Hokimiyat, yetakchilik, o`zini-o`zi boshqarish va rahbarlik - Iqtisodiyot - Referatlar

Hokimiyat, yetakchilik, o`zini-o`zi boshqarish va rahbarlik

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

284 KB

Ko'chirib olish

Hokimiyat, yetakchilik, o`zini-o`zi boshqarish va rahbarlik Reja: 1. Kuch va ta’sirning shakllari 2. Yetakchilikning asosiy nazariyasi 3. O`z-o`zini boshqarish 4. Organik menejment funksiyalari va yetakchilik uslubini ish sharoitlariga moslashtirish

Kuch va ta’sirning shakllari Hokimiyat har qanday tashkilotning muvaffaqiyati uchun zarurdir. Tashkilotning vakolati bu tashkilotning iqtisodiy resurslaridan foydalanish va tashkilotning yoki uning bir qismining harakatlarini tashkilotning vazifalari va maqsadlariga erishishga yo`naltirish uchun cheklangan huquqdir. Dj. K. Gelbreyt biroz boshqacha ta’rif beradi: “Hokimiyat - bu bir odamning yoki butun guruhning o`z maqsadlarini boshqalarga yuklash qobiliyatidir. Hokimiyatning mavjudligi uchta savolni tug`diradi: 1) kim bunday kuchga ega? (bu har doim ham shunday emas); 2) u qanday maqsadlarda ishlatiladi? 3) qanday qilib boshqalarning roziligi yoki itoatkorligiga erishish mumkin? Hokimiyat tadqiqotchilari, masalan I. French, B. Reven, K Xaylzlar hokimiyat shakllarining eng maqbul tasnifini ishlab chiqdilar: 1.Majburiyatga asoslangan hokimiyat, ehtimol, eng salbiydir. Yetuk bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, majburan kuchga ega bo`lgan tashkilotlar mehnat unumdorligi pastligi va mahsulotning eng yaxshi sifati bilan ajralib turadi. Masalan, Fred Lutans shunday deydi: “ majburlash bo`ysunuvchini vaqtincha bo`ysunishiga olib kelishi mumkin, ammo u nomaqbul yon ta’sirlarni - qattiqlik, qo`rquv, xushomad va begonalashuvni keltirib chiqaradi. Bu, o`z navbatida, mehnat unumdorligining pasayishiga, ishdan norozilikka va yuqori ishchilar almashinuviga olib kelishi mumkin”. 2.Taqdirlashga asoslangan hokimiyat - bu hokimiyatning eng samarali shakllaridan biri, ammo bu yerda ham kamchilikliklar mavjud. Masalan, odamlarning ehtiyojlari o`ziga xosdir: kimdir mukofot sifatida taqdim etilsa, boshqasi baholanmaydi. Har bir tashkilot resurslari cheklangan va ko`plarni mukofotlashga qodir emas va har doim bu yoki boshqa mukofot jamoaga qanday taassurot qoldirishini bilmaydi.

3. Ekspert hokimiyati (oldingisining o`zgarishi) - xodim, ya’ni, mukofotlanayot-gan odam darhol ehtiyojni qondiradigan yoki zavqlanadigan maxsus bilimga ega deb hisoblaydi. Hokimiyatning bu shakli vakolatlar hokimiyati deb ham ataladi. 4. Huquqiy (an’anaviy) hokimiyat bu urf-odatlarga asoslangan ta’sirdir. Bo`ysunuvchi rahbarning buyruq va ko`rsatmalar berishga qonuniy huquqi bor deb hisoblaydi. Ba’zi mutaxassislar faqat an’anaviy hokimiyatga ishonish mumkin emas deb hisoblashadi, chunki bu, shubhasiz, muammolarni keltirib chiqaradi va zamonaviy mehnatkashning o`z ishi bilan bog`liq bo`lgan tashkilotdagi ishtiroki, ba’zi tadbirlarda qatnashishi kabi qadriyatlariga zid keladi. 5. Namunaviy hokimiyat (o`rnak bo`luvchi hokimiyat) bu shaxsiy xususiyatlarga asoslangan ta’sir bo`lib, bu bo`ysunuvchini rahbarga jalb qilish, ixtiyoriy ravishda undan namuna olish va xuddi shunday bo`lishga intilishdir. Har qanday kuchning majburiy unsuri, uning xususiyatlaridan biri bu- ta’sir qilishdir. Ta’sir - bu odamning xulq-atvori, o`zgaruvchan munosabati va boshqalarning yoki bir guruh odamlarning namunaviy hokimiyatning eng ko`zga ko`ringan xususiyati xarizma (iste’dodli insonning yuqori shaxsiyati; deyarli gipnostik ravishda boshqalarga ta’sir qilish qobiliyati) yordamida ta’sir qilishdir. Xarizma yetakchi shaxsning xususiyatlariga yoki uning tarafdorlarini jalb qilish qobiliyatiga asoslangan ta’sirdir. Shuningdek, u ko`rsatma beruvchi yoki doklad qiluvchi (referent) hokimiyat deb ham ataladi. Ushbu turdagi hokimiyatning asosida mantiq emas, an’ana emas, balki taniqli shaxsning shaxsiy fazilatlari yoki qobiliyatlari kuchi yotadi. Xarizmatik shaxsning ayrim xususiyatlarini ajratib ko`rsatish mumkin: • bu shaxsning tarqatadigan va unga bo`ysunuvchilarni quvvatlaydigan energiya almashinuvi; • ko`pincha ta’sirchan ko`rinish, lekin mutlaqo ko`rkam emas, faqat mukammal ushlab turish qobiliyatidir; • xarakterning mustaqilligi, o`zini-o`zi ta’minlash;

