Nizo, stress va o`zgarishlarni boshqarish - Iqtisodiyot - Referatlar

Nizo, stress va o`zgarishlarni boshqarish

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

684.5 KB

Ko'chirib olish

Nizo, stress va o`zgarishlarni boshqarish Reja: 1. Nizo tushunchasi va nizoli vaziyatlarni boshqarish asoslari 2. Nizolashuvchi tomonlar va vositachilarning xatti-harakatlarini tahlil qilish. 3. Stressni boshqarish va tashkilotdagi o`zgarishlarning mohiyati.

Nizo tushunchasi va nizoli vaziyatlarni boshqarish asoslari Nizo (confliktus lot. - fikrlar, kuchlar, tomonlarning to`qnashuvi,) - ikki yoki undan ortiq shaxslar (guruhlar) o`rtasidagi antagonistik kelishmovchilik bo`lib, unda har bir tomon aynan o`z manfaatlari yo`lida, qarashlari, maqsadlari qabul qilinishiga ishonch hosil qilishga harakat qilsa va boshqa tomon ham xuddi shunday manfaat yo`lida ularga to`sqinlik qiladi. Menejer ko`pincha tashkilotdagi nizolarning markazida bo`lib, uni barcha mavjud usullar bilan hal qilishga majburdir. Nizolarni samarali boshqarish uchun siz nizoli vaziyatlar tushunchalarining asoslarini bilishingiz kerak. Nizolar ko`plab fanlarning, masalan, psixologiya, falsafa, siyosatshunoslik, sotsiologiya va menejment mutaxassislari tomonidan tasvirlangan va tadqiq qilingan. Bu o`rganishning fanlararo predmetidir. Eng avvalo, nizoni o`rganish ilmiy fanlarda va kasbiy faoliyatda tizimli holda shakllanishidan oldin, nizoli vaziyatlarga yondashuvlar va qarashlarning nazariy evolutsiyasi sodir bo`ldi (1-jadvalga qarang). Nizoli vaziyatlarga amaliy yondashuvlar va qarashlarning evolyutsion nazariyasi

Rossiya konfliktologiyasi juda notekis rivojlandi. Davriylashtirish bilan shartli ravishda oltita bosqichni ajratish mumkin: 1. 1924 yilgacha – nizolarga oid konfliktologik g`oyalar amaliy nizolarda odamlar tomonidan tamoyillar, qoidalar va xatti-harakatlar to`g`risidagi bilim

sifatida paydo bo`ldi va rivojlandi. Nizoli muammolar san’at va madaniyatda aks etdi. Birinchi g`or rasmlarida odamlar ishtirok etgan turli xil nizolarning ko`rinishi tasvirlangan. Keyinchalik nizolar adabiyot, monumental san’at, musiqa, rasm va kinoda o`z aksini topdi. Nizolar haqidagi ilmiy nashrlar falsafa, huquq, psixologiya, harbiy fanlar doirasida paydo bo`la boshladi, ammo ular mustaqil hodisalar sifatida ajralib turmaydi. 2. 1925-1934 yillar - huquqshunoslik, sotsibiologiya, psixologiya, matematika, sotsiologiya sohalaridagi nizoli muammolar bo`yicha ishlar paydo bo`la boshladi. 3. 1935-1948 yillar - ikkinchi jahon urushi va umuman mamlakatdagi vaziyat sababli deyarli hech qanday ishlar nashr etilmagan. 4. 1949–1972 yillar - har yili nizoli vaziyatlarga oid asarlar nashr etilgan, ya’ni, dastlab 25 nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. Falsafa, pedagogika, shuningdek, tarixiy va pedagogikaga oid fanlarda nizoli vaziyatlar mustaqil hodisa sifatida o`rganila boshlandi. 5. 1973-1989 yillar - san’atshunoslik, matematika, pedagogika, huquq, psixologiya, siyosatshunoslik, falsafa doirasidagi nizoli muammolarga oid birinchi doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi. Mazkur yillarning har birida nizoli muammolarga oid 35 ta asar nashr etilgan. 6. 1990 yildan hozirgi kungacha - nizolarga oid konfliktologiya mustaqil fan sifatida shakllana boshlandi, nashrlar soni keskin o`sib bordi (yiliga 60 dan 250 tagacha), har yili 13 dan 25 tagacha tezislar, shu jumladan 1 dan 4 tagacha doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi. Nizolarni boshqarish markazlari, tadqiqotlar va guruhlar yaratilmoqda. Oltinchi bosqichning boshida mediatsiya (nizolarni tinch yo`l bilan bartaraf etishda xolis tomonning vositachiligi) amaliyoti mamlakatda paydo bo`la boshladi. Nizo vositachilarini o`qitish Rossiya-Amerika nizolarini o`rganish dasturi doirasida tashkil etilgan. Shu asosda, 1993 yilda Sankt-Peterburgda, 1993 yilda

Rossiyada birinchi nizoni hal qilish markazi ochildi va 1997 yilda mojarolarni boshqarish bo`yicha mutaxassisl-vositachilarni birlashtirgan holda nizolarni boshqarish bo`yicha klub tashkil etildi. Tashkilotdagi nizolarni boshqarish - nizoli vaziyatlarda xodimlarning xatti- harakatlariga, nizoli to`qnashuvning oldini olish, uni hal qilish bo`yicha tadbirlar, xodimlar, shaxslar va guruhlar o`rtasidagi, turli guruhlar o`rtasidagi kelishmovchiliklarga maqsadli ta’sirdir. Hozirgi vaqtda, samarali menejmentga ega bo`lgan tashkilotlarda ham, ba’zi nizolar nafaqat mumkin, balki istalishi ham mumkin, chunki turli xil qarashlarni aniqlashga yordam berish, qo`shimcha ma’lumotlarni taqdim etish, tashkilotda to`plangan muqobillar yoki muammolarni aniqlashga yordam berish, bu esa qarorlarni qabul qilish jarayonining eng qulay holatini keltirib chiqaradi (1-rasmga qarang). Ushbu nizo funksiyalarining har biri ijobiy yoki salbiy yo`nalish va oqibatlarga egadir. Nizo funksional bo`lishi va tashkilotning samaradorligini oshirishga olib kelishi mumkin, ammo u disfunksiyalli ham bo`lishi mumkin, ya’ni shaxsiy mamnuniyatni kamaytirish, jamoada guruhdagi hamkorlik, mahsulot sifati va tashkilot maqsadlariga erishishga xalaqit berish, shuning uchun nizoni o`rganishda yondashuvlarni bilish tashkilot boshqaruvi uchun juda kerakli vosita sanaladi (2-rasmga qarang).

