Baholashni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi - Iqtisodiyot - Referatlar

Baholashni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Yuklangan vaqt:

02.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.2783203125 KB

Ko'chirib olish

Baholashni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi Reja: 1. BHXS (IAS) 36 “Aktivlarning qadrsizlanishi” 2. MHXS (IFRS) 13 “Haqqoniy qiymatni baholash”

1. BHXS (IAS) 36 “Aktivlarning qadrsizlanishi” Mazkur Standartning maqsadi tadbirkorlik sub’ekti tomonidan qo’llaniladigan shunday tartiblarni belgilashdan iboratki, bunda uning aktivlari ularning qoplanadiganqoplanadigan qiymatdan ortiq bo’lmagan summada hisobga olinganligi ta’minlanadi. Aktiv uning balans qiymati aktivdan foydalanish yoki uni sotish orqali qoplanadigan summadan oshsa, ushbu aktiv o’zining qoplanadigan qiymatidan ortiq summada hisobga olingan bo’ladi. Agarda ushbu holat yuz bersa, aktiv qadrsizlangan deb hisoblanadi va mazkur Standart tadbirkorlik sub’ektidan qadrsizlanish zararini tan olishni talab etadi. Ushbu Standart tadbirkorlik sub’ekti qadrsizlanish zararini qachon qayta tiklashi kerakligini hamda ochib berilishi lozim bo’lgan ma’lumotlarni belgilaydi. Mazkur standart quyidagilardan tashqari barcha aktivlarning qadrsizlanishini hisobga olishda qo’llanilishi lozim: (a) tovar-moddiy zahiralar (BHXS 2 «Tovar-moddiy zahiralar” ga qarang); (b) qurilish shartnomalaridan yuzaga keladigan aktivlar (BHXS 11 «Qurilish shartnomalari» ga qarang); (v) muddati kechiktirilgan soliq aktivlari (BHXS 12 «Foyda soliqlari» ga qarang); (g) xodimlarga haqlarni to’lashdan yuzaga keladigan aktivlar (BHXS 19 «Xodimlarning daromadlari»ga qarang); (d) MHXS 9 «Moliyaviy instrumentlar» ning qo’llash doirasida bo’lgan moliyaviy aktivlar; (e) haqqoniy qiymatda baholangan investitsion mulk (BHXS 40 «Investitsion mulk» ga qarang); (j) chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatda baholangan va qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlar (BHXS 41 «Qishloq xo’jaligi» ga qarang);

(z) MHXS 4 «Sug’urta shartnomalari» ning qo’llash doirasidagi sug’urta shartnomalari ostida sug’urtalovchining shartnomaviy huquqlaridan yuzaga keladigan muddati kechiktirilgan sotib olish xarajatlari va nomoddiy aktivlar; va (i) MHXS 5 “Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat” ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan uzoq muddatli aktivlar (yoki chiqib ketish guruhlari). Mazkur Standart tovar-moddiy zahiralarga, qurilish shartnomalaridan yuzaga keladigan aktivlarga, muddati kechiktirilgan soliq aktivlariga, xodimlarga haqlarni to’lashdan yuzaga keladigan aktivlarga, yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan chiqib ketish guruhlariga kiritilgan) aktivlarga nisbatan qo’llanilmaydi, chunki ushbu aktivlar uchun o’rinli bo’lgan joriy MHXSlar ushbu aktivlarni tan olish va baholashga nisbatan talablarni qamrab oladi. Mazkur Standart quyidagicha tasniflangan moliyaviy aktivlarga nisbatan qo’llaniladi: (a) MHXS 10 «Jamlangan moliyaviy hisobotlar» da ta’riflangan sho’’ba tadbirkorlik sub’ektlari; (b) MHXS 28 «Qaram tadbirkorlik sub’ektlari va qo’shma korxonalardagi investitsiyalar» da ta’riflangan qaram tadbirkorlik sub’ektlari; va (v) MHXS 11 «Birgalikdagi faoliyat bo’yicha kelishuvlar» da ta’riflangan qo’shma korxonalar. Boshqa moliyaviy aktivlarning qadrsizlanishi bo’yicha MHXS 39 ga murojaat eting. Mazkur Standart MHXS 9 ning qo’llash doirasida bo’lgan moliyaviy aktivlarga, BHXS 40 ning qo’llash doirasidagi haqqoniy qiymatda baholangan investitsion mulkka, yoki BHXS 41 ning qo’llash doirasidagi chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatda baholangan va qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlarga nisbatan qo’llanilmaydi. Biroq, mazkur Standart MHXS 16 «Asosiy vositalar» va MHXS 38 «Nomoddiy aktivlar» dagi qayta baholash modeli kabi boshqa Standartlarga muvofiq qayta baholangan

qiymatda (ya’ni har qanday keyingi jamg’arilgan eskirish summasi va keyingi yig’ilgan qadrsizlanish zararlari chegirilgan holda qayta baholash sanasidagi haqqoniy qiymatda) hisobga olingan aktivlarga nisbatan qo’llaniladi. Aktivning haqqoniy qiymati bilan uning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati o’rtasidagi yagona farq aktivning chiqib ketishiga tegishli bevosita qo’shimcha xarajatlardir. (a) Agarda chiqib ketish xarajatlari sezilarsiz bo’lsa, qayta baholangan aktivning qoplanadigan qiymat uning qayta baholangan qiymatiga yaqinroq, yoki undan ko’proq, bo’ladi. Bunday holatda, qayta baholash talablari qo’llanilgandan so’ng, qayta baholangan aktiv qadrsizlangan bo’lish ehtimoli mavjud emas va qoplanadigan qiymatning baholanishi shart emas. (b) Agarda chiqib ketish xarajatlari sezilarsiz bo’lmasa, qayta baholangan aktivning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati uning haqqoniy qiymatidan kamroq bo’ladi. Shu tufayli, qayta baholangan aktiv qadrsizlanadi, agarda uning foydalanishdagi qiymati uning qayta baholangan qiymatidan kamroq bo’lsa. Bunday holatda, qayta baholash talablari qo’llanilgandan so’ng, tadbirkorlik sub’ekti ushbu Standartni aktiv qadrsizlangan bo’lishi mumkinligini aniqlash uchun qo’llaydi. Aktiv qadrsizlangan bo’ladi, qachonki uning balans qiymati uning qoplanadigan qiymatdan oshsa. Agarda ushbu ishoralardan biri mavjud bo’lsa, tadbirkorlik sub’ektidan qoplanadigan qiymatning rasmiy baholanishini aniqlash talab etiladi. Standart tadbirkorlik sub’ektidan qoplanadigan qiymatning rasmiy baholanishini aniqlashni talab etmaydi, agarda qadrsizlanish zararining hech qanday ishorasi mavjud bo’lmasa. Tadbirkorlik sub’ekti har bir hisobot davri oxirida aktiv qadrsizlangan bo’lishi mumkinligining biror ishorasi mavjudligini tekshirishi lozim. Agarda biror bunday ishora mavjud bo’lsa, tadbirkorlik sub’ekti aktivning qoplanadigan qiymatini baholashi lozim. Qadrsizlanishning har qanday ishorasi mavjud bo’lishidan qat’iy nazar, tadbirkorlik sub’ekti:

(a) noaniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivni yoki hanuz foydalanishda bo’lmagan nomoddiy aktivni qadrsizlanishga har yili tekshirishi lozim, bunda uning balans qiymati uning qoplanadigan qiymati bilan taqqoslanadi. Ushbu qadrsizlanish tekshiruvi yillik davr mobaynida har qanday paytda amalga oshirilishi mumkin, biroq shunday shart bilanki, u har yili bir xil paytda amalga oshiriladi. Turli xil nomoddiy aktivlar turli paytlarda qadrsizlanishga tekshirilishi mumkin. Biroq, bunday nomoddiy aktiv dastlab joriy yillik davrda tan olingan bo’lsa, ushbu nomoddiy aktiv joriy yillik davr oxiridan oldin qadrsizlanishga tekshirilishi lozim. (b) biznes birlashuvida sotib olingan gudvillni har yili qadrsizlanishga tekshirishi lozim. Nomoddiy aktiv foydalanishda mavjud bo’lgan holatga nisbatan aktiv foydalanishda mavjud bo’lishidan oldingi holatda, nomoddiy aktivning o’z balans qiymatini tiklash uchun yetarli kelgusi iqtisodiy manfaatlar keltirish qobiliyati odatda yuqoriroq noaniqlikka duchor bo’ladi. Shu tufayli, mazkur Standart tadbirkorlik sub’ektidan hanuz foydalanishda bo’lmagan nomoddiy aktivning balans qiymatini, kamida har yili, qadrsizlanishga tekshirishni talab etadi. Aktiv qadrsizlangan bo’lishi mumkinligining biror ishorasi mavjudligini tekshirishda, tadbirkorlik sub’ekti, kamida, quyidagi ishoralarni ko’rib chiqishi lozim: Ma’lumotlarning tashqi manbalari: (a) shunday kuzatiladigan ishoralar mavjudki, bunda aktivning qiymati vaqt o’tishi yoki me’yoriy foydalanish natijasida kutilishi mumkin bo’lgan kamayishga nisbatan davr mobaynida sezilarli darajada kamaygan. (b) tadbirkorlik sub’ektiga nisbatan salbiy ta’sirga ega jiddiy o’zgarishlar tadbirkorlik sub’ekti faoliyat ko’rsatadigan texnologik, bozor, iqtisodiy yoki yuridik muhitda yoki aktiv tegishli bo’lgan bozorda davr mobaynida sodir bo’ldi, yoki yaqin kelajakda sodir bo’ladi. (v) bozor foiz stavkalari yoki investitsiyalar bo’yicha boshqa bozor foydalilik ko’rsatkichlari davr mobaynida oshdi va ushbu oshishlarning foydalanishdagi aktivning qiymatini hisoblashda qo’llanilgan diskont stavkasiga

