Намунавий чизиқли бўғинлар ва уларнинг тавсифлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Намунавий чизиқли бўғинлар ва уларнинг тавсифлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

280.3505859375 KB

Ko'chirib olish

Намунавий чизиқли бўғинлар ва уларнинг тавсифлари Режа: 1. Бўғинлар ҳақида тушунча 2. Бўғинлар тавсифлари 3. Идеал (инерциясиз) бўғин 4. Биринчи даражали инерцион нодаврий (апериодик) бўғин

Олдинги бўлимда бўғин элементининг математик модели сифатида кўриб чиқилган эди. Умуман олиб қараганда, бўғин деб элементнинг математик моделини, элементар бирикмасини ёки тизимнинг ҳар қандай бир қисмини олиб қаралади. Улар ўзаро конструктив тузилишлари бўйича, фойдаланаётган энергия турига қараб, бажарадиган вазифасига кўра фарқ қилишларига қарамай барчаси намунавий бўғинларни акс эттирадилар. Бўғинлар ҳам тизимлар каби юқори даражали диффференциал тенгламалар орқали ёзилиши мумкин. Умумий ҳолда уларнинг узатиш функциялари қуйидагича ёзилиши мумкин:K(p)=(b0pm+b1pm−1+...bm)/(a0pn+a1pn−1+...an) (4.1) Намунавий ёки элементар бўғинларни бирикмасини ҳар доимо ҳам иккинчи даражадан юқори бўлмаган дифференциал тенгламалар билан ифодалаб бўлмайди. Алгебра курсидан маълумки, ихтиёрий тартибдаги кўпҳадни содда қуйидаги кўринишлардаги кўпайтмаларга ажратиш мумкин k1p, (d1p+d2), (d1p2+d2p+d3) (4.2) Шунинг учун (4.1) узатиш функциясини оддий (4.2) кўринишидаги кўпайтмалар ҳосиласи сифатида олиб қараш мумкин, ёки содда k p, k d1p+d2; k d1p2+d2p+d3 (4.3) кўринишдаги касрлар орқали ҳам ёзиш имконияти бор. Шундан келиб чиққан ҳолда, намунавий ёки элементар бўғинлар деб узатиш функциялари оддий (4.2) кўринишидаги кўпайтмалардан ёки (4.3) кўринишидаги содда касрлардан ташкил топган бўғинларга айтилади. Элементар бўғинларни ўрганиб чиқишга киришишдан олдин комплекс соннинг модулини ва аргументини формуласини эслаб ўтиш мақсадга мувофиқдир Z=∏i=1 m Zi/∏k=1 n~Zk бу ердан Zi=|Zi|ejarg Zi,~Zk=|~Zk|ekjarg { ~Z,¿

бўлганлиги учун комплекс соннинг модули ва аргументи учун қуйидагига эга бўламиз:|Z|=∏i=1 m|Zi| ∏k=1 n|~Zk| ; arg Z=∑i=1 m arg Zi−∑k=1 n arg { ~Zk¿ Шундай қилиб, комплекс сонларнинг қуйидаги модул ва аргументлар қоидаси ўринлидир: икки комплекс соннинг кўпайтмасининг нисбати кўринишида берилаётган комплекс соннинг модули суратдаги кўпайтмаларнинг модуллари кўпайтмасини махраждаги кўпайтмаларининг модуллари кўпайтмаларига нисбатига тенгдир, аргументи эса суратдаги кўпайтманинг аргументлари йиғиндисидан махраждаги кўпайтманинг аргументини айрилганига тенг. Айрим адабиётларда [ ] бир нечта кириш йўли ва чиқиш йўли таҳсирларига эга бўлган ва тартиби иккидан ортиқ бўлган дифференциал тенгламалар орқали тавсифланувчи тизимнинг битта чизиқли функционал элементи тузилиш тасвирида бир нечта намунавий бўғинларнинг бирор боғланиши кўринишида берилиб, ушбу тартибда кўриб ўтилади: 1) нолинчи тартибли дифференциал тенглама орқали тавсифланувчи инерцияли бўлмаган (идеал, мутаносиб, статик) бўғин; 2) биринчи даражали дифференциал тенглама орқали тавсифланувчи инерцион нодаврий (апериодик) бўғин; 3) биринчи тартибли дифференциал тенглама орқали тавсифланувчи интегралловчи бўғин; 4) биринчи тартибли дифференциал тенглама орқали тавсифланувчи дифференциалловчи бўғин; 5) биринчи тартибли дифференциал тенглама орқали тавсифланувчи эластик (қайишқоқ, интегро-дифференциалловчи бўғин); 6) иккинчи тартибли дифференциал тенглама орқали тавсифланувчи тебранувчи (бўғин). Узгачароқ белгиларини ҳисобга олиб тавсифланиши орқали шундай синфларга бўлинишини кейинги параграфда кўриб ўтамиз.