2-rasm . Rossiya menejmentidagi nizoli vaziyatlarni o`rganishga yondashuvlar chizmasi (shaxsni nizoli munosabatlarning markaziy bo`g`ini sifatida ko`rib chiqish). Nizoli vaziyatlarni boshqarish uchun, avvalombor, ularning sabablarini bilib olish kerak. Odatda, ulardan bir nechtasi mavjud. Asosiylarini ko`rib chiqamiz: 1. Iqtisodiy resurslarni taqsimlash deyarli muqarrar ravishda turli xil nizoli vaziyatlarga olib keladi , chunki har bir kishi , ayniqsa , muayyan resurslarning yetishmasligi bilan qoniqish uchun adolatni taqsimlash juda qiyin ; 2. Amalga oshiriladigan funksiyalarning o ` zaro bog ` liqligi , ayniqsa , vazifalarni noto ` g ` ri taqsimlashda vujudga keladi . Albatta bu tashkilotdagi nizolarning eng keng tarqalgan sabablaridan biridir; 3. Katta yuk va kam ish haqi bilan bog`liq ish sharoitlari dan norozilik; 4. Maqsadlardagi farqlar, qiymat yo`nalishlari, maqsadlarga erishish vositalari , yuqori malakali xodimlarning katta oqimiga olib keladi; 5. Jamoada doimiy ravishda atrofdagilarga qarama-qarshilik va nizoli vaziyatlarni keltirib chiqaradigan, boshqalarni bunga doimo jalb qiladigan hayotdan narozi nizoli shaxsning mavjudligi. Tashkilotni boshqarish jarayonida nizolarning bir yoki bir nechta sabablari mavjudligi nizoli vaziyat yuzaga kelish ehtimolini oshiradi (3-rasmga qarang).

3- rasm . Jarayon sifatida nizoli vaziyatlar modelining chizmasi Nizoning jarayoni tomonlar bir-birining manfaatlarini cheklashga qaratilgan o`zaro harakatlarga o`tgandan keyin boshlanadi. Nizoning ichki mantig`i nizolarni muayyan ssenariyga rioya qilishga majbur qiladi. Biroq, yakun hali oldindan belgilanmagan va har qanday ijobiy harakat foydali bo`ladi. Har qanday vaqtda nizoli vaziyatlarning rivojlanishi o`zining bifurkatsiya (ayirilish, bo`linish, tarmoqlanish) nuqtalariga ega bo`lib, ular keyingi rivojlanish uchun bir nechta variantlarni nazarda tutadi. Shuning uchun, har bir nizoli vaziyat o`ziga xos xususiyatlarga ega va variantni tanlash har doim uning ishtirokchilari uchun qoladi. Nizoli vaziyatlar bir necha faza va bosqichlardan o`tadi (4-rasm). Nizoning o`ziga xos xususiyatlaridan biri bu uning ichki mexanizmlari singari tashqi ta’sirlar ostida nizolarni rivojlanish jarayoni bo`lgan o`zgarishini namoyon qiladi. Odatda, nizoning fazalari tabiatan davriy xarakterga egadir. Birinchi davrdagi turg`unlik fazasidan keyin ikkinchi davrning ko`tarilish fazasi cho`qqilar va turg`unlik fazalarining o`tishi bilan boshlanishi mumkin, keyin uchinchi davr va boshqalar ehtimolligi bor va har bir keyingi davrda nizoni tugatish ehtimoli kamayadi.

Nizoli vaziyatlar juda xilma-xil, ular murakkab, ba’zan noyob, yuzaga kelish sabablariga ko`ra takrorlanmaydigan, tomonlarning o`zaro ta’sir shakllari, hodisaning oqibatlari uchun noyobdir. Nizoli vaziyatlarni o`rganish, tahlil qilish, baholash va boshqarish ularni tizimlashtirishni o`z ichiga oladi. Nizoning chegaralarini aniqlash mumkin: • fazoviy - u qaysi hududda sodir bo`ladi; • vaqtinchalik - nizoning boshlanishi, davomiyligi va tugashi; • tizimlararo - odatda, tizim ichidagi munosabatlar murakkab va xilma-xil. Nizoli vaziyatlarning o`ziga xos muammolariga yaxshiroq yo`naltirish va ularni hal qilishning mumkin bo`lgan usullarini amaliy baholash uchun,

shuningdek, nizolarni boshqarish uchun muhim xususiyatlar (xossalari, tavsiflari, parametrlari) bo`yicha tasniflash yanada muhimroqdir (8.5-rasmga qarang). S.M. Emelyanov nizolarni tasniflashning muhim xususiyatlari va turlari haqida umumiy ma’lumot beradi. Keling, ulardan ba’zilarini ko`rib chiqaylik: 1. Har bir sohada nizoning namoyon bo`lishi fikr, munosabatlar va hokazolarda to`qnashuvlarga olib keladi; 2. Tez-tez uchraydigan nizolar shaxsiyatning shaxsiy psixologik xususiyatlariga asoslangan bo`lib, ular tajovuzkorlik va to`qnashuvlarning haddan tashqari dushmanligi bilan ajralib turadi; 3. Zaif va tezkor to`qnashuvlar yuzaki sabablar bilan bog`liq bo`lib, epizodik xususiyatga ega; 4. Shaxslar ichidagi, ya’ni mungli nizolar qarama-qarshi yo`nalishli shaxsiy manfaatlar yo`lida nizolar bilan bog`liq; 5. Konstruktiv nizolar, odatda, haqiqat yo`lidagi qarama-qarshiliklarga asoslangan. Ushbu nizolar tashkilotni rivojlantirishga, maqsadlarga erishishga, faoliyat samaradorligini oshirishga yordam beradi; 6. Tashabbuskor va ig`vogar nizolarda kimdir nizoning ochiq tashkilotchisi yoki holatlar nizoning sodir bo`lishi bilan yashirin ravishda soxtalashtiriladi. 7. Halokatli nizolarning qalbida, odatda, sub’ektiv sabablar mavjud. Agar ular nizoni boshqarishning samarali usulini topmasalar, ular quyidagi salbiy noto`g`ri ta’sirlarni keltirib chiqaradilar: • norozilik, yomon kayfiyat, xodimlar aylanishining o`sishi va mehnat unumdorligining pasayishi; • kelajakda kamroq hamkorlik;