ta’sir etish hamda aktivning qoplanadigan qiymatini ahamiyatli kamaytirish ehtimoli mavjud. (g) tadbirkorlik sub’ektining sof aktivlarining balans qiymati uning bozor kapitalizatsiyasidan ko’proqdir. Ma’lumotlarning ichki manbalari: (d) aktivning ma’naviy eskirishi yoki jismoniy shikastlanishiga dalil mavjud. (e) tadbirkorlik sub’ektiga nisbatan salbiy ta’sirga ega jiddiy o’zgarishlar aktivdan foydalanilgan yoki foydalanilishi kutilgan darajada, yoki undan foydalanish holatida, davr mobaynida sodir bo’ldi, yoki yaqin kelajakda sodir bo’lishi kutiladi. Ushbu o’zgarishlar aktivdan foydalanilmagan holatni, aktiv tegishli bo’lgan faoliyatni to’xtatish yoki qayta tashkil etish rejalarini, aktivni avval kutilgan sanadan oldin hisobdan chiqarish rejalarini va aktivning foydali xizmat muddatini noaniqdan aniq sifatiga qayta baholashni o’z ichiga oladi. (j) aktivning ishlatilishidan iqtisodiy natijalar kutilganidan salbiyroq bo’lganligini, yoki bo’lishini, ko’rsatadigan dalil ichki hisobot asosida aniqlangan. (z) sho’’ba tadbirkorlik sub’ekti, qo’shma korxona yoki qaram tadbirkorlik sub’ektidagi investitsiya uchun, investor investitsiya bo’yicha dividendni tan oladi va shunday dalil mavjudki, bunda: - alohida moliyaviy hisobotlardagi investitsiyaning balans qiymati jamlangan moliyaviy hisobotlardagi investitsiya ob’ektining sof aktivlarining, jumladan tegishli gudvillning, balans qiymatlaridan oshadi; yoki - dividend e’lon qilingan davrda dividend sho’’ba tadbirkorlik sub’ekti, qo’shma korxona yoki qaram tadbirkorlik sub’ektining jami umumlashgan daromadidan oshadi. Tadbirkorlik sub’ekti aktiv qadrsizlangan bo’lishi mumkinligining boshqa ishoralarini aniqlashi mumkin va ular tadbirkorlik sub’ektidan aktivning

qoplanadigan qiymatni aniqlashni, yoki gudvill holatida, qadrsizlanish tekshiruvini amalga oshirishni ham talab etishi mumki. Aktiv qadrsizlangan bo’lish mumkinligini ko’rsatadigan ichki hisobot dalili quyidagilarning mavjudligini o’z ichiga oladi: (a) aktivni sotib olish bo’yicha pul oqimlari, yoki undan foydalanish yoki uni saqlash uchun keyinchalik zarur bo’ladigan pul mablag’larining dastlab rejalashtirilgan byudjet mablag’laridan sezilarli darajada ko’proq bo’lishi; (b) aktiv bo’yicha haqiqiy sof pul oqimlarining yoki operatsion foyda yoki zararning rejalashtirilgan byudjet ko’rsatkichlariga nisbatan sezilarli tarzda salbiy bo’lishi; (v) aktiv bo’yicha rejalashtirilgan sof pul oqimlarining yoki operatsion foydaning sezilarli darajada kamayishi yoki rejalashtirilgan zararning sezilarlai darajada ko’payishi; yoki (g) joriy davr summalari kelgusi davr uchun rejalashtirilgan summalar bilan jamlanganida aktiv bo’yicha operatsion zararlar yoki sof pul chiqimlari paydo bo’lishi. Standart noaniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktiv yoki hanuz foydalanishda bo’lmagan nomoddiy aktiv va gudvill qadrsizlanishga kamida har yili tekshirilishini talab etadi. Masalan, agarda oldingi hisob-kitoblar aktivning qoplanadigan qiymat uning balans qiymatidan sezilarli tarzda ko’proq bo’lganini aks ettirsa, tadbirkorlik sub’ekti ushbu farqni yuqotishi mumkin bo’lgan hech qanday hodisa sodir bo’lmaganda aktivning qoplanadigan qiymatni qayta baholashi zarur emas. Standart qoplanadigan qiymatni aktivning yoki pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati bilan uning foydalanishdagi qiymati o’rtasidagi yuqorirog’i sifatida ta’riflaydi. Ushbu talablar «aktiv» atamasidan foydalanadi, ammo ular alohida aktivga yoki pul mablag’larini hosil qiladigan birlikka nisbatan teng tarzda qo’llaniladi. Ham chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi aktivning haqqoniy qiymatini ham uning foydalanishdagi qiymatini aniqlash har doim ham zarur emas. Agarda

ushbu summalarning biri aktivning balans qiymatidan oshsa, aktiv qadrsizlanmagan bo’ladi va ikkinchi summani baholash zarur bo’lmaydi. Hattoki ma’lum aktiv uchun faol bozordagi belgilangan narx mavjud bo’lmasa ham, chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatni baholash mumkin bo’ladi. Biroq, ayrim holatlarda chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatni baholash imkoniyati bo’lmasligi mumkin, chunki joriy bozor sharoitlarida baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasida aktivni sotish bo’yicha odatiy operatsiyaning sodir bo’lishi mumkin bo’lgan narxni ishonchli baholash uchun asos mavjud bo’lmaydi. Bunday holatda, tadbirkorlik sub’ekti aktivning foydalanishdagi qiymatidan uning qoplanadigan qiymat sifatida foydalanishi mumkin. Agarda aktivning foydalanishdagi qiymati uning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatidan ahamiyatli tarzda oshishiga kutish uchun hech qanday sabab bo’lmasa, aktivning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatidan uning qoplanadigan qiymat sifatida foydalanish mumkin. Bu ko’p hollarda sotish uchun mo’ljallangan aktiv holatida bo’ladi. Bunga sabab shuki, sotish uchun mo’ljallangan aktivdan uning sotilishiga qadar uzluksiz foydalanishdan keladigan kelgusi pul oqimlari sezilarsiz bo’lish ehtimoli tufayli, aktivning foydalanishdagi qiymati asosan sotishdan olinadigansof tushumlardan tashkil topadi. Alohida aktiv boshqa aktivlardan yoki aktivlar guruhlaridan keladigan pul kirimlaridan katta darajada mustaqil bo’lgan pul kirimlarini yuzaga keltirmagan holatdan tashqari holatlarda, qoplanadigan qiymat alohida aktiv uchun aniqlanadi. Agarda ushbu holat yuz bersa, qoplanadigan qiymat aktiv tegishli bo’lgan pul mablag’larini hosil qiladigan birlik uchun aniqlanadi, bunda: (a) aktivning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan ko’proq bo’lmaguncha; yoki (b) aktivning foydalanishdagi qiymati uning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatiga yaqin bo’lgan holda baholanishi va chiqib

ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati baholanishi mumkin bo’lmaguncha. 1-misol. Kompaniya o’zining balans qiymati 100000 sh.b. bo’lgan asosiy vositasining qadrsizlanishi belgilarini aniqladi va uning qoplanadigan qiymatini aniqladi. Asosiy vositaning haqqoniy qiymati sotish xarajatlarini chigirib tashlagandan so’ng 80000 sh.b. ni tashkil qiladi. Kompaniya bu vositani yaqin davrda sotmoqchi emas va uning haqqiniy qiymati foydalanish davrida o’sib boradi deb hisoblamoqda. Bunday holatda kompaniya foydalanish orqali olinadigan qiymatni e’tiborga olib qoplanadigan qiymatni haqqoniy qiymatdan (sotish xarajatini va foydalanish qimmatini chegirgandan so’ng) yuqori deb qaraydi. Faraz qilaylik, foydalanish qiymati ortishi evaziga 105000 sh.b.ni tashkil qiladi. Bunday holatda aktiv qadrsizlanmagan hisoblanadi va balans qiymatida baholanadi. Noaniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivni uning balans qiymatini uning qoplanadigan qiymatga qiyoslash orqali har yili qadrsizlanishga tekshirishni talab etadi, bunda u qadrsizlangan bo’lishi mumkinligining biror ishorasi mavjud bo’lishi yoki bo’lmasligidan qat’iy nazar. Biroq, bunday aktivning qoplanadigan qiymatining bevosita oldingi davrda amalga oshirilgan eng yaqin batafsil hisob-kitobi joriy davrda ushbu aktiv uchun qadrsizlanish tekshiruvida qo’llanilishi mumkin, bunda quyidagi barcha mezonlar qanoatlantirilgan holda: (a) agarda nomoddiy aktiv uzluksiz foydalanishda boshqa aktivlardan yoki aktivlar guruhlaridan keladigan pul kirimlaridan katta darajada mustaqil bo’lgan pul kirimlarini yuzaga keltirmaganda va shu tufayli u tegishli bo’lgan pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning qismi sifatida qadrsizlanishga tekshirilganda, ushbu birlikni tashkil etadigan aktivlar va majburiyatlar qoplanadigan qiymatning eng yaqin oradagi hisob-kitobidan buyon sezilarli tarzda o’zgarmagan;