Бўғинлар тавсифлари Бўғинларни у ёки бу синфга ажратаётганда уларни турлича белгиларига қараб бўлиш мумкин. АС нинг барча элементларини ўтиш жараёни ёки мувозанат ҳолатидаги тавсифиларига қараб уларни маълум бир содда бўғин қаторларига киритиш мумкин. Ушбу қисмда содда бўғинларни уларни тавсифиларига қараб қайси гуруҳга киришини кўриб ўтамиз. Кириш ва чиқишдаги ўзгарувчиларнинг мувозанат ҳолатидаги ўзаро боғлиқликларга қараб туриб барча элементларни содда бўғинларнинг учта гуруҳига киритиш мумкин- кучайтирувчи, интегралловчи ва дифференциал-ловчи. Кучайтирувчи бўғинларда кириш ва чиқишдаги ўзгарувчилар ўртасида қуйидаги боғлиқлик мавжуддир:xчик = f(xкир ); Интегралловчи бўғинларда эса чиқишдаги ўзгарувчи билан киришдаги ўзгарувчининг вақт бўйича олинган интеграли орасидаги боғлиқлиқ: xчик =ka∫ xкир dt Дифференциалловчи бўғинларда чиқишдаги ўзгарувчи билан киришдаги ўзгарувчини ҳосиласи ўртасида қуйидаги боғлиқлик бор: xчик =kD dx кир dt ; Утиш тавсифилари бўлмиш Х чик (t) ни содда бўғинлар учун кўриб чиқиб уларни динамик хусусиятлари каби бирлаштирилиб намунавий бўғинлар деб аталса ҳам бўлади. Амалда бундай элементар бўғинлар ҳам жуда кўп учрайди. Бундай турли физик хусусиятларга эга бўлган элементларни бирлаштириш имконияти шунинг учун мавжудки, унда турли физик хоссаларга эга бўлган элементлар деярли бир хил математик дифференциал тенгламалар билан ифодаланиши мумкин. Бундай дифференциал тенгламаларнинг тартиби кўпинча иккинчи даражадан ошмайди. Оддий

Мувоза нат ъ о- латида- ги фар ы - игабўғинлар динамик хоССаларига кўра идеал (инерсиясиз) ва кеч қолувчи инерцион бўғинларга бўлинади. Ундан ташқари кўрсатилган бўғинлар турғун ва нотурғун , ҳамда минимал фазали ва номинимал фазалиларга бўлинадилар. (расмни қаранг). Нотурғун бўғинлар ҳақида тушунча киритилганлигига сабаб ба o зи бир бўғинларнинг эркин ҳаракатлари сўнмайдиган бўлиши мумкинлигидадир[limx эр(t)→∞] . Бундай бўғинлар нотурғундир. Нотурғун бўғинлар ва кечикувчи бўғинлар номинимал фаза бўғинларидир, чунки уларда фазаси катта (минимал эмас) бўлиб, катталик жиҳатидан бошқа шунга ўхшаш турғун ва кечикмайдиган бўғинларникидан фарқлидир. Минимал - фазали бўғинлар учун АЧТ ва ФЧТ ўртасида бир хил боғлиқлиқ бордир. Намунавий бўғинларни тавсифиларини таҳлил қилиш учун, ҳар доим деярли стандарт кўринишда бўлган, динамик тенгламадан фойдаланилади: чапда чиқишдаги ўзгарувчи х чик ва унинг ҳосилалари мос ҳолдаги коэффициентлар билан, ўнг томонда эса киришдаги ўзгарувчи х кир ва унинг ҳосилалари мос коэффициентлар билан белгиланадилар. Ташқи таъсир турига кўра бўғин киришида бўлаётган, ўтиш тавсифилари ўзаро фарқланади. (Масалан сакраш таъсирларига кўра, Кучайтир иш бщьинл ар Интеграл; ловчи б щьинла р Диффер- ловчи бугинлар Идеал буьин- лар Кеч ыолувч и бщьинл ар Инерциал б щьинл ар Нотурь ун бщьин Номинимал фазали бщьинлар Минимал фазали бщьинлар Турьун бщьин- лар Динам ик ре- жим- даги фар- кига ыара б