• takabburliksiz o`z shaxsiyatini hayratga solishning maqbul hissi; • har doim munosib va ishonchli tarzda ushlab turish, yig`ilgan vaziyatga egalik qilish. Xodimlar tez-tez ularga o`xshash bo`lishni xohlaydigan o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lganlarning ta’sirini boshdan kechirishadi. Shuni ta’kidlash kerakki, hokimiyatning turli shakllari alohida va mustaqil ravishda mavjud emas. Har qanday tashkilotda ularning o`zaro aloqasi, o`zaro samimiyat mavjud. Masalan, quyida ko`rsatilganidek, turli xil hokimiyat manbalari mavjud: • Hokimiyat munosabatlari zanjiri, bu erda bitta manba boshqasiga o`tadi: iste’molchi - mulk egasi - menejer - marketolog- bevosita ijrochi. • Bir hokimiyat manbai boshqa hokimiyat manbai paydo bo`lishi va ishlashi uchun zaruriy shart yoki asos bo`lib xizmat qilishi mumkin: davlat hokimiyati mamlakatimizda ishlab chiqarish vositalariga egalik huquqining va menejer hokimiyatining paydo bo`lishi uchun asos bo`lgan. • Bir hokimiyat manbai to`g`ridan-to`g`ri yoki bilvosita boshqalarning ta’siriga vositachilik qiladi: bozor hokimiyati ishlab chiqarish jarayonini xaridorlarning manfaatlariga bo`ysunadigan mulk egasining hokimiyati orqali amalga oshiriladi. Mulk egasining samarasiz hokimiyati ishlab chiqaruvchi ustidan bozor hokimiyatining zaiflashishiga olib kelishi mumkin. • Turli xil hokimiyat manbalari bir-biriga nisbatan «o`rnini bosuvchi» sifatida harakat qilishi mumkin, masalan, davlat hokimiyati va bozorning iqtisodiy muomaladagi hokimiyati yoki «to`ldiruvchi» sifatida, masalan, mulk egasining hokimiyati va boshqaruvchining hokimiyati bo`lishi mumkin. Ko`pincha, ba’zi holatlarda bir xil hokimiyat manbalari bir-birini almashtirishi mumkin, boshqa holatlarda esa to`ldiruvchi vazifasini bajaradi (bir-birini to`ldiradi). Shunday qilib, ushbu bo`g`inlarning umumiy holatida hokimiyat tizimi, shuningdek, uning ichida alohida tashkilotning faoliyati ham, umuman iqtisodiy tizim ham shakllanadi. Bir hokimiyat munosabatlari chegaralarini o`zgartirish boshqasining chegaralarini o`zgartirishga olib keladi. Hokimiyatning tashkiliy

asoslari qaror qabul qilish, taqdirlash, majburlash, iqtisodiy resurslarni boshqarish, aloqalar va ma’lumotlarga ega bo`lish kabi hokimiyatlarini o`z ichiga oladi. Tashkilotning raqobatbardoshligi, uning samarali faoliyati ma’lum darajada kimga, qay darajada, qanday chegarada, qanday qilib hokimiyatni ishlatishiga bog`liq; ishlab chiqarish va tijorat faoliyatining qanday turlari bo`yicha kuch cheklanadi, hokimiyat nimaga yo`naltirilganligi va u qanday imkoniyatlarni yaratadi. Mavjud hokimiyat tizimi tartib va samaradorlikka olib kelishi yoki tashkilotning betartibligi va bankrotligiga olib kelishi mumkin. Va bu, avvalambor, tashkilot rahbariga bog`liq. Yetakchilikning asosiy nazariyasi Yetakchi tashkilotni boshqarishda asosiy rol o`ynaydi va yetakchilik esa boshqaruv tojidir! Tashkilot rahbari-rasmiy yoki norasmiy rahbarlik va yetakchilikni samarali amalga oshiradigan, alohida ijrochilarga yoki guruhlarga ta’sir ko`rsatadigan, tashkilotning maqsadlariga erishish va uning vazifasini bajarishga qaratilgan sa’y- harakatlarini boshqaradigan shaxs. Yetakchilikni anglash uchun izdoshlar va yetakchining maqsadlari o`rtasida muvofiqlik bo`lishi kerak. Tashkilotning yetakchisi, aktyor singari, har bir muayyan vaziyatda oldindan belgilangan rolni o`ynaydi, lekin unda shaxsiy talqinni amalga oshiradi. Har bir rol yaxlit hatti-harakatlarning faqat bitta jihati sanaladi. Menejmentdagi "rol" tushunchasi kutish nazariyasi bilan bog`liq (rolni kutish, rol ziddiyatlari, rol keskinliklari, shaxslararo munosabatlar). Menejmentda rol - bu ma’lum bir faoliyatni uning ijrochisi, shuningdek, boshqa rollar bilan bog`liq bo`lgan xulq-atvor to`plamidir. Yetakchi - menejerning ideal modeli turli xil rollarning o`zaro maqbul birlashuvi bilan tavsiflanadi (1- rasmga qarang).

1-rasm. Rahbarning “roli” ni tasniflash Axloqshunos olimlar samarali yetakchining muhim talqinlarini aniqlash uchun uchta yondashuvni qo`lladilar, buning asosida quyidagi yetakchilik nazariyalari ishlab chiqildi: 1. Shaxsiy fazilatlar nuqtai nazaridan "buyuk insonlar nazariyasi" deb nomlangan yondashuv; 2. Xulq-atvor yondashuvi - yetakchilik hatti-harakati tushunchasi; 3. Vaziyatli yondashuv. Yetakchi, odatda, juda ko`p turli xil holatlarga duch keladi, ular muayyan rolni o`ynashlari kerak, ba’zida birdaniga bir nechta, ammo ko`pincha bitta aniq rol ustunlik qiladi. Yetakchi tashkilotning maqsadlari integratsiyasini maksimal darajada amalga oshiradi. Yetakchilikning asosiy nazariyalari rollarni muvaffaqiyatli bajarish uchun quyidagi shartlarni ajratib turadi: - barcha rollarni o`zaro bog`liq va dinamik ravishda bajarish kerak;