(b) qoplanadigan qiymatning eng yaqin oradagi hisob-kitobi aktivning balans qiymatidan sezilarli tafovut bilan oshgan summaga olib kelgan; va (v) qoplanadigan qiymatning eng yaqin oradagi hisob-kitobidan buyon sodir bo’lgan hodisalar va o’zgargan holatlar tahliliga asoslangan holda, joriy qoplanadigan qiymat aktivning balans qiymatidan kamroq bo’lishi mumkinligining ehtimoli kamroq. Majburiyatlar sifatida tan olinganlardan tashqari chiqib ketish xarajatlari - chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatni baholashda chegiriladi. Bunday xarajatlarga misollar yuridik xarajatlarni, gerb yig’imlarini va shunga o’xshash operatsiya soliqlarini, aktivni yo’qotish xarajatlarini hamda aktivni uning sotilish sharoitiga keltirish uchun bevosita qo’shimcha xarajatlarni o’z ichiga oladi. Biroq, ishdan bo’shashda olinadigan nafaqa (MHXS 19 da ta’riflangandek) va aktivni sotishdan so’ng biznesni qisqartirish yoki qayta tashkil etish bilan bog’liq xarajatlar aktivni chiqib ketishi bo’yicha bevosita qo’shimcha xarajatlar hisoblanmaydi. Quyidagi jihatlar aktivning foydalanishdagi qiymatini hisoblashda aks ettirilishi lozim: (a) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan kelgusi pul oqimlarining baholanishi; (b) ushbu kelgusi pul oqimlarining summasidagi yoki muddatidagi ehtimoliy o’zgarishlar bo’yicha kutishlar; (v) joriy bozor xatardan-holi foiz stavkasi orqali aks ettirilgan holda, pulning vaqtdagi qiymati; (g) aktivga xos bo’lgan noaniqlik uchun narx; va (d) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan kelgusi pul oqimlarini narxlashda bozor ishtirokchilari aks ettiradigan boshqa omillar, masalan nolikvidlilik. Aktivning foydalanishdagi qiymatini baholash quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:

(a) aktivdan uzluksiz foydalanish va uning yakuniy chiqib ketishi orqali yuzaga keladigan kelgusi pul kirimlari va chiqimlarini baholash; va (b) ushbu kelgusi pul oqimlariga nisbatan o’rinli diskont stavkasini qo’llash. Foydalanishdagi qiymatni baholashda tadbirkorlik sub’ekti: (a) pul oqimi rejalarida o’rinli va tasdiqlangan farazlarga asoslanishi lozimki, bunda ushbu farazlar aktivning qolgan foydali xizmat muddati davomida mavjud bo’ladigan bir qator iqtisodiy sharoitlar bo’yicha rahbariyatning eng yaxshi bahosini aks ettiradi. Ko’proq e’tibor tashqi dalilga qaratilishi lozim. (b) pul oqimi rejalarida rahbariyat tomonidan tasdiqlangan eng yaqin oradagi moliyaviy byudjedlarga/loyihalarga asoslanishi lozim, ammo kelgusi qayta tashkil etilishlardan yoki aktivdan foydalanishni yaxshilashdan yoki takomillashtirishdan yuzaga kelishi kutilgan har qanday baholangan kelgusi pul kirimlarini yoki chiqimlarini inobatga olmasligi lozim. Ushbu byudjedlarga/loyihalarga asoslangan rejalar eng ko’pi bilan besh yillik davrni qamrab olishi lozim, bunda uzoqroq davr asoslanishi mumkin bo’lmaguncha. (v) eng yaqin oradagi moliyaviy byudjedlarda/loyihalarda qamrab olingan davrdan tashqari pul oqimi rejalarini keyingi yillar bo’yicha barqaror yoki kamayuvchi o’sish sur’atini qo’llagan holda byudjedlarga/loyihalarga asoslangan rejalarni kengaytirish orqali baholashi lozim, bunda o’suvchi sur’at asoslanishi mumkin bo’lmaguncha. Ushbu o’sish sur’ati tadbirkorlik sub’ekti faoliyat ko’rsatadigan mahsulotlar, sohalar, yoki mamlakat yoki mamlakatlar bo’yicha, yoki aktiv foydalaniladigan bozor bo’yicha uzoq muddatli o’rtacha o’sish sur’atidan oshmasligi lozim, bunda yuqoriroq sur’at asoslanishi mumkin bo’lmaguncha. Kelgusi pul oqimlarining baholanishi quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim: (a) aktivdan uzluksiz foydalanishdan keladigan pul kirimlarining rejalari; (b) aktivdan uzluksiz foydalanishdan keladigan pul kirimlarini yuzaga keltirish uchun zaruriy tarzda sarflangan (jumladan aktivni foydalanishga

tayyorlash uchun pul chiqimlari) va aktivga o’rinli va mos ravishda bevosita aks ettirilishi, yoki taqsimlanishi mumkin bo’lgan pul chiqimlarining rejalari; va (v) aktivning foydali xizmat muddati oxirida chiqib ketishi uchun olinadigan (yoki to’lanadigan) sof pul oqimlari, agarda mavjud bo’lsa. Kelgusi pul oqimlarining va diskont stavkasining baholanishi umumiy inflyatsiyaga tegishli narx o’sishlari bo’yicha mos farazlarni aks ettiradi. Shu tufayli, agarda diskont stavkasi umumiy inflyatsiyaga tegishli narx o’sishlarining ta’sirini o’z ichiga olsa, kelgusi pul oqimlari nominal summalarda baholanadi. Agarda diskont stavkasi umumiy inflyatsiyaga tegishli narx o’sishlarining ta’sirini o’z ichiga olmasa, kelgusi pul oqimlari real summalarda baholanadi (ammo kelgusi muayyan narx o’sishlari yoki kamayishlarini o’z ichiga oladi). Pul chiqimlarining rejalari aktivni saqlash bo’yicha kunlik xarajatlarni hamda aktivdan foydalanishga nisbatan o’rinli va mos ravishda bevosita aks ettirilishi, yoki taqsimlanishi mumkin bo’lgan kelgusi ustama xarajatlarini o’z ichiga oladi. Qachonki aktivning balans qiymati u foydalanishga yoki sotuvga tayyor bo’lishidan oldin sarflanadigan barcha pul chiqimlarini hali to’liq o’z ichiga olmaganda, kelgusi pul chiqimlarining baholanishi aktiv foydalanishga yoki sotuvga tayyor bo’lishidan oldin sarflanishi kutilgan har qanday navbatdagi pul chiqimlarining baholanishini o’z ichiga oladi. Masalan, bu qurilish ostida bo’lgan bino yoki hali tugallanmagan ishlab chiqish loyihasi holatida bo’ladi. Ikkita marta hisoblashga yo’l qo’ymaslik uchun, kelgusi pul oqimlarining baholanishi quyidagilarni o’z ichiga olmaydi: (a) ko’rib chiqilayotgan aktivdan keladigan pul kirimlardan ko’proq tarzda mustaqil bo’lgan pul kirimlarini yuzaga keltiradigan aktivlardan keladigan pul oqimlari (masalan, debitorlik qarzlari kabi moliyaviy aktivlar); va (b) majburiyatlar sifatida tan olingan javobgarliklarga tegishli pul chiqimlari (masalan, kreditorlik qarzlari, nafaqalar yoki rezervlar). Kelgusi pul oqimlarining baholanishi diskont stavkasi aniqlanadigan usulga mos bo’lgan farazlarni aks ettiradi. Aks holda, ayrim farazlarning ta’siri ikki

marta hisobga olinadi yoki inkor etiladi. Pulning muddatdagi qiymati baholangan kelgusi pul oqimlarini diskontlash orqali inobatga olinishi sababli, ushbu pul oqimlari moliyalashtirish faoliyatlari bo’yicha pul kirimlari yoki chiqimlarini o’z ichiga olmaydi. Xuddi shuningdek, diskont stavkasi soliq oldingi asosda aniqlanishi tufayli, kelgusi pul oqimlari ham soliqdan oldingi asosda aniqlanadi. Aktivning foydali xizmat muddati oxirida chiqib ketishi uchun olinadigan (yoki to’lanadigan) sof pul oqimlarining bahosi shunday summa bo’lishi lozimki, bunda ushbu summa, baholangan chiqib ketish xarajatlari chegirilgandan so’ng, tadbirkorlik sub’ekti tomonidan o’zaro xabardor, xohlovchi va mustaqil tomonlar o’rtasidagi bitimda aktivni chiqib ketishidan olinishi kutiladi. Aktivning foydali xizmat muddati oxirida chiqib ketishi uchun olinadigan (yoki to’lanadigan) sof pul oqimlarining baholanishi aktivning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatiga o’xshash usulda aniqlanadi, ushbu sof pul oqimlarini baholashda quyidagi holatlar bundan mustasno: (a) tadbirkorlik sub’ekti o’zlarining foydali xizmat muddati oxiriga erishgan va aktiv foydalaniladigan sharoitlarga o’xshash sharoitlarda faoliyat ko’rsatgan o’xshash aktivlar uchun baholash sanasida mavjud bo’lgan narxlardan foydalanadi. (b) tadbirkorlik sub’ekti ushbu narxlarni ham umumiy inflyatsiya tufayli kelgusi narx oshishlarining ham muayyan kelgusi narx oshishlarining yoki kamayishlarining ta’siriga to’g’rilaydi. Biroq, agarda aktivdan uzluksiz foydalanishdan keladigan kelgusi pul oqimlari va diskont stavkasi umumiy inflyatsiya ta’sirini o’z ichiga olmasa, tadbirkorlik sub’ekti ushbu ta’sirni chiqib ketish bo’yicha sof pul oqimlarining baholanishida ham inobatga olmaydi. 2-misol. Kompaniya aktivdan foydalanish qiymatini baholamoqda. So’ngi prognozlarga asosan kelgusi 5 yilda quyidagicha pul oqimlari xarakati aniqlandi: yillar Kirim Chiqim Sof pul oqimi 1 200000 140000 60000 2 170000 135000 35000 3 150000 130000 20000