• o ` z guruhiga kuchli sadoqat va tashkilotning boshqa guruhlari bilan samarasiz raqobat ; • boshqa tomonning dushman sifatidagi g`oyasi, ularning maqsadlari ijobiy, boshqa tomonning maqsadlari esa salbiy;

• nizolashuvchi tomonlar o`rtasidagi o`zaro ta’sir va aloqalarni qisqartirish; • qarama-qarshi tomonlar o`rtasidagi adovatning kuchayishi, o`zaro ta’sir yoki aloqa kamayadi yoki to`xtaydi; • buzilishning aralashuvi: haqiqiy muammoni hal qilishdan ko`ra nizoda“g`alaba” ga ko`proq ahamiyat berish. Evolutsiya, amaliy yondashuvlar, nizolarga qarashlar, uning vazifalari, uning jarayon sifatidagi modeli, uning asosiy fazalari, bosqichlari, rivojlanish dinamikasi va nizolarning ko`p qirrali tasnifi tashkilotdagi nizoli vaziyatni maqbul boshqarishga imkon beradi. Tashkilotdagi nizolarni boshqarishning asosiy maqsadi vayronkor nizolarning oldini olish va konstruktiv nizolarda muammolarni adolatli hal qilishga hissa qo`shishdir. Bugungi kunga qadar, mutaxassislar nizoli vaziyatni boshqarishning turli xil usullarini ishlab chiqdilar. Masalan, M. Meskon, M. Albert va F. Xedourilar quyidagilarni tavsiya qiladilar: 1. Nizolarni hal qilishning to`rtta tarkibiy usuli: • mehnat talablarini tushuntirish - har xil ma’lumotlarga ega bo`lgan har bir xodimdan qanday natijalar kutilishi, vakolatlar tizimi, javobgarlik, protsedura va qoidalar. Ijrochilar har bir muayyan vaziyatda ulardan nimani kutayotganlarini yaxshi tushunishlari kerak; •muvofiqlashtirish va integratsiya mexanizmlari - vakolatlar ierarxiyasi mavjudligida jamoalar zanjiri, ijrochilarning o`zaro munosabatlari, qarorlarni qabul qilish, tashkilot ichidagi axborot oqimi. Birdamlik tamoyili nizoli vaziyatni boshqarish uchun ierarxiyadan foydalanishni osonlashtiradi, chunki bo`ysunuvchi kimning qarorlariga bo`ysunishi kerakligini biladi; • korporativ keng qamrovli maqsadlar - barcha xodimlarning sa’y-harakatlarini umumiy maqsadlarga erishish uchun yo`naltirish kerak; • ish haqini to`lash tizimining tuzilishi - korporativ maqsadlarga erishishga hissa qo`shadiganlarni muntazam ravishda kelishilgan holda rag`batlantirish,

tashkilot manfaatlarini qondirish uchun nizoli vaziyatda nima qilish kerakligini tushunishga yordam beradi; 2. Nizolarni hal qilishning beshta asosiy shaxslararo uslubi: •oldini olish - nizolarning paydo bo`lishiga olib keladigan vaziyatlarga tushib qolmaslik, kelishmovchiliklarga olib keladigan muammolarni muhokama qilishda qatnashmaslik. Keyin muammoni hal qilsangiz ham, hayajonlangan holatga tushishingiz shart emas (Robert Bleyk va Djeyn Muton); • silliqlash – qarama-qarshilik va achchiq alomatlarining paydo bo`lishiga yo`l qo`ymaslikka harakat qiling, bu hamjihatlikni talab qiladi. Biroq, muammo va “portlash” ehtimoli saqlanib qolmoqda; • majburlash-kuch ishlatish bilan boshqalarga agressiv ta’sir ko`rsatadi, lekin bu uslub bo`ysunuvchilarning tashabbusini bostiradi, barcha muhim omillar hisobga olinmaydi, chunki bir tomonlama fikrlar taqdim etiladi, bu g`azabga olib kelishi mumkin; • kelishuv-boshqa tomonning fikrini qabul qilish, lekin faqat ma’lum darajada, bu menejmentda yuqori baholanadi, chunki u eng kam noqulaylikni kamaytiradi va tez-tez nizoni tezda hal qilish imkonini beradi. Ammo, murakkab va jiddiy muammo yuzaga kelgan nizoning dastlabki bosqichlarida kelishuvlardan foydalanish muammoning tashxisini oldini oladi, mumkin bo`lgan muqobillarni qidirishni kamaytiradi va qabul qilingan qarorlar maqbul bo`lmaydi; • muammolarni hal qilish - fikrlardagi farqni tan olish, nizoning sabablarini tushunish va nizolashayotgan barcha ishtirokchilar uchun maqbul bo`lgan harakatlar yo`lini topish uchun boshqa fikrlar bilan tanishishga tayyor bo`lish. Bu tashkilotdagi nizoli vaziyatni hal qilishning eng yaxshi usuli hisoblanadi (6 - rasmga qarang).

