Автоматик бошқариш тизимларининг асосий жиҳозлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Автоматик бошқариш тизимларининг асосий жиҳозлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

213.0771484375 KB

Ko'chirib olish

Автоматик бошқариш тизимларининг асосий жиҳозлари Режа: 1. Бошқарув объектлари ва уларнинг асосий хусусиятлари 2. Улчов қурилмалари ва уларнинг тавсифлари 3. Кучайтирувчи қурилмалар турлари

Автоматик бошқариш тизимларининг асосий жиҳозлари Бошқарув (созлаш) объектлари (БО) тизимларининг шундай динамик элементларики, уларда созлагичлар ёки кузатувчи тизимлар ёрдамида берилган иш режимлари сақланиб туриши керак. Булар қаторига турли созловчи аoзолар орқали бошқарилувчи машина ва қурилмалар кирадилар. Одатда, созлаш аoзолари объектнинг бир қисмини ташкил қилади; масалан; буғли машиналарда - вентиллар, самолётда рул, трубиналарда - сув оқимини йўналтирувчилар, кимёвий реакторларда - бурилиб тўсгичлар, электр двигателларда - якорғ ёки статорнинг чулғамлари. Созлаш объектлари жуда хилма - хил физик табиатга эга бўлиб, уларнинг ҳаракатлари бир неча усулда ёзилиши мумкин: тўлдирувчи сўзлар ва жумлалар ёрдамида, блок схема ёки қонуниятиал схема кўринишида, мантиқан боғлиқликларини кўрсатиб алгебраик усулда, жадвал ва графиклар орқали аниқланиб тажриба усулда ҳамда мураккаб дифференциал тенгламалар ёрдамида. Бу усулларнинг ҳар бири ўзининг қулайликлари ва камчиликларига эга. Объектлар маълум бир хусусиятлар (чизиқлилик, ўзгармас ёки ўзгарувчан параметрларга эга бўлишлилик, инерциялилик ва ҳоказо) билан тавсифланадики, улар созлагичнинг анализ қилиш ва синтезлаш усулларини танлаб олишга бевосита таҳсир кўрсатади. Чизиқли объектлар учун тизимларининг синтези ёки анализига яхши ишлаб чиқилган частотали усулларни қўллаш қулай. Чизиқли бўлмаган объектлар учун эса мураккаброқ, махсус ишлаб чиқилган усуллардан фойдаланишга тўғри келади: фазавий текислик усули, гармоник чизиқлантириш усули ва ҳоказо. Фазовий текислик усули фақатгина паст даражадаги эгри чизиқли дифференциал тенгламалар билан ифодаланиладиган тизимлар учун ишлаб чиқилгандир. Гармоник чизиқлантириш усули эса даражалар бўйича чегараланилмасада, у ёрдамида эгри чизиқли дифференциал тенгламалар тахминий ҳисобланади. Аниқлиликни ошириш учун эса кириш сигналидаги юқори гармоникаларнинг биринчи гармоникасига тузатиш киритишга тўғри

келади [А.2]. Шуни эслатиб ўтиш лозимки, амалда гармоник чизиқлантириш усулини тадбиқ этиш қийин бўлган бошқариш ва созлаш объектлари ҳам мавжуддир. Объектнинг чизиқлилигини текшириш учун киришга катталиги бир хил, лекин ишоралари фарқ қиладиган сигнал берилиб, унга бўлган реакция кузатилади. Бордию, шундай таъсир натижасида ўтиш тавсифилари ўзларининг шакллари бўйича жуда ўхшаш бўлиб фақатгина ишоралари билан фарқ қилинса, бундай объектлар чизиқли обҳектлар бўлиб саналади. Чизиқли объектлар учун суперпозиция қонунияти ўринли бўлиб уларнинг математик ифодаланишини чизиқли дифференциал ёки фарқли тенгламалар орқали ёзиш мумкин. Агар объект айтилган сигналларга турлича жавоб берса, у ҳолда бундай обҳектлар учун суперпозиция қонунияти ўринли бўлмай уни фақат эгри чизиқли дифференциал ёки фарқли тенгламалар орқали ёзиш мумкин. Бошқариш объектларини ифодалаб ёзишда объект ичида юз бераётган жараённи қанчалик даражада идеаллаштириш муҳим рол ўйнайди. Агар чизиқли обҳектнинг динамикаси ўзгарувчиларнинг охирги сони билан аниқланса, унинг ҳатти-ҳаракати доимийлари жамланган дифференциал тенгламалар орқали ёзилиши мумкин (оддий дифференциал тенгламалар билан). Бордию ўзгарувчилар сони чексиз катта бўлса, у ҳолда объект доимийлари тақсимланган дифференциал тенгламалар (хусусий ҳосилали дифференциал тенгламалар орқали) ёзилади. Автоматик бошқариш тизимларини лойиҳалашда, таркибида тақсимланган параметрли обҳект мавжуд бўлса, хусусий ҳосилали динамик тенглама кўпинча оддий дифференциал тенгламаларга (дифференциал тенгламалар тизимига) келтирилиб олинади. Кўпчилик бошқарув обҳектларида бошқарув обҳектининг параметрлари доимий бўлмай вақт давомида ўзгарувчан бўлади. Масалан, учиш аппаратларининг параметрлари унинг учиш тезлигига боғлиқ ҳолда V=V(t) қонуният бўйича ўзгариб боради. Бу ҳолларда учиш аппаратининг