4 130000 120000 10000 5 100000 95000 5000 Soliq solishgacha maqbul stavka 12 %. Qoplanadigan qiymat (foydalanish qiymati) 60000x1/1,12+35000x1/1,12²+20000x1/1,12³+10000x1/1,124+50001/1,12 5= 1 04901 sh.b. Kelgusi pul oqimlari ular yuzaga keltiriladigan valyutada baholanadi va so’ngra ushbu valyuta uchun o’rinli bo’lgan diskont stavkasi orqali diskontlanadi. Tadbirkorlik sub’ekti foydalanishdagi qiymatni hisoblash sanasidagi spot valyuta kursi orqali keltirilgan qiymatni bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazadi. Diskont stavkasi (stavkalari) soliqdan oldingi stavka (stavkalar) bo’lishi lozim, qaysiki quyidagilarning joriy bozor baholanishlarini aks ettiradi: (a) pulning vaqtdagi qiymati; va (b) aktivga xos bo’lgan va kelgusi pul oqimlarining baholanishi to’g’rilanmagan xatarlar. Pulning vaqtdagi qiymatining va aktivga xos xatarlarning joriy bozor baholanishlarini aks ettiradigan stavka bu shunday foydalilikki, qaysiki investorlar tomonidan talab etilgan bo’lar edi, agarda ular tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan pul oqimlarining summalariga, muddatiga, xatar darajasiga ekvivalent bo’lgan pul oqimlarini yuzaga keltirishi mumkin bo’lgan investitsiyani tanlaganda edi. Ushbu stavka o’xshash aktivlar bo’yicha joriy bozor operatsiyalaridan kelib chiqadigan stavka orqali yoki ko’rib chiqilayotgan aktivga nisbatan foydalanish potentsiali va xatarlari jihatidan o’xshash bo’lgan yagona aktiv (yoki aktivlar portfeliga) ega listing qilingan tadbirkorlik sub’ekti kapitalining tortilgan o’rtacha qiymati orqali baholanadi. Biroq, aktivning foydalanishdagi qiymatini baholashda qo’llanilgan diskont stavka(lar)i kelgusi pul oqimlarining baholanishi to’g’rilanmagan xatarlarni aks ettirmasligi lozim. Aks holda, ayrim farazlarning ta’siri ikki marta hisobga olinadi. Qachonki aktivga xos stavka bevosita bozor ma’lumotlari asosida aniqlana olmasa, tadbirkorlik sub’ekti diskont stavkasini baholashda o’rindoshlardan

foydalanadi. A-ilova bunday holatlarda diskont stavkasini baholash bo’yicha qo’shimcha yo’riqnomani ta’minlaydi. Gudvilldan tashqari alohida aktiv uchun qadrsizlanish zararlarini tan olish va baholash talablarini belgilaydi. Pul mablag’larini hosil qiladigan birliklar va gudvill uchun qadrsizlanish zararlarini tan olish va baholash ko’rib chiqiladi. Faqatgina agarda aktivning qoplanadigan qiymati uning balans qiymatidan kamroq bo’lsa, aktivning balans qiymati uning qoplanadigan qiymatiga qadar kamaytirilishi lozim. Bunday kamayish qadrsizlanish bo’yicha zarardir. 3-misol. Xaqiqiy xarajat modeli bo’yicha hisobga olinadigan nomoddiy aktivning qadrsizlanishi hisobga olinmoqda. Aktivning balans qiymati 74000 sh.b. Haqqoniy qiymat 75000 sh.b.(malakali baholovchi xulosasi). Sotish xarajatlari umumiy tannarxning 4%ni tashkil qiladi. Aktivdan foydalanish qiymati 70000 sh.b.ga teng. Qoplanadigan qiymat 72000 sh.b.ga teng.(74000-74000x4%). Aktiv qadrsizlanishidan zarar 2000 sh.b. (74000-72000). Dt Nomoliyaviy aktivning qadrsizlanishi bo’yicha zarar (M9440) 2000 Kt Nomoddiy aktivning qadrsizlanishidan yig’lgan zarar (M0900) 2000 Agarda aktiv qadrsizlangan bo’lishi mumkinligining biror ishorasi mavjud bo’lsa, qoplanadigan qiymat alohida aktiv uchun baholanishi lozim. Agarda alohida aktivning qoplanadigan qiymatni baholashning imkoni bo’lmasa, tadbirkorlik sub’ekti aktiv tegishli bo’lgan pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning (aktivning pulni yuzaga keltiradigan birligi) qoplanadigan qiymatni aniqlashi lozim. Alohida aktivning qoplanadigan qiymatni aniqlash mumkin bo’lmaydi, agarda: (a) aktivning foydalanishdagi qiymatini uning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatiga yaqin bo’lgan holda baholash mumkin bo’lmasa (masalan, aktivdan ukluksiz foydalanishdan keladigan kelgusi pul oqimlari ahamiyatsiz deb baholanmaganda); va

(b) aktiv boshqa aktivlardan keladigan pul kirimlaridan ko’proq mustaqil bo’lgan pul kirimlarini yuzaga keltirmasa. Bunday holatlarda, foydalanishdagi qiymat va, shu tufayli, qoplanadigan qiymat faqatgina aktivning pulni yuzaga keltiradigan birligi uchun aniqlanishi mumkin. 4-misol. Qazib oluvchi tadbirkorlik sub’ekti o’zining qazish faoliyatini amalga oshirishi uchun xususiy temir yo’lga ega. Xususiy temir yo’l temir parchasining qiymati bo’yicha sotilishi mumkin va u konning boshqa aktivlaridan keladigan pul kirimlaridan katta darajada mustaqil bo’lgan pul kirimlarini yuzaga keltirmaydi. Xususiy temir yo’lning qoplanadigan qiymatini baholash mumkin bo’lmaydi, chunki uning foydalanishdagi qiymatini aniqlashni imkoni yo’q va u temir parchasining qiymatidan ehtimol farq qiladi. Shu tufayli, tadbirkorlik sub’ekti xususiy temir yo’l tegishli bo’lgan pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning, ya’ni butun konning qoplanadigan qiymatini baholaydi. Aktivning pulni yuzaga keltiradigan birligi aktivlarning eng kichik guruhi bo’lib, ushbu guruh aktivni o’z ichiga oladi hamda boshqa aktivlardan yoki aktivlar guruhlaridan keladigan pul kirimlaridan katta darajada mustaqil bo’lgan pul kirimlarini yuzaga keltiradi. Aktivning pulni yuzaga keltiradigan birligini aniqlash mulohaza qilinishini o’z ichiga oladi. Agarda qoplanadigan qiymatni alohida aktiv uchun aniqlash mumkin bo’lmasa, tadbirkorlik sub’ekti katta darajada mustaqil bo’lgan pul kirimlarini yuzaga keltiradigan aktivlarning eng quyi jamlanmasini aniqlaydi. 5-misol. Avtobus kompaniyasi beshta alohida yo’nalishlarning har biri bo’yicha minimum xizmat ko’rsatishni talab etadigan va tegishli hokimiyat bilan tuzilgan shartnoma asosida xizmatlarni ko’rsatadi. Har bir yo’nalishga ajratilgan aktivlar va har bir yo’nalish bo’yicha pul oqimlari alohida aniqlanishi mumkin. Yo’nalishlardan biri sezilarli zarar bilan faoliyat ko’rsatadi. Tadbirkorlik sub’ekti biror avtobus yo’nalishini qisqartirish imkoniga ega bo’lmaganligi sababli, boshqa aktivlardan yoki aktivlar guruhlaridan keladigan pul kirimlaridan katta

darajad mustaqil bo’lgan holda aniqlanadigan pul kirimlarining eng quyi darajasi bo’lib butun beshta yo’nalish tomonidan yuzaga keltiriladigan pul kirimlari hisoblanadi. Har bir yo’nalish uchun pul mablag’larini hosil qiladigan birlik bo’lib butun avtobus kompaniyasi hisoblanadi. Pul kirimlari bu tadbirkorlik sub’ektiga nisbatan tashqi tomonlardan olinadigan pul mablag’i va pul mablag’i ekvivalentlarining kirimlaridir. Aktivdan (yoki aktivlar guruhidan) keladigan pul kirimlari boshqa aktivlardan (yoki aktivlar guruhlaridan) keladigan pul kirimlaridan ko’proq mustaqil bo’lishi yoki bo’lmasligini aniqlashda, tadbirkorlik sub’ekti turli omillarni, jumladan rahbariyat tadbirkorlik sub’ektining operatsiyalarini (masalan, mahsulot turlari, bizneslar, alohida joylashuvlar, tumanlar yoki hududiy joylar bo’yicha) qanday nazorat qilishini yoki rahbariyat tadbirkorlik sub’ekti aktivlarining va operatsiyalarining davom etishi yoki chiqib ketishi to’g’risida qanday qarorlar qabul qilishini, ko’rib chiqadi. Pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning qoplanadigan qiymati – pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati bilan uning foydalanishdagi qiymati o’rtasidagi ko’prog’i hisoblanadi. Pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning qoplanadigan qiymatini aniqlash maqsadida, “aktiv”ga har qanday havola “pul mablag’larini hosil qiladigan birlik”ka havola sifatida o’qiladi. Pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning balans qiymati pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning qoplanadigan qiymatini aniqlash usuliga muvofiq bo’lgan asosda aniqlanishi lozim. Pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning balans qiymati: (a) faqatgina pul mablag’larini hosil qiladigan birlikka nisbatan o’rinli va mos ravishda bevosita aks ettirilishi, yoki taqsimlanishi mumkin bo’lgan aktivlarning balans qiymatini o’z ichiga oladi va pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning foydalanishdagi qiymatini aniqlashda foydalaniladigan kelgusi pul kirimlarini yuzaga keltiradi; va