E.M. Babosov nizoli vaziyatlarni boshqarishning quyidagi xususiyatlariga aniqlik kiritishni tavsiya qiladi: 1. Birinchi rejada odamlarni boshqarish vazifasi ilgari suriladi; 2. Bu xodimning xatti-harakatlarining barcha omillari va sabablari (ob’yektiv va sub’ektiv, moddiy va ma’naviy, hissiy va oqilona, odatlar, yoqtirish, yoqtirmaslik, umidlar, qo`rquvlar, xavotirlar va boshqalar) ni hisobga olish zarurdir. Biroq, har doim oldindan aytib bo`lmaydigan imkoniyat mavjud bo`ladi; 3. Nizoni boshqarish ko`pincha ijtimoiy maqomga yoki ish vazifalarini emas, balki ularning o`zaro talablari, da’volari nuqtai nazaridan teng odamlarni boshqarishdir. Nizoning ishtirokchilari orasida, odatda, mutlaqo noto`g`ri tomon yo`q; 4. Nizoli vaziyatlarni boshqarish - bu manfaatlarga asoslangan boshqaruv. Faqat nizolashayotgan ishtirokchilarning to`g`ri tushunilgan qiziqishi qarama-qarshilikni muvaffaqiyatli hal qilish imkoniyatini ochib beradi, nizoning barcha ishtirokchilarini qondiradigan shartnomaning ajralmas sharti sanaladi; 5. Ehtimol, har doim ham nizoli qarama-qarshiliklarni bartaraf etib bo`lmas, lekin har qalay dushmanlikning halokatli oqibatlarining oldini olish va zararni kamaytirishga erishsa bo`ladi; 6. Har doim nizolarni hal qilishning noan’anaviy usullarini izlash va

topishga harakat qilish kerak. D. va R. Jonsonlar, keyin E. Melibrud nizolarni konstruktiv hal qilish kamida to`rtta omilga bog`liq deb hisoblashadi: 1. Nizoni idrok etishning yetarliligi; 2. Muloqotning ochiqligi va samaradorligi; 3. O`zaro ishonch va hamkorlik muhitini yaratish; 4. Nizoning mohiyatini aniqlash. Nizoni idrok etishning yetarliligiga kelsak, biz o`z harakatlarimiz, niyatlarimiz, holatlarimizni chetdan baholovchilar holatining shaxsiy ehtiroslari bilan noto`g`ri talqin qilmasligimiz kerak. Va bunday baho olish oson emas. Xususan, qarama-qarshi tomonga nisbatan salbiy munosabatning ta’sirini oldini olish qiyin, bu esa boshqasini baholashning noto`g`ri ekanligini ko`rsatadi. Unda uning xatti-harakatlarida faqat dushmanlik seziladi va idrok qilinadi. E. Melibrudning fikriga ko`ra: “Bu o`zini-o`zi tasdiqlaydigan taxminga olib kelishi mumkin: sizning sherigingiz juda dushman, hujumga o`tishdan oldin o`zingizni undan himoya qila boshlaysiz. Buni ko`rib, hamkoringiz bizga dushmanlik qilmoqda deb tashvishlanadi va bizning dastlabki taxminlarimiz noto`g`ri bo`lsa- da, darhol tasdiqlanadi”. Bundan kelib chiqadiki, boshqa odamlarning baholashlarida, ayniqsa, ular bilan ziddiyat yuzaga kelsa, imkon qadar asta-sekin bo`lishi kerak. Nizoni konstruktiv hal etishning keyingi omili qarama–qarshi tomonlarning ochiqligi va muloqot samaradorligi hisoblanadi. Mutaxassislar nizoni hal qilish bilan bog`liq bunday muhim holatga katta e’tibor berishadi, chunki tomonlar ikkilanib, his- tuyg`ularini to`xtatmasdan, nima yuz berayotganini bemalol tushunishadi. Bunday qarama-qarshilik har qanday mish-mishlarning aylanishini to`xtatishga yordam beradi. Ko`pincha, qarashlar va his-tuyg`ularning ochiq ifodasi muxoliflar o`rtasidagi ishonchni yanada mustahkamlash uchun asos yaratadi. Shu bilan birga, to`qnashuv qanchalik keskin bo`lmasin, qo`pollik, odobsiz mulohazalar, tajovuzkorlik namoyon bo`lishini qat’iyan istisno qilish kerak.

Ochiq muloqot nafaqat hissiyotlarning kuchli bo`roni, balki muammoni hal qilish uchun konstruktiv qidiruvni tashkil etish ekan, demak, dushmanlarning har biri nizoni hal qilish uchun boshqalarga nima qilishni xohlayotganini aytib berishlari kerakmi? Boshqalardan qanday ta’sirlarni kutmoqdaliginimi? Agar uning sherigi o`zimnikidan boshqacha harakat qilsa, u nima qilishi kerak? Agar u kelishuvga erishsa, qanday oqibatlardan umid qiladi? Agar odamlar muloqotga tayyor bo`lsalar, ular bir-birlariga ochiq bo`lsa, tabiiyki, o`zaro ishonch va hamkorlik muhiti yaratiladi. Aslida, har qanday nizoli vaziyat muammoli va uni hal qilish haqida gap ketganda, biz muammoni hal qilishni nazarda tutamiz. Va kamida ikki kishi shaxslararo nizolarga jalb qilinganligi sababli, muammoni guruhli hal qilish haqida gaplashish kerak va bu muqarrar ravishda tomonlarning hamkorligini talab qiladi. Nizoning mohiyatini aniqlash uchun nizolashayotgan tomonlar hozirgi vaziyat haqidagi fikrlarini muvofiqlashtirishlari va o`ziga xos harakatlar strategiyasini ishlab chiqishlari kerak. Ularning harakatlari bosqichma-bosqich amalga oshiriladi, deb taxmin qilinadi: 1-QADAM . Nizoning asosiy sabablarini aniqlash. Ushbu bosqichda nizoga olib kelgan muammoning mohiyatini aniq tushunish kerak. SHu bilan birga, raqiblar muammoni ko`rishning o`ziga xos xususiyatini, chetdan baho beruvchiga o`xshab o`ziniki singari bu yerda o`xshashliklar va farqlar mavjudligini e’tiborga olib tushunishlari juda muhimdir. 2-QADAM. Nizoning ikkinchi sabablarini aniqlash. Odatda ular nizo yuzaga kelishi uchun sabab bo`lib xizmat qiladi, ko`pincha haqiqiy sababni soya qiladi va uni tahlil qilishni qiyinlashtiradi. Shuning uchun, asosiy muammolarni tushuntirgandan so`ng, uning ziddiyatli tafsilotlarini aniqlash uchun o`z xatti- harakatlarini tahlil qilish tavsiya etiladi. 3-QADAM . Nizoni hal qilishning mumkin bo`lgan usullarini topish. Bu, xususan, nizolashayotgan ishtirokchilarga o`zlarini so`rashi kerak bo`lgan quyidagi savollar bilan ifodalanishi mumkin: a) nizoni hal qilish uchun nima qilish mumkin?