- faoliyatning rol tuzilmasi aniq bo`lmasligi kerak: rollarning bir-biridan ajralmas va birdamlikka egaligi; - rollarning har biri rivojlanishda, doimiy ravishda o`zgarib turadigan va dinamik ravishda yaxshilanishi kerak. Tashkilotning muvaffaqiyatli faoliyatini ta’minlash uchun rahbarning maqomi va uning o`zini tutish uslubi, shaxsiyati, ma’lumoti, tajribasi, obro`si, o`ziga xos sharoitlari, mavjud manbalari, ishonchli, ishonarliligi, mas’uliyatli va uyushgan bo`lish qobiliyati bilan belgilanadi (ko`plab olimlar, masalan, R. Stogdill, R. Mann, U Bennis va boshqalar 40 dan ortiq yetakchilik xususiyatlarini namuna qildilar). Rahbar o`z faoliyati samaradorligini oshirish uchun o`zini-o`zi boshqarish qobiliyatiga ega bo`lishi kerak. O`z-o`zini boshqarish Boshqalarni boshqarishni istagan rahbar, o`z-o`zini boshqarishni o`rganish istagi inson boshqarishni o`rganishni boshlaydigan manba ekanligini bilishi kerak. O`z-o`zini boshqarish - bu o`zini - o`zi boshqarish yoki tashkilotni yaratish san’ati; vaqt va kuchni tejash uchun kundalik faoliyatda tasdiqlangan usullardan maqsadli va izchil foydalanish demakdir. Rahbar har doim tizimning bir qismi bo`lishi kerak bo`lgan boshqaruvning an’anaviy tushunchasidan farqli o`laroq, o`z-o`zini boshqarish o`z-o`zini tashkil etadigan yoki tabiiy fanlar nuqtai nazaridan qo`llovchi tizimlar (vaqt va makonda siqilgan, o`z-o`zini yo`q qiladigan) bilan shug`ullanadi. O`z-o`zini boshqarishda menejerlar tizimda ham, tashqarida ham bo`lishi mumkin; tashqi menejer uchun kuzatilgan yoki boshqariladigan vaziyat voqealar gorizontining orqasida yashiringan. O`z-o`zini boshqarishning mohiyati har bir menejerning (yaxshi ma’lum bo`lgan) shaxsiy o`zini-o`zi yaxshilash va " tizimlar" bilan ishlashda, umuman o`z-

o`zini boshqarishning mutlaqo yangi jihati va xususan, mustaqil menejer sifatida vazifalarni, usullarni, xususiyatlarni va boshqalarni hisobga olishdir. O`z-o`zini boshqarish asosan ijtimoiy menejment nazariyalari va usullaridan kelib chiqqan bo`lib, ular ko`pgina afzalliklar va kamchiliklarga ega. Yaqin vaqtgacha uning sub’ekti menejment va menejment tushunchalarining mutlaq o`ziga xosligini hisobga olgan holda menejment bilan shug`ullanuvchi shaxslarning o`z-o`zini rivojlanishi bilan sun’iy ravishda toraytirildi. Biroq, bozor infratuzilmasi sharoitida ishlash va demokratlashtirish va nomarkazlashtirish usullarini yanada rivojlantirish, shuningdek, har qanday chegaralarning doimiy shaffofligini hisobga olgan holda, jamoani boshqarishning ko`plab usullarining samarasizligi sabablari va sharoitlarini chuqur tahlil qilish, noaniqlik sharoitida ishlash usullarini aniqlash va hokazolar kabi yo`nalishlar yaratildi, masalan, mohiyatni hisobga olgan holda o`zini boshqarish. Teng huquqli mijozlar, kichik korxonalar, filiallar, global bozor va boshqalar bilan ishlash tarmoq rejasining chiziqli-funksional tuzilmalaridagi buyruqdan ancha farq qilishi aniq bo`ldi. O`z-o`zini boshqarishning mohiyati bir qator tamoyillarga, namoyon bo`lish shartlariga, asoslariga, g`oyaviylikka asoslanadi: 1. Spontanlik. Ushbu tamoyil, mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, muayyan bozor segmentlari va tegishli boshqariladigan tizimlar sharoitida tendensiyalarning paydo bo`lishi va kuzatilgan ta’sir dalillarining paydo bo`lishini ta’minlaydi. Ushbu tamoyilni hisobga olish ma’murlar – menejerlar, tadbirkorlar, menejerlar va jarayon ijrochilarining xatti-harakatlarida aniqlikni talab qiladi. 2. Tizimning "cho`kishi". O`z-o`zini boshqarishni amalga oshirishda ushbu tamoyil, odatda, amaliy tizim shakllanishi jarayonidan oldin, ya’ni aniq izchil ravishda amal qiladi. 3. O`z-o`zini tashkil etishning yo`nalishi. Muhim tamoyil bo`lib, bu o`z-o`zidan tashkil etiladigan vaqtincha gorizontal tizimlarning o`z-o`zidan yo`naltirilgan o`z- o`zidan paydo bo`lishi, o`z-o`zini tashkillashtiruvchi erkin bozorning davlat va korporativ tuzilmalarning monopolistik tabiatiga biznesni rivojlantirish

boshlanishidan oldin o`zini - o`zi tashkil etishiga e’tibor bermaslik yoki hisobga olishga asoslangan kuchli ta’sirdir. 4. Sun’iy boshlanish. Tadbirkorlar, ma’murlar, menejerlar, "suv ostida qolgan" tizimlar o`z-o`zini yo`q qilish ta’sirini “to`xtatish” uchun zarur bo`lgan narsalar bilan bir muddat o`zini - o`zi ta’minlashi mumkin bo`lgan bozor holatini hisobga olish yoki sun’iy ravishda “yaratish” kerak. 5. Resursni qo`llab-quvvatlash. Ushbu tamoyilni amalga oshirishda bir nechta fikrlarni hisobga olish kerak: a) o`zini - o`zi boshqarish, aniq gorizontal tizimni yaratib, uni o`zi aniqlashga imkon berishi kerak, ya’ni, menejer bir muncha vaqt kuzatuvchi bo`lishga majbur; b) o`ziga xos yumshoq tizim resurslar va xizmatlarni o`z-o`zini ta’minlash, mehnatni o`z-o`zidan oqlash, gorizontal tuzilishdagi ishtirokchilar soni va ularning o`zaro bog`liqligi vaqtincha o`zaro bog`liqlikni rivojlantirish bilan bog`liq zarur vazifalarni o`z-o`zidan hal qiladi; v) o`zini-o`zi boshqarishning rivojlanishi bilan ochiq tizim o`zini - o`zi tugatishga qodir, tegishli natijalarga erishmasdan yoki resurs ta’minotining etishmasligi natijasida olinishi mumkin; g) deyarli ochilgan tizim, o`z-o`zidan ichki vazifalarni anglagan holda, o`z- o`zini amalga oshirgandan so`ng qolgan oldingi tamoyillar doirasida ma’lum bir ishni zudlik bilan yakunlay oladi, yakuniy natijalarga qiziqmaydi. O`z-o`zini boshqarish san’atini o`zlashtirishning afzalliklari quyidagilardan iborat. • kam vaqt bilan ishlashni muvaffaqiyatli bajarish; • ish joyini va umuman mehnatni yaxshiroq tashkil etish; • kamroq shoshilish va stress; • ko`proq ishdan qoniqish; • mehnatni faol rag`batlantirish; • mehnat unumdorligining o`sishi; • malaka oshirish; ish yukining kamayishi; • funksiyalarni bajarishda xatolar sonini kamaytirish;

