS) 2 “Tovar-moddiy zaxiralar” Tannarx va sof sotish qiymatidan eng kichigi Qo’llanilmaydi MHXS (IFRS) 5 “Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar Balans va haqqoniy qiymatidan eng kichigi minus sotish xarajatlari (amortizatsiyalanmay di) Qo’llanilmaydi BHXS (IAS) 16 “Asosiy vositalar” Tannarx Xaqiqiy xarajatlar modeli (amortizatsiyalanadi yerdan tashqari) Qo’llaniladi BHXS (IAS) 40 Tannarx Xaqiqiy xarajatlar modeli Qo’llaniladi “Investitsion mulk” (amortizatsiyalanadi) BHXS (IAS) 38 “Nomoddiy aktivlar” Tannarx Xaqiqiy xarajatlar modeli (amortizatsiyalanadi muddatsiz aktivlar) Qo’llaniladi Sof sotish qiymati - bu odatdagi faoliyat davomida ishlab chiqarishni oxiriga yetkazish bo ’ yicha xarajatlar va sotishni amalga oshirish uchun zarur bo ’ lgan va taxminiy baholangan xarajatlar chegirib tashlangan sotish bahosidir . Haqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo’lgan yoki majburiyatni

o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir (MHXS 13 “Haqqoniy qiymatni baholash” ga qarang.)

Adabiyotlar 1. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida banklarda buxgalteriya hisobi. O‘quv qo‘llanma. Hammuallif – T.: “MOLIYa”, 2010 – 272 b. 2. M.Bonham.Generally accepted accounting practice under IFRS. Ernst & Young. USA, 2010. 3. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. A. Rizaqulov, B.Xasanov, A.Usanov, Z.Mamatov. T.: - 2004. 4. Jalolova D. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari - T.: Moliya instituti, 2004. - 25 b. 5. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. I tom. - Tashkent, 2000. 6. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. II tom. - Tashkent, 2000.

O'xshashlar

Nomoliyaviy majburiyatlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Tushumlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Baholashni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Moliyaviy instrumentlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Konsolidatsiyalash asoslarini hisobga oluvchi standartlarining tavsifi