b) raqib buning uchun nima qilishi mumkin? v) bizning umumiy maqsadlarimiz nima, ularning nomidan nizodan chiqish yo`lini topish kerak? 4-QADAM . Nizoni bartaraf etish bo`yicha qo`shma qaror. Ushbu bosqichda nizolarni hal qilishning eng munosib usulini tanlash haqida so`z yuritiladi, bu esa raqiblarning o`zaro mamnuniyatini keltirib chiqaradi. 5-QADAM . Nizoni hal qilishning birgalikdagi usulini amalga oshirish. Bu yerda qarama-qarshi tomonlar juda muhim, belgilangan strategiyaga rioya qilish, nizoni hal qilish uchun ilgari ifodalangan niyatlarning samimiyligi haqida bir– biriga shubha tug`dirmaslik kerak. 6-QADAM . Nizoni hal qilish uchun qilingan sa’y-harakatlarning samaradorligini baholash. Unga asoslanib, muammo hal qilingan deb hisoblanadi yoki u ustida ishlash kerakligi haqida xulosa chiqariladi, ba’zan yuqorida tavsiflangan qadamlar ketma- ket takrorlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, raqiblarning nizoni hal qilish yo`lidagi bosqichma- bosqich harakati bu jarayonning unsurlari (omillari) bir vaqtning o`zida amalga oshirilmasligi mumkin, masalan, odamlar tomonidan sodir bo`layotgan narsalarning idroki yetarliligi, ularning munosabatlarining ochiqligi va o`zaro ishonch va hamkorlik muhitining mavjudligi kabilardir. Nizolashuvchi tomonlar va vositachilarning xatti-harakatlarini tahlil qilish. Ushbu masala bo`yicha bir qator tadqiqotlarni tahlil qilib, amerikalik psixologlar D. Chertkoff va D. Esser qiziqarli xulosaga kelishdi. Nizoli vaziyatlarni bartaraf etish uchun vositachining mavjudligi, ehtimol, psixologik jihatdan juda muhimdir, chunki u “yuzni saqlab qolish” ga qaramasdan, nizolashayotgan ishtirokchilarga imkon beradi. Ushbu mualliflar tomonidan taqdim etilgan eksperimental ma’lumotlardan biz bir kishining boshqa kishilarga nisbatan chekinishini va o`zini "kuchli shaxs"deb tasavvur qilish o`rtasidagi bog`liqlik mavjudligini bilib olamiz.

Bunday qaramlikning ta’siri, agar vositachi nizoni hal qilish jarayonida ishtirok etsa, zararsizlantirilishi mumkin. Bunday holda, psixologik jihatdan qiziqarli vaziyat paydo bo`ladi: agar kerak bo`lsa, tomonlar bir-biriga emas, balki uchinchi tomonga murojaat qilishadi. Aynan unga qilingan muruvvatga (odatda maslahat, tavsiyalar shaklida) javoban iltimosiga ko`ra chekinish berildi, ammo mazkur ta’sir qarama-qarshi tomondan bo`lmaydi. Shunday qilib, tez-tez qarama- qarshi tomonlarning psixologik qadamlari, nizolashayotgan ishtirokchilar vosita- chiga murojaat qilishni emas, balki umumiy muammolarni hal qilishda (va shuning uchun bir-birlari bilan) hamkorlik qilishga tayyorligini e’lon qilishni anglatadi. Vositachilarni tanlash va uning vakolatlari doirasini aniqlash qiyin vazifadir M. Ingler nizolashuvchi tomonlar va vositachilarning xatti-harakatlarini tartibga soluvchi quyidagi tavsiyalarni taklif qiladi: • nizolashayotgan tomonlar o`zlari tanlagan vositachilarni adolatli tanlov deb hisoblashlari kerak; • vositachi nizolarga aloqador bo`lmagan betaraf shaxs bo`lishi kerak; • nizolashayotgan tomonlar vositachining ishtirokiga va yakuniy qaror qabul qilishda uning tavsiyalaridan foydalanishga rozi bo`lishlari kerak; • vositachi har bir tomonning tegishli fikrlarini alohida tinglasa, eng foydali bo`lishi mumkin; • mediatorning (nizolarni tinch yo`l bilan bartaraf etishda xolis tomonning vositachiligi) asosiy vazifasi qaror qabul qilish emas, balki axborotni yig`ish va muammoni aniqlashdir; • agar uning rasmiy holati tufayli vositachi bir yoki har ikkala qarama-qarshi tomonga bo`ysunsa bu holat hozirgi vaqtda yoki kelajakda nizoni hal qilish uchun uning harakatlariga ta’sir qilmasligi va bu to`g`risida o`z kafolatiga ega bo`lishi kerak; • vositachi har bir tomonning tegishli qarashlari va his-tuyg`ularini ifodalashini qo`llab-quvvatlashi, ular tomonidan muhokama qilingan masala bo`yicha fikrlar uyg`unligini ta’minlashga harakat qilishi kerak; • vositachi nizolashuvchi tomonlarga bir-biriga nima qilib berishi

mumkinligini hal qilishda yordam berishi kerak; Jamoaning samarali ishlashi uchun rahbar bir yoki boshqa tomonning fikrini qabul qilib, har qanday jamoa ichidagi nizolarga hadeb aralashavermasligi kerak. Eng muhimi, u “qo`lga olish ustida” bo`lishi kerak. Shuning bilan birgalikda u tashkilot jarayonini boshqarib bo`lmaydigan atrofdan kuzatuvchi bo`lib emas, balki yuzaga keladigan jarayonlarga ta’sir ko`rsatishga urinayotgan shaxslar o`rtasidagi asoratlarni me’yorlashtirishga qiziqqan shaxs sifatida maydonga chiqishi lozim. Buning uchun vositachining roli juda mos keladi. Bundan tashqari, tashkilotning boshqaruv faoliyatidagi judayam muhim bo`lgan kundalik vositachilik vazifasining muvaffaqiyatli bajarilishi uning psixologik obro`sini oshiradi S.M. Emelyanov nizolarni boshqarishda nizoli shaxslarning turlarini bilish kerak deb hisoblaydi va quyidagi tasnifni taklif etadi (2- jadvala qarang).