O`z-o`zini boshqarish biologik omilni, shu jumladan, har bir kishi uchun individual ishlashning tabiiy ritmini va shaxsiy bioritmni ham hisobga oladi, bu yetakchi uchun juda muhimdir. Rahbarning jamoa rahbari sifatidagi zamonaviy qarashining o`ziga xos xususiyati shundaki, u innovatsion tashkiliy madaniyatning asoschisi, tashkilotdagi izchil o`zgarishlarning asosiy tashabbuskori sifatida ko`riladi. Zamonaviy rahbarning eng muhim xususiyatlari: - kasbiylik; - jamoani boshqarish qobiliyati; - qulay psixologik muhitni yaratish va qo`llab-quvvatlash istagi va boshqalar. O`z-o`zini boshqarish rahbarning organik funksiyalarini bajarish va yetakchilik uslubini ish sharoitlariga moslashtirish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Organik menejment funksiyalari va yetakchilik uslubini ish sharoitlariga moslashtirish Menejment nazariyotchilari va amaliyotchilari menejerning quyidagi organik funksiyalarini ajratishni tavsiya etadilar: 1. Vakolatni berish va ularni ijrochilar o`rtasida taqsimlash; 2. Belgilangan ish uchun javobgarlikni belgilash; 3. Menejment qarorlarini qabul qilish; 4. Qarorlarni ishlab chiqishda menejmentning iqtisodiy-statistik, tashkiliy- ma’muriy va ijtimoiy-psixologik usullarini qo`llash; 5. Xodimlarning faoliyatini monitoring qilish; 6. O`z ishini jonlantirishda bo`ysunuvchilarning tashabbusi va mustaqilligini rag`batlantirish; 7. Ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish va mehnat, axborot va boshqa manbalar o`rtasida maqbul nisbatlarni o`rnatish; 8. Ziddiyatli vaziyatlarning oldini olish va hal qilish va boshqalar.

Samarali yetakchilik uslubini aniqlash uchun yetakchining organik funksiyalarini o`rganish qadimgi davrlarda boshlangan. Ammo, tizimli asosda tadqiqotlar XX asrning 30-40-yillarida amalga oshirila boshlandi va to`rtta ilmiy yondashuvda shakllandi: 1. Shaxsiy; 2. Xulq-atvor; 3. Vaziyatli; 4. Birlashtirilgan. Menejmentda yetakchilik uslubining turli xil ta’riflari mavjud. Masalan, Amerika maktabi uslubni o`z maqsadlariga erishish jarayonida xodimlar bilan bo`lgan munosabatlarda rahbarning umumiy hatti-harakati deb biladi. Evropa maktabi, xususan, nemis maktabi, yetakchilik uslubini yetakchi faoliyatining asosiy tarkibiy qismi deb va quyidagi omillar uslubga ta’sir qiladi, deb hisoblaydi: menejerning shaxsiy tarkibi, xodimlarning malakasi, vaziyatdir. Hozirda Rossiyalik mutaxassislar yetakchilik uslubini tashkilotning vazifasini bajarishga yo`naltirilgan va menejment jarayonini amalga oshirishdagi ob’yektiv va sub’ektiv omillarga bog`liq holda yetakchi va jamoa o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning shakllari, vositalari va usullarining barqaror tizimi sifatida belgilaydilar. Yetakchilik usullari ob’yektiv ravishda mavjud va rahbarga individual xususiyatlar bilan belgilanadigan uslubdan farqli o`laroq, odamga bog`liq emas. Rahbarning ish uslubidagi shaxsiy fazilatlari atrof-muhit prizmasidan, boshqariladigan jamoaning ehtiyojlaridan, ishlab chiqarishni boshqarish vazifalaridan va boshqalardan kelib chiqadi. Mahalliy va xorijiy mutaxassislar ikkita katta guruhni ajratib ko`rsatish mumkin bo`lgan yetakchilikni (menejmentni) ishlab chiqdilar. • “bir o`lchovli” - faqat bitta omil tufayli; • "ko`p o`lchovli" - har biri boshqasidan mustaqil bo`lgan va ular bilan birga amalga oshiriladigan bir-birini to`ldiruvchi yondashuvlar to`plami. "Bir o`lchovli" boshqaruv uslubi quyidagilarni o`z ichiga oladi:

• avtoritar; •demokratik; • liberal. Avtoritar menejment uslubi va uning "ekspluatatsion" va "xayrixoh" navlarining asosida Duglas Mak-Gregor "X" va "U" ning mashhur nazariyasi yotadi. “Ekspluatatsion” avtoritar uslub rahbarning bo`ysunuvchilarga ishonmasligi, ularning fikriga qiziqmasligi, hamma narsani yakka o`zi hal qilishi va har bir narsa uchun mas’uliyatni o`z zimmasiga olishi, bo`ysunuvchilarga faqat ko`rsatmalar berish va ularning ishlarini jazolash orqali boshqarish, bu ishlab chiqarish mojarosini rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratadi. Yengil "xayrixoh" avtoritar uslub bilan rahbar o`z qo`l ostidagilarga beparvolik bilan munosabatda bo`ladi, qaror qabul qilishda ularning fikrlariga qiziqadi, garchi, u o`zini oqlashiga qaramay, o`z yo`lida harakat qilishi mumkin (agar bu namoyishkorona tarzda amalga oshirilsa, psixologik iqlim yomonlashadi), bo`ysunuvchilarga, hatto cheklangan darajada ma’lum mustaqillik beradi. Ushbu yetakchilik uslubida jazo juda kam uchraydi. Demokratik yetakchilik uslubiga ega bo`lgan tashkilotlar hokimiyatni markazlashtirmaslikning yuqori darajasi, qaror qabul qiluvchilarning faol ishtiroki, rasmiy vazifalarni bajarish ularga yoqadigan sharoitlarni yaratish bilan ajralib turadi va eng asosiysi, mukofot katta yutuqlarga erishishda egalik qiladi. Amaliyotda turli xil demokratik uslublar mavjud: 1. maslahat; 2. ishtirokli. Maslahat uslubida menejer haddan tashqari bo`ysunuvchilarga ishonadi, ular bilan maslahatlashadi va ular taklif qilgan barcha narsadan foydalanishga intiladi. Taqdirlash choralari orasida rag`batlantirish ustunlik qiladi va jazo faqat alohida holatlarda qo`llaniladi. Xodimlar bunday boshqaruv tizimidan qoniqishadi, garchi, aksariyat qarorlar yuqoridan taklif qilinsa ham, odatda, bunday rahbarga har tomonlama yordam berishga harakat qilishadi va kerak bo`lganda ma’naviy yordam berishadi.

Demokratik uslubning keng ishtiroki shuni ko`rsatadiki, menejerlar barcha masalalarda o`zlarining bo`ysunuvchilariga to`liq ishonadilar, har doim ularni tinglaydilar va barcha konstruktiv takliflardan foydalanadilar, keng qamrovli ma’lumot almashishni tashkil qiladilar va maqsadlarni belgilash va ularning bajarilishini nazorat qilishda bo`ysunuvchilarni jalb qiladilar. Umuman olganda, ro`yxatga olingan menejment uslublari doirasida menejerlar va quyi bo`g`inlarning o`zaro ta’sirining quyidagi variantlari mavjud: 1. Rahbar qaror qabul qiladi va bo`ysunuvchilarga uni bajarish uchun buyruq beradi; 2. Rahbar qaror qabul qiladi va uni bo`ysunuvchilarga tushuntiradi; 3. Rahbar bo`ysunuvchilar bilan kelishgan holda qaror qabul qiladi; 4. Rahbar qo`l ostidagi xodimlar bilan maslahatlashgandan so`ng yechilishi mumkin bo`lgan qarorni taklif qiladi; 5. Rahbar muammoni qo`yadi, bo`ysunuvchilardan maslahat va tavsiyalar oladi, ular asosida qaror qabul qiladi; 6. Rahbar qo`l ostidagilar bilan birgalikda qaror qabul qiladi; 7. Rahbar bo`ysunuvchilarning o`zi qaror qabul qiladigan doirani belgilaydi. Har bir menejment uslubining samaradorligini baholash uchun amerikalik olim R. Likert liberal-avtoritar koeffitsient (LAK) ni rahbarning xulq-atvoridagi imtihonlar asosida aniqlangan liberal va avtoritar unsurlarning yig`indilarining nisbati sifatida hisoblashni taklif qildi. Unga ko`ra, zamonaviy sharoitda ushbu koeffitsientning maqbul qiymati 1,9 ga teng. Boshqacha qilib aytganda, samarali natijalarga erishish uchun menejerlar yetakchilik uslubini ish sharoitlariga moslashtirishlari kerak, bu majburlashdan ko`ra ikki baravar ko`proq ishonchni qo`llaydi. Yetuk tadqiqotchi E. Starobinskiy tomonidan taklif qilingan “bir o`lchovli” yetakchilik uslublarining tavsiflari jadvalini ko`rib chiqamiz (1-jadval). Shuni yodda tutish kerakki, har bir holatda avtoritar, demokratik va liberal uslublar o`rtasida ma’lum bir muvozanat mavjud va ulardan birining unsurlari sonining ko`payishi boshqalarning pasayishiga olib keladi.

“Ko`p o`lchovli” yetakchilik uslublari Zamonaviy sharoitda ishning muvaffaqiyati nafaqat rahbarlar va xizmatchilar o`rtasidagi munosabatlarning tabiati va ularga berilgan erkinlik darajasi bilan, balki boshqa qator holatlar bilan ham belgilanadi. Bu “ko`p o`lchovli” yetakchilik uslubida aks etadi, ular bir-birini to`ldiruvchi, o`zaro bog`langan yondashuvlar to`plamidir, ularning har biri boshqalardan mustaqil bo`lib, shuning uchun ular bilan birgalikda amalga oshirilishi mumkin. Dastlab, “ikki o`lchovli” yetakchilik uslubi g`oyasi ishlab chiqilgan bo`lib, ikkita yondashuvga asoslanib, ulardan biri jamoada qulay ijtimoiy-psixologik iqlimni yaratishga, insoniy munosabatlarni o`rnatishga qaratilgan, ikkinchisi esa inson to`liq ochib bera oladigan tegishli tashkiliy va texnik sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Ushbu yondashuvlarning eng sodda uyg`unligi amerikalik olimlar R. Bleyk va J. Moutonning tomonidan yaratilgan va "boshqaruv panjarasi" deb nomlangan (2. rasmda ko`rsatilgan). “Boshqaruv panjarasi” dan foydalanib, ekspert baholari, ma’lum bir rahbar amal qiladigan yondashuvlar va shaxsning yoki ishlab chiqarishga e’tibor berishning afzalligiga qarab amalda uning yetakchilik uslubini aks ettiradigan sohani aniqlash mumkin.