динамикаси (самолетники, ракетаники) ўзгарувчан параметрли дифференциал тенгламалар орқали ёзилади. Бордию параметрларнинг вақт бўйича ўзгариши тасодифий характерга эга бўлса, бундай объектларнинг жараёнлари динамикаси стохастик дифференциал тенгламалар орқали ифодаланади. Бундай объектларга мисол қилиб автоматик созлагичга эга бўлган радиолокацион станцияларнинг сигнал кўчайтиргичларини, радиореле чизиқларидаги чиқиш блокларини олиш мумкин. Автоматик бошқариш тизимларини лойиҳалаш жараёнида бошқариш объектининг инерциялилиги аниқланади. Бунинг учун унинг киришига бирламчи поғонасимон таҳсир берилиб, чиқишда ўтиш тавсифисини олинади. Щтиш тавсифисининг ўсиши қанчалик секин юз берса, бундай бошқарув объектлари шунчалик катта инерциялиликка эгадир. Шуни таҳкидлаб ўтиш жоизки, юқори инерцияга эга бўлган бошқариш ва созлаш обҳектларини бошқариш шу қадар машаққатлики, кўпинча белгиланган сифат даражасига етиш жуда қийиндир. Жуда кам инерцияли объектларни бошқаришда ҳам муаммолар юзага келади: буларга тезкор бажариш қурилмалари керак бўлади. Энг осон ва қулай бошқарилувчи объектлар булар ўртача инерциялиликка эга бўлган бошқарув объектларидир. Айрим бошқарув объектларида тузуккина инерциялиликдан ташқари яна чиқишдаги сигнални "ҳақиқатдан" кечикиши кузатилади. Бу ҳам бошқарув жараёнининг сифатини бузади. Бошқарув объектлари ўз-ўзини тенглаштириш даражаси билан ҳам фарқ қилади. Агар бошқариш обҳектига ягона поғонасимон кириш сигнали билан таҳсир қилинса, чиқишдаги тавсифида сигналнинг асимптотик ўсиш жараёни юз (маҳлум даражагача) берса, унда бундай бошқариш обҳекти мусбат ўз-ўзини тенглаштириш хусусиятига эга дейилади. Агар ягона поғонасимон кириш сигнали билан таъсир қилинганда чиқиш, сигнали доимо ўсаверса, бундай бошқариш обҳекти манфий ўз-ўзини тенглаштириш хусусиятига эга . Ва, ниҳоят, агар ягона поғонасимон кириш сигнали билан обҳектга таҳсир қилинганда чиқиш сигналининг

чизиқли ўсиши ҳосил бўлса, бундай объект нул ўз-ўзини тенглаштириш хусусиятига эга саналади . Мусбат ёки манфий ўз-ўзини тенглаштирувчи объектлар ҳамда статик бошқарувчилардан иборат бўлган автоматик бошқариш тизимлари статик ҳисобланади. Нул ўз-ўзини тенглаштирувчи обҳектлар ва статик бошқарувчилардан иборат автоматик бошқариш тизимлари астатик ҳисобланади. Мусбат ўз-ўзини тенглаштирадиган бошқариш объектлари бошқариш тизимларида ишламай қолган ҳолатларда ҳам турғунлик, яҳни барқарорлик хусусиятига эга. Манфий ўз-ўзини тенглаштирадиган бошқариш объектлари нотурғун, яҳни беқарор бўлиб, улар бошқариш тизимларисиз ишлай олмайдилар. Шунинг учун нотурғун объектлардан иборат бошқариш тизимларида ишламай қолиш ҳолатларига йўл қўймаслик керак. Нол ўз- ўзини тенглаштирувчи объектлар бошқариш тизимларида турғунликни пасайтиради, шунинг учун коррекцияловчи қурилмалардан фойдаланиш эҳтиёжи туғилади. Бошқарув обҳектларининг ҳаракати динамикаси эгри чизиқли дифференциал тенгламалар билан ёзилади. Уларнинг ечимини аниқлашда ва таҳлил қилишда қатор соддалаштиришлар амалга оширилади. Масалан, кўриб чиқилаётган бошқариш обҳекти чизиқли дифференциал тенглама орқали ифодаланиши мумкин ёки ҳақиқий эгри чизиқли дифференциал тенглама чизиқли тенгламага алмаштирилиши мумкин (қандайдир мувозанат ҳолати учун биринчи даражали ўзгарувчининг ҳосиласи орқали ёзилган кўринишда). Бундай усулни қўллаш чизиқлантириш дейилади. Лекин бу ерда шуни айтиб ўтиш лозимки, бундай эгри чизиқли тенгламаларни чизиқли тенгламалар билан алмаштириш ҳосила катталикларининг маҳлум бир оралиқларида амалга ошириш мумкин холос. Автоматик бошқариш назариётида бошқариш объектларининг динамикаси тенгламаларини тузишда бир неча усулдан фойдаланилади. Биринчи усулда бошқарув обҳектида юз бераётган физик жараёнларни таҳлил қилиш йўли