2-jadvalda tashkilot xodimining nizolashayotgan xatti-harakatlarini tushunish va bashorat qilish, uni kuchaytirish va undan chiqish uchun mumkin bo`lgan strategiya va taktikani oldindan bilish imkonini beruvchi ma’lumotlar mavjud. Tadqiqotdan ma’lumki, nizoli vaziyatlarda muvaffaqiyatli tashkilotlar nizoli shaxsning turini hisobga olib, muammolarni samarali hal qilish uchun ushbu bilimlardan foydalanganlar. Shaxsning xulq-atvor xususiyatlari ilgari belgilangan shaxslararo nizolarni hal qilish uslublari va murakkab vaziyatlarda nizolarni boshqarish mexanizmi bilan ta’sirchan bog`liq bo`lib, unda yondashuvlarning

xilma-xilligi va aniq ma’lumot maqbul qaror qabul qilish uchun muhimdir. Nizolarning rivojlanishiga to`sqinlik qilish emas, balki uni og`riqsiz yo`l bilan hal qilish muhimdir. Muvaffaqiyatli tashkilotlarda rahbarlar kelishmovchiliklarni ta’kidlamasdan, balki ular mavjud emasligini ko`rsatmasdan, ularning fikr- mulohazalarini ochiqdan-ochiq muhokama qiladilar. Har doim nizoning oldini olish yoki kamaytirishga, haqiqiy kuchlarni jamlashga, qaror qabul qilishga ta’sir qiluvchi omillar haqida eng katta bilim va ma’lumotlarga ega bo`lgan boshqaruv ierarxiyasining darajalarida qaror qabul qilishga harakat qilish kerak. Shunday qilib, nizolarni boshqarish - bu nizolarning ishtirokchilari va (yoki) vositachilar tomonidan yashirin va yakuniy bosqichda ularning paydo bo`lishi, tabaqalashuvi, kuchayishi, birlashuvining barcha bosqichlarida amalga oshiriladigan ongli faoliyat hisoblanadi. Ba’zan ziddiyatli fikrlarning paydo bo`lishi hatto rag`batlantirilishi kerak. Vaziyatni tashkilotda nizolarni boshqarish texnologiyasidan foydalangan holda boshqarish kerak, chunki nizolarni noto`g`ri boshqarish ijtimoiy jihatdan xavfli va har doim stressga olib keladi. Stressni boshqarish va tashkilotdagi o`zgarishlarning mohiyati. Stress - bu hissiy (ruhiy), xatti-harakatlarning buzilishi, insonning mavjud vaziyatda oqilona harakat qila olmasligi bilan bog`liq. Hatto eng muvaffaqiyatli va yaxshi boshqariladigan tashkilotda ham ishchilarga salbiy ta’sir ko`rsatadigan va ularda stress hissini tug`diradigan faoliyat va vaziyatlar mavjud bo`ladi. Stress, odatda, qobiliyatsizlik va noaniqlik, qo`rquv, tashvish hissi bilan namoyon bo`ladi. Mehnat unumdorligining pasayishi, xodim turmush tarzining yomonlashuvi va, o`z navbatida vujudga keladigan ortiqcha stress tashkilotlarga qimmatga tushadi. Ularning sog`lig`iga, daromadiga, farovonligiga ta’sir qiladigan ishchilarning ko`plab muammolari ortiqcha psixologik yoki fiziologik stressga asoslangan (7-rasmga qarang).

Mutaxassislarning ta ’ kidlashicha , stressning fiziologik ta ’ siri oshqozon ichak yaralari , migren ( boshni qattiq og ` ritadigan va ko ` ngilni aynitadigan asabiy kasallik ), gipertoniya , artrit , astma , yurak va bel og ` riqlarini o ` z ichiga oladi . Asabiylashish, ishtahani yo`qotish, turg`unlik va boshqalar kabi ortiqcha stressdan keyin psixologik kasalliklar tobora ortib bormoqda. Stress to`g`ridan-to`g`ri yoki bilvosita tashkilot maqsadlariga erishish xarajatlarini oshiradi va ko`plab ishchilarning hayotiy sifat ko`rsatkichlarini pasaytiradi. Bu uning asab tizimi haddan tashqari yuklarni hissiy qabul qilganda, insonda yuzaga keladigan juda kuchli va uzoq muddatli psixologik stress holatidir. Biroq, stress stressorlarning ta’siriga javoban nafaqat asabiy kuchlanish, balki moslashib qolingan ta’sir hamdir, shuning uchun stressni va stressli vaziyatni malakali boshqarish juda muhimdir. Stress nazariyasining asoschisi Gans Sele ning ta’kidlashicha: “stress-bu siz bilan sodir bo`lgan narsa emas, balki uni qanday qabul qilishingizda”. Barqaror hissiy holatga ega bo`lgan odamlar tashvish fazasini yengib, stress omillari bilan faol kurashga intilishadi, o`zlarini qo`llariga olishadi, qarshilik bosqichida barcha ijobiy va salbiy tomonlarni baravariga oqilona tortishadi. Bezovtalik bosqichida hissiy jihatdan beqaror odamlar qo`rquvni boshdan kechiradilar, keyin uning orqasidan charchash, umidsizlik (qiynoq), vaziyatning moslashuvchanligi, umidsizlik paydo bo`ladi.