Masalan, har bir yo`nalishda yo`naltirilganligi bitta ball bilan baholanadigan yetakchi 1.1 maydoniga tushadi, bu esa u na birinchi, na ikkinchi yondashishga teng e’tibor bermasligini ko`rsatadi. Bu masalaga bunday munosabat bilan u o`z lavozimida uzoq vaqt turolmasligi aniq. Ushbu uslub nazariy deb hisoblanadi, ammo, agar menejerning o`zi ishdan bo`shashni kutayotgan bo`lsa, masalan,

tashkilotning bankrotligi sababli yoki boshqa ish joyini qidirayotgan bo`lsa, amalda qo`llash mumkin. 1.9 maydonini egallagan yetakchi odamlarni jamoani yaratishga va kuchaytirishga, undagi qulay ijtimoiy-psixologik iqlimga va ijodiy kayfiyatga qaratadi, shu bilan siz tashkiliy va texnik sharoitlarga e’tibor bermasangiz ham yuqori natijalarga erishishingiz mumkinligiga ishonadi. Ushbu uslub liberal deb hisoblanadi, chunki rahbar insoniy munosabatlarga e’tibor qaratadi va xodimlarni to`liq erkinlik bilan ta’minlaydi. Ushbu uslub yaxshi ishlab chiqarilgan jarayonga mos keladi. Bu taxminan bir xil ma’lumotga ega bo`lgan va ishlash uchun yuqori ishtiyoqli ishchilardan iborat jamoalarda samarali bo`ladi. 9.1 maydonni egallagan rahbar, aksincha, odamlarga va umuman jamoaga unchalik ahamiyat bermay, masalaning tashkiliy va texnik tomoniga e’tibor qaratadi. Ammo, bu yerda ham bunday uslub ob’yektiv holatlarga, masalan, xodimlar munosabatlari va ularning jamoaviy harakatlarining roli minimal bo`lgan texnologik jarayonlarga asoslanishi mumkin. Bu qat’iy ma’muriyat uslubi bo`lib, ishlab chiqarish natijalariga e’tibor qaratiladi. 5.5 maydonida joylashgan menejer o`zining “qo`shimchalarini” odamlar va ishlab chiqarishning tashkiliy-texnik omillari o`rtasida teng ravishda taqsimlaydi. U boshqaruv faoliyatining barcha sohalarida oyoqqa turib oldi, ammo, “osmonda

yulduzlar etishmaydi”. Yetakchilikning ushbu uslubi barqarorlik va nizolarsiz muhit yaratadi. Va nihoyat, 9.9 maydonida tavsiflangan yetakchi har qanday biznesga qodir bo`lgan fikrli odamlar guruhini yaratadi. Bu yerda faoliyatning maqsadlari birgalikda belgilanadi, birgalikda ularni amalga oshirish va odamlarning o`zini namoyon qilishi uchun qulay sharoitlar yaratiladi. Ushbu uslub eng samarali deb hisoblanadi, chunki bu xodimlarga o`zlarining qadr-qimmatini his qilish va o`zlarini to`liq anglash imkoniyatini beradi. “Boshqaruv panjarasi” dan foydalangan holda siz shtatlar jadvalida ko`rsatilgan muayyan pozitsiyalarga mos keladigan reytinglarning uyg`unligini oldindan aniqlashingiz va ularni murojaat etuvchilarning xususiyatlarini ekspert baholari bilan taqqoslashingiz, ularni almashtirishga yaroqliligini aniqlashingiz, yetakchilik uslubini ish sharoitlariga moslashtirishingiz mumkin. G`arb mutaxassislarining zamonaviy menejment konsepsiyalarida yetakchi- lik uslubini shakllantiradigan yondashuvlarning boshqa uyg`unligini amalga oshirishga harakat qilinadi. Shunday qilib, yetakchilik shaxsiga sig`inish xavfini o`z ichiga olgan avtoritar menejment usullari ishlab chiqarishni tashkiliy va texnik sharoitlarini yaratishga yo`naltirilgan yondashuv va demokratik, erkin odamlarning jamoasini yaratishga va kuchaytirishga qaratilgan yondashuv bilan birlashtirishga ishoniladi. Avtoritar yetakchilik uslubidan tezda chiqib ketish odamlarni vaziyatni yaxshilamasdan chalkashlik holatiga olib kelishi mumkin. To`g`ri, bu kam sonli jamoalarga ko`proq xosdir; yuqori bo`g`inlarda xodimlarni ozod qilish - samaradorlikning oshishiga va xodimlar aylanishining pasayishiga olib keladigan teskari sxema mavjud. F. Fidlerning so`zlariga ko`ra, menejment xususiyatlari ko`p hollarda vaziyatga bog`liq va ma’lum bir uslubni tan olgan rahbar odatda, o`zini o`zgartira olmasligi sababli, vazifaga asoslanib, unga o`zi uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratishi kerak. Yetakchilik - uslubni biznes sharoitlariga moslashtirish orqali namoyon bo`ladi.

Rahbarning vakolatlari miqyosiga, ularning bo`ysunuvchilar bilan bo`lgan munosabatlariga, hal qilinishi kerak bo`lgan vazifalarni tuzilishning ravshanligiga qarab, F. Fidler turli xil vaziyatlarning 8 turini aniqlaydi, ularning variantlari 7.3- rasmda keltirilgan. 3-rasm. Yetakchilik uslubi samaradorligining vaziyatga bog`liqligi. 1 2 3 4 5 6 7 8 Rahbar va bo`ysunuvchilarning o`zaro munosabati Yaxshi Yaxshi Yaxshi Yaxshi Yomon Yomon Yomon Yomon Vazifalarni shakllantirish va tuzish Aniq Aniq Noaniq Noaniq Aniq Aniq Noaniq Aniq Rahbarning eng yuqori lavozim vakolatlari Kuchli Kuchli Kuchli Kuchsiz Kuchli Kuchsiz Kuchli Kuchsiz Jamoa yaratishga yo`naltirilgan rahbarlar Tashkiliy va texnik masalalarga yo`nal- tirilgan rahbarlar Eng quyi F. Fidler modelining 1, 2 turlari - vazifalar aniq shakllantirilgan, boshqaruv vakolatlari ahamiyatli va uning qo`l ostidagilar bilan aloqalari qulay, shuning uchun ikkinchisiga ta’sir qilish osonligidadir. Agar kamchiliklar (3-8 turdagi) bo`lsa, unda rahbar F. Fidlerning fikriga ko`ra, tashkiliy va texnik muammolarni hal qilishga, jamoani tuzishga va insoniy munosabatlarni rivojlantirishga ko`proq e’tibor qaratgani ma’qul. Bu maqsadlarning birligini , qarorlarni qabul qilish va amalga oshirishning samaradorligini va ishonchli nazoratni ta ’ minlaydi . Bunday vaziyatda siz munosabatlar o ` rnatish uchun vaqt sarflashingiz shart emas va ishlarni bajarish uchun aniq sodda topshiriqlar sharoitida xodimlar uchun juda