билан дифференциал ва фарқли тенгламалар тузилади; иккинчи усулда- графиклар кўринишида берилган, тажриба усулда олинган жадвалларни регрессион таҳлил қилиш усулидан фойдаланилган ҳолда ишлов берилиб, улар орқали тенглама тузилади; тўртинчи усулда эса аналогли ва рақамли модел-лаштириш усулларидан фойдаланилади [А.1.]. Шуни айтиб ўтиш керакки, қатор обҳектларга чизиқлантириш усулини қўллаб бўлмайди. Масалан, эгри чизиқли тавсифилар биринчи ҳосилага эга бўлмаса ёки чексизликка тенг бўлса, уларни чизиқлантиришни иложи йўқ. Бундай ҳолларда обҳектнинг динамик тенгламасини иккита тенглама кўринишида: чизиқли дифференциал ва эгри чизиқли статик кўринишга ифодалаш мумкин. Мисол тариқасида уч фазали ўзгарувчан ток двигателини олиб кўрадиган бўлсак, уни механик тавсифиларнинг турғун ва нотурғун қисмлари мос тушадиган зона яқинида тенгламасини чизиқлантириб бўлмайди. Энди дифференциал тенгламаларни вектор кўринишида объектлар учун кўрадиган бўлсак: а) стационар обҳект учун х=f(х,y) (3.1) б) ностационар обҳект учун х=f(х,у,t) (3.2) Хусусий ҳосилага эга бўлган шу дифференциал тенгламалар: а) стационар обҳект учун дx дt =f(дx дt ,x,y) (3.3) б) ностационар обҳект учун дx дt =f(дx дt ;x,y,t) (3.4) Ушбу тенгламалар содда жараёнларга учун таалууқлидир. Улчов қурилмалари ва уларнинг тавсифлари Автоматик бошқариш тизимларида бошқарилаётган ёки созланаётган жараёнларни бориши тўғрисида керакли маҳлумотларни олиш учун ҳар хил

ўлчов қурилмаларидан фойдаланилади. Агар бошқариш жараёни учун юқори аниқликдаги ўлчовлар ёки бир нечта ҳар хил параметрларни аниқлаш керак бўлса, унда бир неча ўлчов асбобларидан иборат ўлчов тизимлари ишлатилади. Улчов қурилмалари ўз таркибида силжиш, бурчак тезлик, босим, харорат, частота, суюқлик ёки газ сарфи ва ҳоказоларга нисбатан таҳсирчан сезгир элементларга эга. Сезгир элементлар бошқарилаётган қийматни кейинги бошқариш тизимси элементлари сезиши ва ишлаши учун қулай бўлган сигналга айлантириб ҳам беради. Физик қийматни ўлчаш билан бирга бошқа, узатиш учун қулайроқ шаклга ўзгартирадиган сезгир элемент датчик деб аталади. Умуман олиб қараганда, сезгир элемент ўз ичига сигналларни ўлчов, солиштирув, берувчи ва бирламчи ўзгартирувчи элементларни олади (3.1-а расмни қаранг). а) б) 3.1-расм . Сезгир элементнинг функционал схемаси. а-очиқ холда, б- жамланган ҳолда. Сезгир элементларнинг асосий кўрсаткичлари бўлиб уларнинг сезгирлиги саналади. Сезгирлик деганда чиқишдаги катталик Z ёки уни ўзгариши ∆Z ни киришдаги катталик Х ёки ∆Х га нисбатан, яҳни Сезгир элемент ZТопширувчи (берувчи) элемент Щлчагич (датчик) Бирламчи узгартиргич ZСолиштирувчи элемент y y o ∆ y