Mutaxassislar stressni jiddiy kasallik bilan taqqoslashadi. Stress, tez-tez va uzoq muddatli bo`lsa, nafaqat jismoniy, balki so`nggi yillarda ham psixologik holatga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Uzoq va tez-tez stressli vaziyatlar insonning hissiy apparatini “qotog`on” qiladi va u o`ziga xos kasalliklarni rivojlantiradi.Ijtimoiy moslashuv kasalliklarini vujudga keltiradi. Bir sohada haddan tashqari kuchlanish bir qator kasalliklarga, tananing erta qarishiga olib keladi. Stress faqat shaxsiy ahamiyatga ega bo`lgan ijtimoiy omilga aylanadi, ammo ijtimoiy omillar, sotuvchilar, menejerlar tomonidan o`rganiladi, ular jamiyatda aholining, ayniqsa, yirik shaharlarning aholisi sezilarli darajada ko`proq darajada asabiylashishini ta’kidlaydilar. Ko`pgina tadbirlar stress omillari (stressorlar) bilan to`yingan. Hozirgi vaqtda stressning rivojlanish ehtimoli nafaqat stressorlarning ortiqcha ta’siri ostida, balki ularning etishmasligi bilan ham ta’kidlanadi. Hissiy stressli vaziyatlar, ayniqsa, insonning faol xarakteri orqali og`riqli tarzda boshdan kechiriladigan hissiyotning yetishmasligi bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Inson tanasi juda moslashuvchan, sabr-toqatli, shuning uchun har doim ham stressli qiyinchiliklardan qo`rqmaslik kerak. Lekin har doim bu kurashda qayg`u – charchoqdan qochish, kuchlarning noto`g`ri taqsimlanishi, stressning yuqoriga chiqishi va har bir narsaning qaytarilmasligi hissi paydo bo`lishi kerak. Afsuski, tashkilot xodimlari ko`pincha o`zlarining imkoniyatlari chegaralarini tushunishni istamaydilar, notinch bo`lib, kurashda ishtirok etadilar, chunki ular, odatda, noyob va jiddiy tajribalarga qaraganda odamlarning kayfiyati va sog`lig`iga ko`proq ta’sir qiladi. Ko`p odamlar, bezovtalik xususiyatini keltirib chiqarmaslik yoki uni yo`q qilishning o`rniga, mazkur xususiyat bilan birga bo`lishga va o`zlarini xafagarchilikka olib kelishga harakat qilishadi. M. Meskon, M. Albert va F. Xedouri stressning sabablarini ko`rsatib, to`rtta tashkiliy omilni ajratib ko`rsatishadi: 1. Tashkilotdagi stressning keng tarqalgan sabablari haddan tashqari yuk (vazifa juda qisqa vaqt ichida bajarilishi kerak) va ortiqcha yuk (vazifa ahamiyatsiz). Ikkala holatda ham xodim umidsizlikni his qiladi , tashkilotning

ijtimoiy tizimidagi ahamiyati va mavqeidan xavotirda , o ` zini kamsitilgan holda his qiladi ; 2. Rollarning to ` qnashuvi - xodimga qarama - qarshi talablarni taqdim etish , masalan , sotuvchi mijozga xizmat qilishi va zudlik bilan javonlarni ombordagi kerak bo ` lgan tovarlar bilan to ` ldirishi kerak . Yoki yakkahokimlik tamoyilini buzish natijasida bir xo ` jayin ish hajmini oshirishni talab qiladi , ikkinchisi esa kamroq , lekin mukammalroq bo ` lgan sifatni talab qiladi . YOki norasmiy guruh me ’ yorlari va rasmiy tashkilot talablari o ` rtasidagi farqlar natijasida ham shunday keskinliklar kelib chiqadi ; 3. Rollarning noaniqligi - ishchi undan nimani kutayotganiga ishonch hosil qilmaydi. Rollar nizodan farqli o`laroq, unda talablar ziddiyatli emas, balki egiluvchan va noaniqdir; 4. Qiziqarli bo`lmagan ish - o`z ishini qiziqarli emas deb baholaydiganlar ko`proq tashvishlanishadi va tez-tez kasallikka chalinishadi. Biroq, ijrochilarning “qiziqarli” ish tushunchasiga turli xil qarashlari mavjud. Ushbu sabablar bilan bir qatorda, ish xonasining yomon yoritilganligi, haddan tashqari shovqin, xonaning past harorati va boshqalar kabi boshqa ko`plab odamlar uchun stress paydo qilishi mumkin. Aksariyat odamlar stressli vaziyatlarning stress ehtimolini kunning to`g`ri rejimiga rioya qilish, to`g`ri ovqatlanish, jismoniy mashqlar vositasida o`zlarini yaxshi tutish, hayotdagi umumiy muvozanatga erishish, ishtiyoq kabilar orqali kamaytirib, o`zlarini mustaqil ravishda boshqarishadi. Karl Albrext menejerlar uchun stressni boshdan kechirishda qo`llanilishi kerak bo`lgan stressli va stresssiz bo`lmagan turmush tarzi xususiyatlarini ishlab chiqdi (3-jadvalga qarang). Har bir inson tashkilotning ko`plab tadbirlarida ishtirok etadi. Shaxsiy hayot, shuningdek, tashkilotdagi ish samaradorligiga salbiy ta’sir ko`rsatadigan stresslarga duch keladi. 3-jadvalda shaxsiy hayotda tez-tez uchraydigan holatlar tufayli kelib chiqadigan stresssiz turmush tarzining nisbiy ahamiyatini ta’kidlashga urinishlar ko`rsatilgan.

Har qanday ortiqcha stress xodimning samaradorligini pasaytiradi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlardagi menejment bo`yicha mutaxassislar stressni boshqarish usullarini boshdan kechirayotgan odamlarga uning darajasini pasaytiradigan usullarni tavsiya qiladilar: • uyda va tashkilotda ustuvorliklarni tahlil qiling va bugungi kunda nima qilish kerak va birinchi navbatda, keyinroq nima qilish mumkin va vaqt topsangiz nima qilish kerak; • “ rad javobisiz ” odam bo ` lmang , olingan topshiriqlarni ko ` rib chiqing va qobiliyatingizni unga nisbatan o ` lchab ko ` ring . Topshirilgan vazifani bajarishga qobiliyatingiz yetadimi? Yetmasa rad eting; • boshqalar bilan yaxshi munosabatlarni o`rnatishga harakat qiling va sizning farovonligingiz va stresssiz ahvolingiz bilan bog`liq bo`lgan odamlar bilan– ayniqsa samarali va ishonchli munosabatlar o`rnating, ularni o`zingizning ustuvor jihatlaringizni va ish yukingizni hurmat qilishga hamda asosli ko`rsatmalar berishga o`rgating; • stresssiz taktika va strategiyani tanlash bilan bog`liq savollarni muhokama qiling; • miyangizni yangilash uchun har kuni o`z vaqtida dam oling, yoqimli fikrlar uchun vaqt toping; • zerikish hissi yoki muayyan faoliyat turiga qiziqish yo`qligi haqida shikoyat qilishga oshiqmang, o`zingizni chamalab ko`ring; • Siz sodir bo`lgan o`zgarishlarni boshqarish va ularni tashkilotdagi boshqa o`zgarishlar bilan muvofiqlashtirish kerak. Ammo, o`zgarishlarni samarali boshqarish eng murakkab, ammo nufuzli vazifalardan biri bo`lib, u o`rganilgan tavsiyalardan foydalanib rasmiy ravishda hal etilmaydi. Tashkilotning mohiyatini, bir vaziyatni boshqasidan ajratib turadigan o`zgaruvchan omillarning ahamiyatini yaxshilab bilish kerak. Mutaxassislarning tavsiyalarini bilsangiz, o`zgarishlarni boshqarish yanada samarali bo`ladi. Masalan, Lerri Greyner tashkiliy o`zgarishlarni muvaffaqiyatli boshqarish jarayonining modelini ishlab chiqdi (8-rasmga qarang).