импулсли ўтиш тавсифилари ва частотали тавсифилар турли частоталардаги гармоник таъсирларга қараб). Намунали бўғинларнинг таҳлили ўтиш (вақт бўйича) тавсифиларига қараб бирлиги киришидаги та o сир (ўтиш жараёни) ва частотага қараб бажарилади. Қуйида намунавий бўғинларнинг тавсифилари келтирилгандир. Идеал (инерциясиз) бўғин Идеал бўғинларнинг динамикаси тенгламаси қуйидагичаxчик (t)=kx кир (t) (4.4) бу ерда k - кучайтириш (ёки узатиш) коэффициенти. У чизиқли бўғинлар учун ўзгармас, чизиқли бўлмаган бўғинлар учун эса ўзгарувчандир. Инерциясиз бўғинларнинг оператор тенгламаси xчик (p)= kx кир (p) (4.5) кўринишида ёзилади. Идеал бўғинларнинг узатиш функцияси қуйидагича K(p)= xчик (p)/xкир (p)= k (4.6) P ни jw га алмаштириб частота функциясини олинади. K(jw )=k (4.7) Бўғинларнинг ЛАТ и қуйидаги ифода орқали аниқлана-ди: G=20 lg k Уларнинг частота тавсифилари адабиётларда берилгандир. Ушбу бўғин гуруҳига мисол тариқасида қаттиқ механик пишанг (ричаг), механик узатма (редуктор) потенциометр, электрон кучайтириш лампаси, ярим ўтказгичли триод ва ҳоказолар кириши мумкин, агар уларнинг динамик тенгламалари (4.4) кўринишда ифодаланган бўлса. Қатор ростловчи тизимларда элтувчи частотада ишловчи қўрилмалар (селғсинлар, модуляцияли ва демодуляцияли ўзгарувчи ток кучайтиргичлари ва бошқалар) қўлланилади. Кириш йўли таъсирли частоталар элтувчи частотадан бироз кичик бўлганда бу қурилмаларни инерцион бўлмаганларга оид деб хисоблаш мумкин.

ЖАДВАЛ 2Xкир (t)=1(t) даги ўтиш тавсифиси Амплитуда – фаза частота тавсифиси Логарифмик частота тавсифиси Биринчи даражали инерцион нодаврий (апериодик) бўғин Биринчи даражали бўғин динамик тенгламаси Tdx чик dt +xчик =kxкир (4.8) бу ерда Т - маССанинг борлиги билан боғлиқ бўлган вақт доимийси. Бошланғич "0" шартларда Лаплас операторини қўллаб оператор тенгламани олинади: (TP +1)xчик (p)=kx кир (p) (4.9) Бўғиннинг ўтиш функцияси xчик (t)=k(1−e−t/T) (4.10) ( 4.9 ) га кўра биринчи даражали инерцион (апериодик) бўғиннинг узатиш функцияси: K(p)= k 1+Tp (4.11) Частота функцияси K(jw )= k 1+jwT (4.12) ёки K(jw )=P(w)+jQ (w)=A(w)ejϕ(w) (4.13)