oddiy ko ` rsatmalardir , shuning uchun yetakchi avtoritar uslubiga amal qilishi mumkin , ammo osongina diktatura ekanligini va mustabidlikning o ` xshash emasligini unutmaslik kerak . Birinchi odamlar tushunishlari bilan birga qabul qilishlari ham mumkin , ikkinchisi esa qonuniy asosda g ` azablanadi va rahbar bilan hamkorlik qilishdan bosh tortadi . Jamoani mustahkamlash va inson munosabatlarini saqlab qolishga qaratilgan yetakchilik uslubi , rahbarga bo ` ysunuvchilar bilan hamkorlikning zarur darajasini ta ’ minlash uchun yetarli kuchga ega bo ` lmagan , ammo , agar munosabatlar yaxshi bo ` lsa , odamlar asosan ular uchun zarur bo ` lgan narsalarni qilishga moyil bo ` lgan rahbar uchun mo ` tadil darajada qulay bo ` lgan vaziyatlarda eng mos keladi . Bunday sharoitda , ishning tashkiliy tomoniga e ’ tibor mojaroga olib kelishi mumkin , natijada menejerning bo ` ysunuvchilarga nisbatan zaif ta ’ siri yanada kamayadi . Insoniy munosabatlarga yo ` naltirish , aksincha , uning ta ’ sirini kuchaytirishi va o ` z qo ` l ostidagilar bilan munosabatlarni yaxshilashi mumkin . Yetakchilik uslubining vaziyatga bog ` liqligini tavsiflovchi yana bir " yo ` l - maqsad " yetakchilik modeli T . Mitchell va R . Xauz tomonidan taklif qilingan . Ularning fikriga ko`ra, ijrochilar agar biron bir foyda ko`rsalar, maqsadlariga erishishga intilishadi, shuning uchun rahbarning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat: •agar ular yaxshi ish qilsalar, ularga nima foyda keltirishini tushuntirish; ularni amalga oshirishdagi to`siqlarni bartaraf etish; • kerakli yordamni ko`rsatish, maslahat berish, to`g`ri yo`lda harakat qilish. Menejer bera olmaydigan haq to`lashga va’da bermasligi kerak. T. Mitchell va R. Xauz modeli yetakchilik uslubini (menejment) o`z ichiga oladi, ulardan foydalanish ijrochilarning shaxsiy imtiyozlari va shaxsiy fazilatlari, ularning qobiliyatlariga ishonch darajasi va vaziyatga ta’sir ko`rsatish qobiliyati bilan belgilanadi. 1. Xodimlar o`zini o`zi qadrlashi va jamoaga tegishli bo`lishi uchun katta ehtiyojga ega. Odamlarga yo`naltirilgan uslubga o`xshash "qo`llab-quvvatlovchi uslub" afzalroqdir.

2. Xodimlar avtonomiya va mustaqillikka sodiqdirlar. Mualliflarning fikriga ko`ra, ishlab chiqarishning tashkiliy va texnik sharoitlarini yaratishga yo`naltirilgan uslubga o`xshash "instrumental" uslubdan foydalanish yaxshiroqdir, chunki bo`ysunuvchilar, ayniqsa hech narsa ularga bog`liq bo`lmaganda, vazifani iloji boricha tezroq bajarishni istaganlar, nima va qanday qilish kerakligi haqida gapirishni va zarur ish sharoitlarini yaratishni afzal ko`rishadi. 3. Xodimlar yuqori natijalarga erishishga intilishadi va ularga erishish mumkinligiga ishonch hosil qiladi, "muvaffaqiyatga erishish" ga yo`naltirilgan uslubni qo`llaydi, rahbar unga eng yaxshi vazifalarni qo`yadi va majburlashsiz bo`ysunuvchilar o`zlarining mustaqil qarorlari uchun imkon qadar ko`proq harakat qilishlarini kutadi va u faqat zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydi. T. Mitchell va R. Xauzning fikriga ko`ra, qaror qabul qilishda bo`ysunuv- chilarning ishtirok etishiga qaratilgan yetakchilik uslubi menejment faoliyatida o`zlarini amalga oshirishga intilayotgan vaziyatga mos keladi. Shu bilan birga, rahbar ular bilan fikr almashishi, o`z g`oyalarini tayyorlashi va qaror qabul qilishda ulardan keng foydalanishi kerak. Mualliflarning fikriga ko`ra, "instrumental" uslubdan foydalanish yaxshiroqdir, chunki rahbar butun vaziyatni yaxshiroq ko`radi va uning ko`rsatmalari bo`ysunuvchilar uchun yaxshi qo`llanma bo`lib xizmat qilishi mumkin. Biroq, bu ko`rsatmalar suiste’mol qilinishi mumkin emas, chunki ijrochilar buni haddan tashqari nazorat va diktatorlik deb qabul qilishlari mumkin. Innovatsiyalarni birinchi bo`lib sotib olgan rahbarlar, shuningdek, innovatsiyalarni birinchi bo`lib o`zlashtirgan tadbirkorlar odatda, «erta qabul qiluvchilar» deb ataladi. P. Xersey va K. Blanshardning vaziyat nazariyasiga muvofiq, muayyan uslubni qo`llash bo`ysunuvchilarning yetuklik darajasiga, ularning xatti- harakatlari, ta’lim va muayyan muammolarni hal qilish tajribasiga, belgilangan maqsadlarga erishish uchun ichki istaklariga bog`liq. Buning asosida P. Xersey va K. Blanshard to`rtta asosiy yetakchilik uslubini shakllantirdilar:

1. Xodimlar tomonidan nima va qanday qilish kerakligi haqida o`z ishlarining natijalari uchun javob berishni bilmaydigan, qobiliyatsiz va beparvolar to`g`risidagi buyruq, ko`rsatmalardir. Bu yerda rahbar birinchi navbatda, tashkiliy va texnik muammolarni hal qilishga, keyin esa inson munosabatlarini o`rnatishga va inoq va ahil jamoani shakllantirishga e’tibor qaratish kerak. (Xodimlar mehnatga layoqatsiz va ishlashni xohlamaydilar, chunki u qobiliyatsiz yoki o`ziga ishonchsiz). 2. O`rtacha yetuklik darajasi bo`lgan xodimlarga, agar u allaqachon mas’uliyatni o`z zimmasiga olishga tayyor bo`lsa, lekin buni uddasidan chiqolmasa, taklif qilish, masalaning tashkiliy tomonida va jamoaviy ishda teng yo`nalishni o`zida mujassam etgan menejment uslubi afzal ko`riladi. Bu yerda yetakchi bir vaqtning o`zida ijrochilarga ko`rsatmalar berib, ularning ijodiy va mustaqil ishlash istagini qo`llab-quvvatlashi kerak. (Xodimlar qobiliyatsiz, lekin ishlashni xohlashadi, motivatsiya mavjud, ammo ko`nikmalar yo`q). 3. Agar qo`l ostidagi xodimlar ishtirok etishlari mumkin bo`lsa, lekin buning uchun barcha sharoitlar mavjudligiga va yetarli darajada tayyor bo`lishiga qaramay, vazifalarni hal qilish uchun javobgar bo`lishni istamasalar, eng mos keladigan narsa bu qarorlarni qabul qilishda ishtirok etishni nazarda tutadigan uslubdir. Ularning o`zlari buni nima, qachon va qanday qilish kerakligini yaxshi bilishadi, ammo, rahbar o`zlarining ishtirok hissini faollashtirishi, o`zini isbotlashi uchun imkoniyat yaratishi va kerak bo`lganda yordam berishi kerak. (Xodimlar qobiliyatli, lekin ishlashni xohlamaydilar, chunki ular rahbarning takliflarini qabul qilmaydilar). 4. Agar ijrochilar o`z-o`zini ish bilan ta’minlaydigan, ammo yordam va ko`rsatmalarsiz doimiy ravishda o`zgaruvchan sharoitlarga moslashishi mumkin bo`lgan yuqori darajadagi yetuklik bilan yo`naltirilsa ularda xohish, istak va javobgarlik hissi yuqori bo`lishi mumkin. (Xodimlar rahbar tomonidan taqdim etilgan narsalarni qila oladi va xohlaydi). Ammo:

1.Tashkilotda an’anaviy munosabatlar yanada murakkab rivojlanib bormoqda, shuning uchun oqilona boshqaruv talablari rahbarlarni to`g`ridan-to`g`ri buyruqlarga murojaat qilmasdan xodimlarga ta’sirning turli shakllaridan foydalanishga undaydi; 2.Yollangan ishchilarni ishlatish bilan bog`liq xarajatlar va qiyinchiliklar juda katta, shuning uchun har bir rahbar xodimlardan mohirona foydalanishi kerak, xodimlarga yangi usullarni tezda o`rganishga yordam berish va amaliy menejment ko`nikmalarini egallash kerak. Maqbul yetakchilik uslubini tanlashda - menejerning quyi bo`g`inlarga nisbatan xulq-atvori va ishbilarmonlik uslubini biznes sharoitlariga moslashtirish ustuvor ahamiyat kasb etadi. Har qanday joyda rahbariyat ijtimoiy-psixologik jihatlarni hisobga olishga, odamlarga, ularning ehtiyojlari va talablariga e’tiborli bo`lishi, tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo`lishi, o`zi rahbarlik qilayotgan jamoaning ishlab chiqarish, texnik, moliyaviy va iqtisodiy masalalarini chuqur bilishi shart. Shunday qilib, menejmentning har qanday darajasidagi rahbariyat ishlab chiqarish va tijorat faoliyatining aniq muammolari bo`yicha aniq qaror qabul qilishga, vazifalarni hal qilishda qat’iyatlilikni namoyon etishga qodir bo`lishi kerak. Qabul qilingan qarorlar hozirgi sharoitga, ish sharoitlariga mos keladigan ilmiy asoslangan bo`lishi juda muhimdir. Ba’zida, siz samaradorlikning to`liq kafolati mavjud bo`lmaganda, siz xavfning yoqasida, moslashuvchan, zudlik bilan, yakuniy natijalar uchun javobgarlikni o`z zimmangizga olishga majbur bo`lasiz. Yetakchilik uslubini biznes holatlariga moslashtirish, ayniqsa nizolar, stresslar va o`zgarishlarni boshqarishda juda muhimdir.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston. 2014.- 46 b 2. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T: O‘zbekiston, 2017.-104 b 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 7-fevral. 4. Ricky W.Griffin. Fundamental of menejment. 8 th Edition. 2015.-510 p 5. Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p 6. Yo‘ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik- T: TDIU,2013.- 433 b 7. Yo‘ldoshev N.Q., Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2006.-150 b 8. Kucharov A.S. Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2009.-120 b 9. Sharifxodjayev M. Menejment nazariyasi. Darslik. - T.: O‘qituvchi, 2002-464 10. G‘ulomov S.S. Menejment asoslari. O‘quv qo‘llanma.- T:.Sharq Nashriyot- Matbaa Aksiadorlik kompaniyasi ,2002.- 365 b

O'xshashlar

Nizo, stress va o`zgarishlarni boshqarish

O`zbekistonda loyihalarni boshqarish tendensiyalari

Yangi texnika va texnologiyani yaratish, o`zlashtirish va sifatini boshqarish

Loyihaning inson resurslarini boshqarish

Personalni boshqarishda yetakchilik