I. Istak va bosim - rahbariyatning ongiga ichki omillarga (ishlab chiqarish xarajatlari, xizmatlar narxining o`sishi, mehnat unumdorligining pasayishi, xodimlar aylanmasining o`sishi, ishsizlik, ishchilarning ko`plab shikoyatlari, o`zaro tez-tez hasratlashish va h.k.) yoki tashqi omillarga (raqobatning kuchayishi, yangi qonun hujjatlarining paydo bo`lishi) sabab bo`lgan o`zgarishlar zarurligini yetkazishdan iborat. II. E’tibor va vositachilikni qayta yo`naltirish - yangi muammolarni hal qilish va tashqi maslahatchilarning vositachilik xizmatlaridan foydalanish ustuvorligini o`z ichiga oladi, bu ichki va tashqi muammolarni ob’yektiv baholashga qodir, bu ko`pincha yangi fikrlarni va rahbariyat tomonidan mas’uliyatni boshqasiga o`tkazmasdan his qilishni nazarda tutadi. III. Tashxis va tushunib olish - tegishli axborotni to`plash bosqichi, muammolar paydo bo`lishining haqiqiy sabablarini aniqlash, birinchi navbatda, muammoli hududlarni hisobga olgan holda tashkilotda mavjud vaziyatni o`zgartirishni talab qilish. IV. Yangi qaror va uni amalga oshirish majburiyatini topish – ijrochilarning fikrlarini boshqarish usulini topish, eski qarorlarni yangi

muammolarga qo`llash vasvasasiga berilmaslik, balki yangi va noyob qarorlarni topishdir. V. Tajriba va yashirin qiyinchiliklarni aniqlash - innovatsiyalarni keng miqyosda joriy etishdan oldin kutilayotgan o`zgarishlarni sinab ko`rishdir. Tajriba salbiy ta’sirlarni aniqlashga yordam beradi va o`zgarishlarni yanada samarali boshqarish uchun o`z qarorlarini va harakatlarini o`zgartiradi. VI. Bo`ysunuvchilarni innovatsiyalarni qabul qilishga ishontirish – ijobiy natijalar asosida mustahkamlash va yangi usullarni qabul qilish. O`zgarishlar qarshiligini boshqarish bo`yicha Rossiyada keng tarqalgan qarashlardan biri M. Meskon, M.A. Albert va F. Xedouri tomonidan “Menejment asoslari” nomli chop etililgan kitobidagi ularning fikrlaridir. Unda quyidagi taktikalar tavsiya etiladi: 1. Agar qarshilik noto`g`ri ma’lumot yoki uning yetishmasligi tufayli yuzaga kelsa, qarshilik ko`rsatuvchilarni o`zgarishlar haqida xabardor qilish va ularga yangilarini o`rgatish, ijrochilarni qaror qabul qilishga jalb qilish tavsiya etiladi. 2. Ijrochilar faqat shaxsiy muammolar qo`rquvidan o`zgarishga qarshi turishganda, ularni qo`llab-quvvatlash va o`zgarishlarning afzalliklarini tushuntirish kerak. 3. Ijrochilar innovatsiyalarni joriy etishda aniq yo`qotadigan va qarshilik ko`rsatish uchun katta imkoniyatlarga ega bo`lgan hollarda muzokaralar olib borish kerak. 4. Boshqa taktikalar juda ko`p xarajatlar yoki umuman amalga oshirilmaydigan muayyan holatlar uchun kooptatsiya (rahbar saylovni o`tkazmasdan shakllangan o`zgarishlarni ishlab chiquvchi guruhning yangi a’zolarini o`z ichiga oladi) tavsiya etiladi. 5. Boshqa siyosat samarasiz yoki juda qimmat bo`lgan holatlarda manevralar tavsiya etiladi. 6. Agar favqulotda o`zgarishlar zarur bo`lsa va tashabbuskorlar muhim kuchga ega bo`lsa, majburlash qo`llanilishi mumkin.

Har bir taktika o`zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega, shuning uchun rahbarlar ko`nikmalarni rivojlantirishlari, vaziyatni aniq belgilashlari, eng munosib taktikalarni tanlashlari va boshqaruv samaradorligini kasbiy baholashlari kerak.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston. 2014.- 46 b 2. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T: O‘zbekiston, 2017.-104 b 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 7-fevral. 4. Ricky W.Griffin. Fundamental of menejment. 8 th Edition. 2015.-510 p 5. Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p 6. Yo‘ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik- T: TDIU,2013.- 433 b 7. Yo‘ldoshev N.Q., Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2006.-150 b 8. Kucharov A.S. Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2009.-120 b 9. Sharifxodjayev M. Menejment nazariyasi. Darslik. - T.: O‘qituvchi, 2002-464 10. G‘ulomov S.S. Menejment asoslari. O‘quv qo‘llanma.- T:.Sharq Nashriyot- Matbaa Aksiadorlik kompaniyasi ,2002.- 365 b

O'xshashlar

Nizo va stressni boshqarish

Nizo va stresslarni boshqarish 2

Nizo va stresni boshqarish ( MENEJMENT

G'aznachilikda budjet ashkilotlari xarajatlar smetalarini va ularga kiritiladigan o`zgarishlarni ro`yhatga olish

Hokimiyat, yetakchilik, o`zini-o`zi boshqarish va rahbarlik