бу ерда P(w)= k 1+w2T2 (4.14) Q(w)=− wTk 1+w2T2 (4.15) A(w)=√P2(w)+Q2(w)= k √1+w2T2 (4.16) ϕ(w)=arctg [Q(w)/P(w)]=arctg (−wT ) (4.17) Инерцион нодаврий бўғиннинг логарифмик амплитуда частота тавсифисини қуриш учун логарифмик функция амплитудасини децибелларда аниқлаш керак бўлади. ( 4.16 ) дан G=20 lgA(w)=20 lg| k √1+w2T2| (4.18) ёки, G=20 lgk−20 lg(1+w2T2)1/2 (4.19) Логарифмик амплитуда частота тавсифисини, яҳни G ( w ) ни аниқ қуриш учун уни қийматларини, ҳар хил частота w ларни аниқлаш зарур. Лекин ЛАТни соддалаштириш учун аниқ G ни асимптоталар билан алмаштириш мумкин. Бунда биринчи асимптота ҳисобга олмаса ҳам бўладиган ҳолларда G 2 ни w 2 T 2 паст частоталарда ифодалайди. Яҳни бунда G21≈20 lgk−20 lg1≈20 lgk (4.20) Бу асимптота частотага боғлиқ бўлмайди. Иккинчи асимптота G2'' эса w2T2>> ҳолга тааллууқли бўлиб, юқори частоталарни ифодалайди: G2''≈20 lgk−20 lgwT (4.21) Бу асимптота частотага боғлиқдир. Агар частотани бир декадага ўзгаришини w2=10 w 1 , деб олсак, у ҳолда амплитуда децибелларда қуйидагига ўзгаради ΔG2''=−20 lg10 w1T+20 lgw1T=−20 lg10 =−20 дб /дек

Шунга асосан, иккинчи асимптота частота бир декадага ортганда 20 дб га камайиши маҳлум бўлади. Хар иккала асимптотанинг кесишган нуқтаси (4.20) ва (4.21) тенгликларни қаноатлантиради, яҳни20 lg1=20 lgwkT, бу ерда wk=1 T . wk катталик биринчи даражали инерцион бўғиннинг вақт доимийси T орқали аниқланади ва кесишиш частотаси ( wk=wкес ) деб аталади . Берилган изоҳларга кўра ( биринчи даражали ) бўғиннинг ЛАТ ини қуйидаги тартибда қурилса тўғри бўлади : - бўғиннинг амплитуда частота функциясини логарифми децибелларда аниқланади; - кесишиш частотаси ҳисобланади; - кесишиш частотасига қадар тўғри горизонтал чизиқ ўтказилади; - кесишиш частотасидан бошлаб ЛАТ горизонтал қисмининг охирига қадар - 20 дб/дек оғишга эга бўлган тўғри чизиқ ўтказилади. G 2 асимтотик ЛАТ нинг максимал оғиш wk да 3дб га тенг бўлиб, бошқа частоталарда унча аҳамиятли эмас. Биринчи даражали инерцион нодаврий бўғиннинг логарифмик фаза - частота тавсифиси қуйидагича аниқланади: ϕ(w)=−arctgwT =−arctg (w/wk) Кесишиш частотасида фаза ϕ(wk)=−arctg (wk/wk)=−arctg 1=−45o га тенг. Логарифмик фаза частота тавсифисини биринчи тармоқ учун кесишиш частотаси ординатасига нисбатан нуқталар бўйича ёки қолип бўйича қуриш мумкин, иккинчи тармоқ учун эса симметриялик шартлари бўйича қуриш мумкин. Биринчи даражали инерцион нодаврий бўғинларга мисол қилиб қаршилик ва индуктивликдан ёки қаршилик ва сиғимдан ташкил топган