(b) har qanday tan olingan majburiyatning balans qiymatini o’z ichiga olmaydi, bunda pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning qoplanadigan qiymat ushbu majburiyatni inobatga olmagan holda aniqlanishi mumkin bo’lmaguncha. Bunga sabab shuki, pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati va foydalanishdagi qiymati pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning qismi bo’lmagan aktivlarga va tan olingan majburiyatlarga tegishli pul oqimlarini inobatga olmagan holda aniqlanadi. Pul mablag’larini hosil qiladigan birliklarda gudvillni taqsimlash Qadrsizlanishga tekshirish maqsadida, biznes birlashuvida sotib olingan gudvill xarid sanasidan boshlab sotib oluvchining, birlashuv faoliyatidan manfaat olishi kutilgan, pul mablag’larini hosil qiladigan birliklarining har biriga, yoki pul mablag’larini hosil qiladigan birliklar guruhlariga, taqsimlanishi lozim, bunda sotib olinuvchining boshqa aktivlari yoki majburiyatlari ushbu birliklarga yoki birliklar guruhlariga biriktirilgan bo’lishi yoki bo’lmasligidan qat’iy nazar. Gudvill bunday taqsimlangan har bir birlik yoki birliklar guruhi: (a) tadbirkorlik sub’ekti ichidagi gudvill ichki boshqaruv maqsadlarida nazorat qilinadigan eng quyi darajani aks ettirishi lozim; va (b) umumlashtirishdan oldin MHXS 8 “Operatsion segmentlar”da ta’riflangan operatsion segmentdan kattaroq bo’lmasligi lozim. 6-Misol. Tadbirkorlik sub’ekti gudvill taqsimlangan pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning qismi bo’lgan faoliyatni 100VB ga sotadi. Birlikka taqsimlangan gudvill, ixtiyoriy ravishdan tashqari, ushbu birlikdan pastroq bo’lgan darajada aniqlanishi yoki aktiv guruhiga bog’liq bo’lishi mumkin bo’lmaydi. Pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning saqlab qolingan qismining qoplanadigan qiymati 300VB ga tengdir. Pul mablag’larini hosil qiladigan birlikka taqsimlangan gudvill ixtiyoriy ravishsiz ushbu birlikdan pastroq bo’lgan darajada aniqlanishi yoki aktiv guruhiga bog’liq bo’lishi mumkin bo’lmaganligi sababli, chiqib ketgan faoliyatga bog’liq gudvill chiqib ketgan faoliyat bilan birlikning saqlab qolingan qismining nisbiy qiymatlari asosida baholanadi. Shu

tufayli, pul mablag’larini hosil qiladigan birlikka taqsimlangan gudvillning 25 foizi sotiladigan faoliyatning balans qiymatiga kiritiladi. Agarda tadbirkorlik sub’ekti gudvill taqsimlangan bir yoki bir necha pul mablag’larini hosil qiladigan birliklarning tarkibini o’zgartiradigan usulda o’zining hisobot tuzilmasini qayta tashkil etsa, gudvill ta’sir etilgan birliklarga qayta taqsimlanishi lozim. Ushbu qayta taqsimlash tadbirkorlik sub’ekti pul mablag’larini hosil qiladigan birlik ichidagi faoliyatning chiqib ketishini amalga oshirganda qo’llaydigan nisbiy qiymat yondashuviga o’xshash yondashuv orqali amalga oshirilishi lozim, bunda tadbirkorlik sub’ekti boshqa ba’zi usul chiqib ketgan faoliyat bilan bog’liq gudvillni yaxshiroq aks ettirishini ko’rsata olmaguncha. 7-Misol. Gudvill avval pul mablag’larini hosil qiladigan birlik A ga taqsimlangan. A ga taqsimlangan gudvill, ixtiyoriy ravishdan tashqari, A dan pastroq bo’lgan darajada aniqlanishi yoki aktiv guruhiga bog’liq bo’lishi mumkin bo’lmaydi. A bo’linishi lozim va boshqa uchta pul mablag’larini hosil qiladigan birliklarga B, V va G birlashtirilishi lozim. A ga taqsimlangan gudvill ixtiyoriy ravishsiz A dan pastroq bo’lgan darajada aniqlanishi yoki aktiv guruhiga bog’liq bo’lishi mumkin bo’lmagani sababli, u B, V va G birliklarga A ning uchta qismlarining nisbiy qiymatlari asosida ushbu qismlar B, V va G lar bilan biriktirilishidan oldin qayta taqsimlanadi. Gudvill taqsimlangan pul mablag’larini hosil qiladigan birlik uchun yillik qadrsizlanish tekshiruvi yillik davr mobaynida har qanday paytda amalga oshirilishi mumkin, bunda tekshiruv har yili bir xil paytda amalga oshirilishi lozim. Turli pul mablag’larini hosil qiladigan birliklar qadrsizlanishga turli paytlarda tekshirilishi mumkin. Biroq, pul mablag’larini hosil qiladigan birlikka taqsimlangan gudvillning ayrim qismi yoki barchasi joriy yillik davr mobaynida biznes birlashuvida sotib olingan bo’lsa, ushbu birlik joriy yillik davrning oxiridan oldin qadrsizlanishga tekshirilishi lozim.

Korporativ aktivlar tadbirkorlik sub’ektining bosh ofisining yoki bo’linmasining binosi, elektron ma’lumotlarni qayta ishlash uskunalari yoki tadqiqot markazi kabi guruh yoki bo’linma aktivlarini o’z ichiga oladi. Tadbirkorlik sub’ektining tuzilishi aktiv muayyan pul mablag’larini hosil qiladigan birlik uchun mazkur Standartda keltirilgan korporativ aktivlar ta’rifini qanoatlantirishi yoki qanoatlantirmasligini belgilaydi. Korporativ aktivlarning farqlovchi xususiyatlari shuki, ular boshqa aktivlar yoki aktivlar guruhlaridan mustaqil ravishda pul kirimlarini yuzaga keltirmaydi va ularning balans qiymatini ko’rib chiqilayotgan pul mablag’larini hosil qiladigan birlikka to’liq aks ettirilmaydi. Korporativ aktivlar alohida pul kirimlarini yuzaga keltirmasligi tufayli, alohida korporativ aktivning qoplanadigan qiymati aniqlanmaydi, bunda rahbariyat aktivning chiqib ketishini amalga oshirishga qaror qilmaguncha. Natijada, agarda korporativ aktiv qadrsizlangan bo’lishi mumkinligining ishorasi mavjud bo’lsa, qoplanadigan qiymat korporativ aktiv tegishli bo’lgan pul mablag’larini hosil qiladigan birlik yoki pul mablag’larini hosil qiladigan birliklar guruhi uchun aniqlanadi va u ushbu pul mablag’larini hosil qiladigan birlikning yoki pul mablag’larini hosil qiladigan birliklar guruhining balans qiymati bilan qiyoslanadi. Qadrsizlanish bo’yicha zarar pul mablag’larini hosil qiladigan birlik (gudvill yoki korporativ aktiv taqsimlangan pul mablag’larini hosil qiladigan birliklarning eng kichik guruhi) uchun tan olinishi lozim, faqatgina agarda birlikning (birliklar guruhining) qoplanadigan qiymati birlikning (birliklar guruhining) balans qiymatidan kam bo’lsa. Qadrsizlanish bo’yicha zarar birlik (birliklar guruhi) aktivlarining balans qiymatini kamaytirish uchun quyidagi tartibda taqsimlanishi lozim: (a) avval pul mablag’larini hosil qiladigan birlikka (birliklar guruhiga) taqsimlangan har qanday gudvillning balans qiymatini kamaytirishga; va

(b) keyin birlikning (birliklar guruhining) boshqa aktivlariga birlikdagi (birliklar guruhidagi) har bir aktivning balans qiymatiga proportsional ravishda. Balans qiymatlardagi ushbu kamaytirishlar alohida aktivlar bo’yicha qadrsizlanish zararlari sifatida inobatga olinishi lozim. 8-Misol Uskuna jismoniy shikastlangan, ammo u shikastlanishidan oldingi holatdagidek yaxshi ishlamasa ham, hanuz ishlamoqda. Uskunaning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan kamroq. Uskuna mustaqil pul kirimlarini yuzaga keltirmaydi. Uskunani o’z ichiga olgan va boshqa aktivlardan keladigan pul kirimlaridan ko’proq mustaqil bo’lgan pul kirimlarini yuzaga keltiradigan aktivlarning eng kichik aniqlanadigan guruhi – uskuna tegishli bo’lgan ishlab chiqarish liniyasi hisoblanadi. Ishlab chiqarish liniyasining qoplanadigan qiymati shuni ko’rsatadiki, butun ishlab chiqarish liniyasi qadrsizlanmagan. Faraz 1: rahbariyat tomonidan tasdiqlangan byudjetlar/loyihalar uskunani almashtirish bo’yicha rahbariyatning hech qanday majburiyatini aks ettirmaydi. Uskunaning qoplanadigan qiymatining o’zini baholash imkonsizdir, chunki uskunaning foydalanishdagi qiymati: (a) uning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatidan farq qilishi mumkin; va (b) faqatgina uskuna tegishli bo’lgan pul mablag’larini hosil qiladigan birlik (ishlab chiqarish liniyasi) uchun aniqlanishi mumkin. Ishlab chiqarish liniyasi qadrsizlanmagan. Shu tufayli, hech qanday qadrsizlanish bo’yicha zarar uskuna uchun tan olinmaydi. Shunga qaramasdan, tadbirkorlik sub’ekti uskuna uchun eskirish davrini yoki eskirishni hisoblash usulini qayta baholashi zarur bo’lishi mumkin. Balki, qisqaroq eskirish davri yoki tezroq eskirish hisoblash usuli uskunaning kutilgan qolgan foydali xizmat muddatini yoki tadbirkorlik sub’ekti tomonidan iqtisodiy manfaatlarning o’zlashtirilishi kutilgan holatni aks ettirish uchun talab etiladi. Faraz 2: rahbariyat tomonidan tasdiqlangan byudjetlar/loyihalar uskunani almashtirish va uni yaqin kelajakda sotish bo’yicha rahbariyatning majburiyatini

aks ettiradi. Uskunaning chiqib ketishiga qadar undan ukluksiz foydalanish bo’yicha pul oqimlari sezilarsiz deb baholangan. Uskunaning foydalanishdagi qiymatini uning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatiga yaqin bo’lgan holda baholash mumkin. Shu tufayli, uskunaning qoplanadigan qiymati aniqlanishi mumkin va uskuna tegishli bo’lgan pul mablag’larini hosil qiladigan birlikka (ya’ni ishlab chiqarish liniyasiga) hech qanday e’tibor qaratilmaydi. Uskunaning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan kamroq bo’lgani tufayli, qadrsizlanish zarari uskuna uchun tan olinadi. Ushbu talablar «aktiv» atamasidan foydalanadi, ammo ular alohida aktivga yoki pul mablag’larini hosil qiladigan birlikka nisbatan teng tarzda qo’llaniladi. Tadbirkorlik sub’ekti har bir hisobot davrining oxirida gudvilldan tashqari aktiv uchun oldingi davrlarda tan olingan qadrsizlanish bo’yicha zarari bundan buyon mavjud bo’lmasligining yoki kamaygan bo’lishi mumkinligining biror ishorasi mavjud bo’lishi yoki bo’lmasligini baholashi lozim. Agarda bunday ishora mavjud bo’lsa, tadbirkorlik sub’ekti ushbu aktivning qoplanadigan qiymatini baholashi lozim. Qadrsizlanish bo’yicha zararga tegishli gudvilldan tashqari aktivning oshgan balans qiymati shunday balans qiymatdan oshmasligi lozimki, qaysiki aniqlangan bo’lar edi (amortizatsiyadan yoki eskirishdan holi), agarda hech qanday qadrsizlanish bo’yicha zarar aktiv uchun oldingi yillarda tan olinmaganda edi. 2. MHXS (IFRS) 13 “Haqqoniy qiymatni baholash” MHXS (IFRS) 13 “Haqqoniy qiymatni baholash” nomli standartning maqsadi bo’lib, (a) haqqoniy qiymatni ta’riflaydi; (b) yagona MHXS da haqqoniy qiymatni baholash bo’yicha kontseptual asosni belgilaydi; va

(v) haqqoniy qiymatni baholashlar to’g’risidagi ochib berishlarni talab etadi. Haqqoniy qiymat tadbirkorlik sub’ektiga-xos baholash emas, balki bozorgaasoslangan baholashdir. Ayrim aktivlar va majburiyatlar uchun, kuzatiladigan bozor operatsiyalari va bozor ma’lumotlari mavjud bo’lmasligi mumkin. Biroq, haqqoniy qiymatni baholashning maqsadi ikki holatda ham bir xildir – joriy bozor sharoitlariga asosan baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi aktivni sotish yoki majburiyatni o’tkazish bo’yicha odatiy operatsiyada sodir bo’lishi mumkin bo’lgan narxni baholashdir (ya’ni aktiv yoki majburiyatga ega bo’lgan bozor ishtirokchisi nuqtai nazaridan baholash sanasidagi chiqish narxi). Haqqoniy qiymatning ta’rifida aktivlar va majburiyatlarga e’tibor qaratiladi, chunki ular buxgalteriya baholashining asosiy predmeti hisoblanadi. Shu bilan birga, mazkur MHXS tadbirkorlik sub’ektining haqqoniy qiymatda baholangan o’z ulushli instrumentlariga nisbatan qo’llanilishi lozim. MHXS boshqa MHXS haqqoniy qiymatni baholashlarni va haqqoniy qiymatni baholashlar to’g’risidagi ochib beriladigan ma’lumotlarni (hamda sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat kabi haqqoniy qiymatga asoslangan baholashlarni va ushbu baholashlar to’g’risidagi ma’lumotlarni) ochib berishni talab etganda yoki ularga ruxsat berganda qo’llaniladi. MHHSning baholash va ochib berish talablari quyidagilarga nisbatan qo’llanilmaydi: (a) MHXS 2 «Aktsiyaga-asoslangan to’lov» ning qo’llash doirasidagi aktsiyaga-asoslangan to’lov operatsiyalari; (b) BHXS 17 «Ijara» ning qo’llash doirasidagi ijara operatsiyalari; va (v) haqqoniy qiymatga nisbatan ba’zi o’xshashliklarga ega ammo haqqoniy qiymat bo’lmagan baholashlar, masalan MHXS 2 «Tovar-moddiy zaxiralar» dagi sof sotish qiymati yoki MHXS 36 «Aktivlarning qadrsizlanishi» dagi foydalanishdagi qiymat. Ushbu BHXSda ma’lumotlarni ochib berish talablari quyidagilarga nisbatan qo’llanilmaydi:

(a) BHXS 19 «Xodimlarning daromadlari» ga muvofiq haqqoniy qiymatda baholangan tizim aktivlari; (b) BHXS 26 «Pension tizimlar bo’yicha buxgalteriya hisobi va hisoboti” ga muvofiq haqqoniy qiymatda baholangan nafaqa tizimi investitsiyalari; va (v) qoplanadigan qiymati BHXS 36 ga muvofiq hisobdan chiqarish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat bo’lgan aktivlar. Haqqoniy qiymat muayyan aktiv yoki majburiyat bo’yicha baholanadi. Shu tufayli, haqqoniy qiymatni baholashda tadbirkorlik sub’ekti aktiv yoki majburiyatning xususiyatlarini inobatga olishi lozim, agarda bozor ishtirokchilari baholash sanasida aktiv yoki majburiyatni narxlashda ushbu xususiyatlarni inobatga olishi mumkin bo’lsa. Bunday xususiyatlar, masalan, quyidagilarni o’z ichiga oladi: (a) aktivning holati va joylashuvi; va (b) aktiv sotilishi yoki foydalanilishi bo’yicha cheklovlar, agarda mavjud bo’lsa. Haqqoniy qiymatda baholangan aktiv yoki majburiyat quyidagilarning biri bo’lishi mumkin: (a) mustaqil aktiv yoki majburiyat (masalan moliyaviy instrument yoki nomoliyaviy aktiv); yoki (b) aktivlar guruhi, majburiyatlar guruhi yoki aktivlar va majburiyatlar guruhi (masalan pulni yuzaga keltiradigan birlik yoki biznes). Aktiv yoki majburiyat tan olish yoki ochib berish maqsadlarida mustaqil aktiv yoki majburiyat, aktivlar guruhi, majburiyatlar guruhi yoki aktivlar va majburiyatlar guruhi bo’lishi uning o’lchov birligiga bog’liq bo’ladi. Aktiv yoki majburiyat uchun o’lchov birligi haqqoniy qiymatni baholashni talab etadigan yoki unga ruxsat beradigan MHHS ga muvofiq aniqlanishi lozim, bundan mazkur MHXS da ta’minlangan holatlar mustasno. Haqqoniy qiymatni baholashda shunday faraz qilinadiki, aktiv yoki majburiyat joriy bozor sharoitlariga asosan baholash sanasida bozor

ishtirokchilari o’rtasidagi aktivni sotish yoki majburiyatni o’tkazish bo’yicha odatiy operatsiyada ayirboshlanadi. Haqqoniy qiymatni baholashda shunday faraz qilinadiki, aktivni sotish yoki majburiyatni o’tkazish bo’yicha operatsiya quyidagi bozorlardan birida sodir bo’ladi: (a) aktiv yoki majburiyat bo’yicha asosiy bozorda; yoki (b) asosiy bozor mavjud bo’lmaganda, aktiv yoki majburiyat bo’yicha eng afzal bozorda. Tadbirkorlik sub’ekti bozor ishtirokchilari aktivni yoki majburiyatni narxlashda foydalanishi mumkin bo’lgan farazlar orqali aktiv yoki majburiyatning haqqoniy qiymatini baholashi lozim, bunda bozor ishtirokchilari o’zlarining eng maqbul iqtisodiy manfaatlari uchun harakat qilishlari faraz qilinadi. Ushbu farazlarni shakllantirishda, tadbirkorlik sub’ekti muayyan bozor ishtirokchilarini aniqlashi shart emas. Buning o’rniga, tadbirkorlik sub’ekti bozor ishtirokchilarini umumiy holda farqlaydigan xususiyatlarni aniqlashi lozim, bunda barcha quyidagilarga xos omillar inobatga olinadi: (a) aktiv yoki majburiyat; (b) aktiv yoki majburiyat bo’yicha asosiy (yoki eng afzal) bozor; va (v) tadbirkorlik sub’ekti ushbu bozorda bitim tuzishi mumkin bo’lgan bozor ishtirokchilari. Haqqoniy qiymat bu joriy bozor sharoitlarida baholash sanasida asosiy (yoki eng afzal) bozordagi odatiy operatsiyada aktivni sotishda olinishi yoki majburiyatni o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir (ya’ni chiqish narxidir), bunda ushbu narx bevosita kuzatiladigan bo’lishi yoki boshqa baholash usuli orqali baholanishidan qat’iy nazar. Nomoliyaviy aktivning haqqoniy qiymatini baholash aktivdan uning eng yuqori va eng unumli foydalanilishi orqali yoki aktivni undan eng yuqori va eng unumli foydalanishi mumkin bo’lgan bozor ishtirokchisiga sotish orqali bozor ishtirokchisining iqtisodiy naflarni yuzaga keltirish imkoniyatini inobatga oladi.