пассив тўртқутблиликни; термопарани, маҳлум бир ҳолатларда магнит кучайтиргични, ўзгарувчан ва ўзгармас ток генераторларини, агар киришида якор токи, чиқишида эса бурчак тезлиги бўлса электр двигателларини ва ҳоказоларни динамик тенгламалари (4.8) кўринишида ифодаланган бўлса, келтириш мумкин. ЖАДВАЛ 3Xкир (t)=1(t) даги ўтиш тавсифиси Амплитуда – фаза частота тавсифиси Логарифм ик частота тавсифиси Интегралловчи бўғин Интегралловчи бўғиннинг динамик тенгламаси dxчик dt =kaxкир(t) (4.22) ёки xчик(t)=ka∫0 t xкирt(dt) кўринишида бўлиб, бу ерда k a пропорционаллик коэффициентидир. Ушбу тенгламага Лаплас ўзгартиришини қўллаб, бошланғич нол шартларда интегралловчи бўғин учун оператор тенгламасини оламиз. xчик(p)=ka pxкир(p) (4.34) Интегралловчи бўғиннинг ўтиш тавсифиси бирламчи кириш таҳсирида координата бошидан бошланғич тўғри чизиқни акс этдиради. (Жадвални қаранг). (4.23) га асосланган ҳолда интегралловчи бўғиннинг узатиш функцияси K(p)=ka p (4.24)

дир. Частота функциясини эса Р ни jw га алмаштириш орқали олинади K(jw )= ka jw =−jka /w (4.25) ёки K(jw )=P(w)+jQ (w)=A(w)eiϕ(w) (4.26) бу ерда P(w)=0; Q(w)=−kaw} (4.27) A(w)=Q(w)=k a/w ϕ(w)=arctg (−∞)=−90 0 =const } (4.28) Интегралловчи бўғиннинг АФТ си мавҳум манфий ярим ўқ билан мос тушади (жадвални қаранг). Логарифмик амплитуда тавсифиси эса (4.28) га асосан G=20 lgA(w)=20 lgka−20 lgw орқали аниқланади. Бу ифода (4.21) ўхшаш бўлганлиги учун интеграл-ловчи бўғиннинг ЛАТ и – 20 дб/дек оғишга эга бўлган, w=ka частотага мос келувчи абцисса ўқидаги тўғри чизиқдан иборатдир (яна жадвалга қаранг). Логарифмик фаза - частота тавсифиси эса ϕ(w)=arctg (−∞)=−90 o=const Бу тавсифидан кўриниб турибдики, фаза частотага боғлиқ эмас экан ва ушбу намунадаги бўғинлар учун минималдир. Бўғин эса минимал фазалидир. Интегралловчи бўғинларга мисол қилиб, киришда кучланиш чиқишида эса ротор ёки якорнинг бурчак оғиши бўлган электр двигателини (вақт доимийсини ҳисобга олинмаган ҳолда), массаси ёки ишқаланиш кучини ҳисобга олмаган ҳолда агар кириши цилиндрга суюқликни узатиш тезлиги ёки золотникни тирқишини очилиши, чиқишида эса проўенни силжиши бўлса гидравлик сервомоторни ва ҳоказоларни олиш мумкин, агар уларнинг динамик тенгламалари (4.22) каби ифодаланган бўлса.

ЖАДВАЛ 4Xкир (t)=1(t) даги ўтиш тавсифиси Амплитуда – фаза частота тавсифиси Логарифмик частота тавсифиси

Адабиётлар: 1. Терия автоматического управления, под редакцией А.А. Воронова. Москва, «Вусшая школа», 1986 г. 367с. 2. Основ теории автоматического регулирования. Под редакцией В.И. Крутова. Москва “Машиностроение”, 1984 г. 368 с. 3. Д.А. Мирахмедов. Автоматик бошқариш назарияси. Тошкент, “Узбекистон”, 1993 й. 285 б. 4. П.В. Куропаткин. Теория автоматического управления. Основ теории управления. Москва, «Вусшая школа», 1973 г. 527 с. 5. Н.Р. Юсуфбеков, Б.Э. Мухамедов, Ш.М. Гуломов. Автоматика ва ишлаб чиқариш проце cc ларнинг автоматлаштирилиши. Тошкент, “Уқитувчи”, 1982 й. 317 б.

O'xshashlar

Чизиқли автоматик бошқариш назариётининг асосий муаммолари

Ахоли истеъмоли тугрисида асосий тушинча ва маълумотлари тавсифлари

Матрицалар ва уларни чизиқли тенгламалар системасини ечишга татбиқи

Чизиқли автоматик бошқариш тизимларининг турғунлиги

Автоматик бошқариш тизимларининг асосий жиҳозлари