Nomoliyaviy aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish, quyidagi tarzda, jismoniy mumkin bo’lgan, qonuniy ruxsat etilgan va moliyaviy imkonli bo’lgan holda aktivdan foydalanishni inobatga oladi: (a) jismoniy mumkin bo’lgan foydalanish bozor ishtirokchilari aktivni narxlashda inobatga olishi mumkin bo’lgan aktivning jismoniy xususiyatlarini inobatga oladi (masalan, mulkning joyi va hajmi). (b) qonuniy ruxsat etilgan foydalanish bozor ishtirokchilari aktivni narxlashda inobatga olishi mumkin bo’lgan aktivdan foydalanish bo’yicha har qanday qonuniy cheklovlarni inobatga oladi (masalan, mulkka nisbatan qo’llaniladigan hududiy me’yoriy hujjatlar). (v) moliyaviy imkonli bo’lgan foydalanish bozor ishtirokchilari ushbu foydalanish orqali ushbu aktivga investitsiyadan talab etishi mumkin bo’lgan investitsion daromadni yuzaga keltirish maqsadida jismoniy mumkin bo’lgan va qonuniy ruxsat etilgan holda aktivdan foydalanish yetarli daromadni yoki pul oqimlarini (aktivni ushbu foydalanishiga moslash xarajatlarini inobatga olgan holda) yuzaga keltirishi yoki keltirmasligini inobatga oladi. Nomoliyaviy aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish quyidagi tarzda aktivning haqqoniy qiymatini baholashda foydalaniladigan baholashning dastlabki shartini belgilaydi: (a) nomoliyaviy aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish undan boshqa aktivlar bilan birgalikda guruh sifatida (foydalanish uchun o’rnatilgan yoki boshqa hollarda sozlangan holda) yoki boshqa aktivlar va majburiyatlar bilan birgalikda (masalan, biznes) foydalanish orqali bozor ishtirokchilariga maksimum qiymatni ta’minlashi mumkin. - Agarda aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish aktivdan boshqa aktivlar bilan yoki boshqa aktivlar va majburiyatlar bilan birgalikda foydalanish bo’lsa, aktivning haqqoniy qiymati aktiv boshqa aktivlar yoki boshqa aktivlar va majburiyatlar bilan birgalikda foydalanilishi mumkinligini va ushbu aktivlar va majburiyatlar (ya’ni uning to’ldiruvchi aktivlari va ularga bog’liq majburiyatlar)

bozor ishtirokchilari uchun mavjud bo’lishi mumkinligini faraz qilgan holda aktivni sotish bo’yicha joriy operatsiyada olinishi mumkin bo’lgan narxdir. - aktiv bilan va to’ldiruvchi aktivlar bilan bog’liq majburiyatlar aylanma kapitalni moliyalashtiradigan majburiyatlarni o’z ichiga oladi, ammo aktivlar guruhi ichidagi aktivlardan tashqari bo’lgan aktivlarni moliyalashtirishda foydalaniladigan majburiyatlarni o’z ichiga olmaydi. - nomoliyaviy aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish to’g’risidagi farazlar aktiv foydalanilishi mumkin bo’lgan aktivlar guruhidagi yoki aktivlar va majburiyatlar guruhidagi barcha (eng yuqori va eng unumli foydalanish o’rinli bo’lgan) aktivlarga nisbatan mos bo’lishi lozim. (b) nomoliyaviy aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish mustaqil asosda bozor ishtirokchilari uchun maksimum qiymatni ta’minlashi mumkin. Agarda aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish undan mustaqil asosda foydalanish bo’lsa, aktivning haqqoniy qiymati aktivdan mustaqil asosda foydalanishi mumkin bo’lgan bozor ishtirokchilariga aktivni sotish bo’yicha joriy operatsiyada olinishi mumkin bo’lgan narxdir. Haqqoniy qiymatni baholashda shu narsa faraz qilinadiki, moliyaviy yoki nomoliyaviy majburiyat yoki tadbirkorlik sub’ektining o’z ulushli instrumenti (masalan biznes birlashuvida tovon sifatida chiqarilgan kapitaldagi ulushlar) baholash sanasida bozor ishtirokchisiga o’tkaziladi. Majburiyat yoki tadbirkorlik sub’ektining o’z ulushli instrumentining o’tkazmasi quyidagilarni nazarda tutadi: (a) Majburiyat amalda qoladi va bozor ishtirokchisi bo’lgan qabul qiluvchidan majburiyatni bajarish talab etiladi. Majburiyat baholash sanasida kontragent bilan hisob-kitob qilinmaydi yoki boshqa hollarda so’ndirilmaydi. (b) Tadbirkorlik sub’ektining o’z ulushli instrumenti amalda qoladi va bozor ishtirokchisi bo’lgan qabul qiluvchi tomon instrument bilan bog’liq huquqlarni va majburiyatlarni o’z zimmasiga oladi. Instrument baholash sanasida bekor qilinmaydi yoki boshqa hollarda so’ndirilmaydi. Qachonki bir xil yoki o’xshash majburiyatning yoki tadbirkorlik sub’ektining o’z ulushli instrumentining o’tkazmasi bo’yicha belgilangan narx

mavjud bo’lmasa va bir xil moddaga boshqa tomon aktiv sifatida egalik qilmasa, tadbirkorlik sub’ekti majburiyatga ega yoki kapitalga nisbatan huquqni chiqargan bozor ishtirokchisi nuqtai nazaridan baholash usuli orqali majburiyatning yoki ulushli instrumentning haqqoniy qiymatini baholashi lozim. Masalan, keltirilgan qiymat usulini qo’llashda tadbirkorlik sub’ekti quyidagilardan birini inobatga olishi mumkin: (a) Bozor ishtirokchisi majburiyatni bajarishda sarflashni ko’zda tutishi mumkin bo’lgan kelgusi pul chiqimlari, jumladan bozor ishtirokchisi majburiyatni qabul qilishda talab etishi mumkin bo’lgan qoplash. (b) Bozor ishtirokchisi bir xil majburiyatni yoki ulushli instrumentni tuzish yoki chiqarishda olishi mumkin bo’lgan summa, bunda bozor ishtirokchilari bir xil shartnomaviy shartlarga ega majburiyatni yoki ulushli instrumentni chiqarishda asosiy (yoki eng afzal) bozordagi bir xil moddani (masalan bir xil kredit xususiyatlariga ega) narxlashda foydalanishi mumkin bo’lgan farazlardan foydalaniladi. Majburiyatning haqqoniy qiymati majburiyatlarni bajarmaslik riskining ta’sirini aks ettiradi. Majburiyatlarni bajarmaslik riski tadbirkorlik sub’ektining o’z kredit riskini (MHXS 7 «Moliyaviy instrumentlar: ma’lumotlarni ochib berish» da ta’riflangandek) o’z ichiga oladi, ammo bu bilan cheklanmasligi mumkin. Majburiyatlarni bajarmaslik riski majburiyat o’tkazmasidan oldin va keyin bir xil bo’lishi faraz qilinadi. Majburiyatning haqqoniy qiymatini baholashda, tadbirkorlik sub’ekti o’zining kredit riskini (kredit holati) hamda majburiyat bajarilishi yoki bajarilmasligining ehtimoliga ta’sir etishi mumkin bo’lgan boshqa omillarni inobatga olishi lozim. Ushbu ta’sir majburiyatga qarab farqlanishi mumkin, masalan: (a) majburiyat pul mablag’ini yetkazib berish majburiyati (moliyaviy majburiyat) yoki tovarlar va xizmatlarni yetkazib berish majburiyati (nomoliyaviy majburiyat) bo’lishi.

(b) majburiyatga tegishli kredit yaxshilanishining shartlari, agarda mavjud bo’lsa. Talab jihatiga ega moliyaviy majburiyatning (masalan talab qilinguncha depozit) haqqoniy qiymati summa to’lanishi talab etilishi mumkin bo’lgan birinchi sanadan boshlab diskontlangan holda talab qilinganda to’lanadigan summadan kam bo’lmaydi. Bozor risklari yoki kontragent kredit riskidagi o’zaro hisob-kitob qilish holatlariga ega moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlarga nisbatan qo’llash Tadbirkorlik sub’ektining muayyan bozor riskiga (yoki risklariga) sof duchorligi asosida boshqariladigan moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlar guruhining haqqoniy qiymatini baholash uchun tadbirkorlik sub’ekti holatlarda haqqoniy qiymatning eng maqbul vakili bo’lgan taklif-talab marjasi ichidagi narxni tadbirkorlik sub’ektining muayyan bozor riskilariga nisbatan qo’llashi lozim. Xuddi shuningdek, moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlardan yuzaga keladigan tadbirkorlik sub’ektining muayyan bozor riskiga (yoki risklariga) duchorligining davomiyligi deyarli bir xil bo’lishi lozim. Masalan, faqatgina ushbu moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlardan tashkil topgan guruh ichidagi beshyillik moliyaviy instrumentga nisbatan 12 oylikka teng foiz stavkasi riski duchorligiga bog’langan pul oqimlariga qarshi 12-oylik fyu’chers shartnomasidan foydalanadigan tadbirkorlik sub’ekti sof asosda 12-oylik foiz stavkasi riskiga duchorligining va yalpi asosda qolgan foiz stavkasi riski duchorligining (ya’ni 2-5 yillar) haqqoniy qiymatini baholaydi. Muayyan kontragent bilan tuzilgan moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlar guruhining haqqoniy qiymatini baholash uchun tadbirkorlik sub’ekti haqqoniy qiymatni baholashga ushbu kontragentning kredit riskiga tadbirkorlik sub’ektining sof duchorligining yoki tadbirkorlik sub’ektining kredit riskiga kontragentning sof duchorligining ta’sirini kiritishi lozim, qachonki bozor ishtirokchilari defolt holatida kredit risk duchorligini kamaytiradigan har qanday mavjud kelishuvlarni inobatga olishi mumkin bo’lsa (masalan kontragent bilan

bosh hisob-kitob kelishuvi yoki har bir tomonning boshqa tomonning kredit riskiga sof duchorligi asosida garovni ayirboshlashni talab etadigan kelishuv). Haqqoniy qiymatni baholash bunday kelishuvlar defolt holatida yuridik kuchga ega bo’lishi mumkinligining ehtimoli bo’yicha bozor ishtirokchilarining kutilishlarini aks ettirishi lozim. Qachonki aktiv yoki majburiyat bo’yicha ayirboshlash operatsiyasida ushbu aktiv sotib olinsa yoki majburiyat zimmaga olinsa, operatsiya narxi aktivni sotib olish uchun to’langan yoki majburiyatni zimmaga olishda olingan narxdir (kirish narxi). Aksincha, aktiv yoki majburiyatning haqqoniy qiymati aktivni sotishda olinishi yoki majburiyatni o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir (chiqish narxi). Tadbirkorlik sub’ektlari aktivlarni ularni sotib olish uchun to’langan narxlarda zaruriy tarzda sotmaydilar. Xuddi shuningdek, tadbirkorlik sub’ektlari majburiyatlarni ularni zimmaga olish uchun olingan narxlarda zaruriy tarzda o’tkazmaydilar. Agarda haqqoniy qiymatda baholangan aktiv yoki majburiyat taklif narxi va talab narxiga (masalan dilerlik bozoridagi boshlang’ich ma’lumot) ega bo’lsa, holatlarda haqqoniy qiymatni eng yaxshi aks ettiruvchisi bo’lgan taklif-talab marjasi ichidagi narx haqqoniy qiymatni baholashda foydalanilishi lozim, bunda boshlang’ich ma’lumot haqqoniy qiymat ierarxiyasida (ya’ni 1, 2 yoki 3-daraja) toifalangan bo’lishidan qat’iy nazar. Aktiv pozitsiyalari bo’yicha taklif narxlaridan foydalanishga va majburiyat pozitsiyalari bo’yicha talab narxlaridan foydalanishga ruxsat etiladi, ammo talab etilmaydi. Mazkur MHXS taklif-talab marjasi ichidagi haqqoniy qiymatni baholashda oraliq-bozor narxlashidan yoki bozor ishtirokchilari tomonidan amaliy maqsadga mufoviqlik sifatida foydalaniladigan boshqa narxlash kelishuvlaridan foydalanishni to’smaydi. Haqqoniy qiymatni baholashlardagi va tegishli ochib berishlardagi moslikni va qiyoslanuvchanlikni oshirish uchun, mazkur MHXS haqqoniy qiymat ierarxiyasini belgilaydi va ushbu ierarxiya haqqoniy qiymatni baholashda foydalaniladigan baholash usullariga boshlang’ich ma’lumotlarni uchta darajaga

toifalaydi. Haqqoniy qiymat ierarxiyasi bir xil aktivlar yoki majburiyatlar bo’yicha faol bozorlardagi belgilangan (to’g’rilanmagan) narxlarga (1-darajali boshlang’ich ma’lumotlar) eng yuqori ustunlikni va kuzatilmaydigan boshlang’ich ma’lumotlarga (3-darajali boshlang’ich ma’lumotlar) eng past ustunlikni belgilaydi. Ayrim holatlarda, aktiv va majburiyatning haqqoniy qiymatini baholashda foydalaniladigan boshlang’ich ma’lumotlar haqqoniy qiymat ierarxiyasining turli toifalarida toifalanishi mumkin. Ushbu holatlarda, haqqoniy qiymatni baholash uning butunligicha butun baholash uchun ahamiyatli bo’lgan eng past daraja boshlang’ich ma’lumoti kabi bir xil haqqoniy qiymat ierarxiyasining darajasida toifalanadi. Butun baholashga nisbatan muayyan boshlang’ich ma’lumotning ahamiyatliligini baholash mulohazani talab etib, bunda aktiv yoki majburiyatga xos omillar inobatga olinadi. Haqqoniy qiymatga asoslangan baholashlarni hosil qilishga nisbatan to’g’rilanishlar, masalan sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatni baholashdagi sotish xarajatlari, haqqoniy qiymatni baholash toifalangan haqqoniy qiymat ierarxiyasining darajasini aniqlashda inobatga olinmasligi lozim. 1-darajali boshlang’ich ma’lumotlar 1-darajali boshlang’ich ma’lumotlar baholash sanasida tadbirkorlik sub’ekti foydalanishi mumkin bo’lgan bir xil aktivlar yoki majburiyatlar bo’yicha faol bozorlardagi belgilangan narxlardir (to’g’rilanmagan). 2-darajali boshlang’ich ma’lumotlar 2-darajali boshlang’ich ma’lumotlar 1-darajaga kiritilgan belgilangan narxlardan tashqari boshlang’ich ma’lumotlar bo’lib, ular bevosita yoki bilvosita aktiv yoki majburiyat bo’yicha kuzatiladi. 3-darajali boshlang’ich ma’lumotlar 3-darajali boshlang’ich ma’lumotlar aktiv yoki majburiyat bo’yicha kuzatilmaydigan boshlang’ich ma’lumotlardir. Baholash sanasida, agarda mavjud bo’lsa, aktiv yoki majburiyat bo’yicha juda kichik bozor mavjud bo’lish holatlariga qaramasdan, o’rinli kuzatiladigan

boshlang’ich ma’lumotlar mavjud bo’lmagan darajada haqqoniy qiymatni baholash uchun kuzatilmaydigan boshlang’ich ma’lumotlardan foydalanish lozim. Biroq, haqqoniy qiymatni baholash maqsadi, , ya’ni aktiv yoki majburiyatga ega bozor ishtirokchisi nuqtai nazaridan baholash sanasidagi chiqish narxi, bir xil bo’lib qoladi. Shu tufayli, kuzatilmaydigan boshlang’ich ma’lumotlar bozor ishtirokchilari aktiv yoki majburiyatni narxlashda foydalanishi mumkin bo’lgan farazlarni, jumladan risk bo’yicha farazlarni aks ettirishi lozim. Tadbirkorlik sub’ekti uning moliyaviy hisobotlaridan foydalanuvchilarga quyidagilarning ikkalasini ham baholashga ko’mak beradigan ma’lumotlarni ochib berishi lozim: (a) dastlab tan olishdan keyin qaytalanadigan yoki qaytalanmaydigan asosda haqqoniy qiymatda baholanadigan aktivlar va majburiyatlar uchun, baholash usullari va ushbu baholashlarni ishlab chiqishda foydalaniladigan boshlang’ich ma’lumotlar. (b) yirik kuzatilmaydigan boshlang’ich ma’lumotlar (3-darajali) orqali qaytalanadigan haqqoniy qiymatni baholashlar uchun, baholashlarning davr bo’yicha foyda yoki zararga yoki boshqa umumlashgan daromadga ta’siri. Tadbirkorlik sub’ekti barcha quyidagilarni ko’rib chiqishi lozim: (a) ochib berish talablarini qanoatlantirish uchun zarur tafsilotlar darajasi; (b) turli talablarning har biriga qanchalik e’tibor ajratilishi; (v) qanchalik umumlashtirishni yoki bo’laklashni amalga oshirish; va (g) moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar ochib berilgan miqdoriy ma’lumotlarni baholash uchun qo’shimcha ma’lumotlarga muhtojligi.

Adabiyotlar 1. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida banklarda buxgalteriya hisobi. O‘quv qo‘llanma. Hammuallif – T.: “MOLIYa”, 2010 – 272 b. 2. M.Bonham.Generally accepted accounting practice under IFRS. Ernst & Young. USA, 2010. 3. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. A. Rizaqulov, B.Xasanov, A.Usanov, Z.Mamatov. T.: - 2004. 4. Jalolova D. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari - T.: Moliya instituti, 2004. - 25 b. 5. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. I tom. - Tashkent, 2000. 6. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. II tom. - Tashkent, 2000.

O'xshashlar

Tushumlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Nomoliyaviy aktivlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Moliyaviy instrumentlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Nomoliyaviy majburiyatlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Konsolidatsiyalash asoslarini hisobga oluvchi standartlarining tavsifi