k=z x ёки k=Δz Δx (3.5) тушунилади. Охирги ифодани қуйидагича ёзиш мумкин k= z x Шундай қилиб, сезгирлик чиқишдаги катталикни киришдаги катталикка боғлиқлигини билдирувчи функциянинг биринчи ҳосиласини билдиради. Бундай кўринишда сезгирликнинг қиймати кириш ва чиқишдаги сигналнинг физик табиатига боғлиқ ҳолда маҳлум бир ўлчовга эга бўлади. Айрим ҳолларда сезгирликни қуйидаги муносабатлар орқали ҳам аниқланади: k=Δz zб; Δx xб=xбzб⋅Δz Δx (3.6) бу ерда Х б , Z б - танлаб олинган, киришдаги ва чиқишдаги сигналларнинг базис қийматлари. Бундай ҳолларда сезгирлик доимо ўлчовсиз катталикларда аниқланади. Кўриниб турибдики, элементнинг сезгирлиги унинг кучайтириш коэффициенти билан мос тушади. Сезгирликнинг катталиги ишқаланиш кучларига, элементларнинг кинематик жуфтларидаги люфтларга, электр контактлардаги тирқишларга ва бошқа сабабларга боғлиқ бўлади. Сезгир элементларни танлаб олишда сезгирлик олдиндан белгилаб қўйилади ёки инерциялиликнинг ҳам маҳлум бир рухсат этилган чегараси кўрсатилади. Сезгир элементнинг инерциялилиги тушунчаси билан, одатда, чиқишдаги параметрни ўлчашдаги қандайдир вақт доимийси Ти билан боғлиқ бўлган тасаввур пайдо бўлади. Ундан ташқари датчикларда кутилиши мумкин бўлган кечикишни ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Мисол учун, хароратни ўлчанганда кечикиш вақти элемент билан ўлчанаётган муҳит ўртасидаги тўсиқнинг иссиқлиқ инерцияси ҳисобига юзага келади. Шундай қилиб, автоматик бошқариш тизимларининг динамик хусусиятларини тадқиқод қилинганда сезгир

элементнинг инерциялилиги тизимнинг ҳар қандай бошқа бўғинсининг инерцион хусусиятлари каби муҳим ролғ ўйнар экан. Агар автоматик бошқариш тизимлари бир неча электрон ва рақамли ўлчаш қурилмаларидан иборат бўлиб, улар ахборотларга ишлов бериш учун хизмат қилса, бундай қурилмаларни ахборот ўлчов қуйи тизимлари деб аталади. Щлчаш ахборот қуйи тизимларининг асосий қулайликларига улардаги ахборотларнинг зич жойлашганлиги, кўплиги, ўлчашлардаги юқори аниқлилик, ҳар хил ҳалақитларнинг таҳсирини камлиги, ўлчовларнинг юқори даражада тўғри ва ҳақиқийлиги ва бошқариш тизимсини тўла тўкис ишончли ишлаши киради. Силжишни аниқлашда ишлатиладиган қурилмалар автоматик бошқариш тизимларида деталларнинг ўлчовларини ва суюқликларини сатҳини аниқлашда қўлланилади. Бундай техник қурилмаларда сезгир элемент ва чиқишдаги элемент кўпинча ягона элемент қилиб бирлаштириб олинади. Масалан, индуктивли қурилмаларда сезгир элемент сифатида якорғ, конденсаторнинг сиғимли қурилмаларда эса (ҳарактланувчи) лаппаклари саналади. Кучланиш электр катталигини ўлчаш учун ҳаракатланувчи қисмининг ҳолати қуйилган кучланишга пропорционал бўлган электромеханик элементлардан фойдаланилади. 3.2 -расмда ўзгарувчан ток тармоғидаги кучланишни ўлчаш қурилмасининг схемаси кўрсатилгандир. Қурилма таркибига уч фазали трансформатор Тр ва моментли двигателғ МДв киради. МДв а Uн Uн Tp U н Uн б

3.2-расм Кучланишни ўлчовчи қурилма схемаси. а-ўзгарувчан ток кучланишини, б - ўзгармас ток кучланишини. Кучланиш номинал қиймат Uн га тенг бўлганда момент электродвигателининг якори ҳаракатда бўлмайди. Чунки бунда пружина тортилишидаги момент двигател моментини мувозанатлайди. Агар номинал кучланиш ўзининг номинал қийматидан ∆Uн га ўзгарса у ҳолда таёқча (планка)  бурчакка оғади, яъниα=kΔU H (3.7) бу ерда k - пропорционаллик коэффициенти. 3.2-б расмда бошқача кучланишни ўлчайдиган қурилма кўрсатилгандир. Рамкани оғиш бурчаги  га мос ҳолда чиқишдаги қисқичлардан ўлчаб олинаётган кучланиш Uн ўзгаради: UH=kU 0 w2 w1 sin β (3.8) бу ерда w1− магнитлантирувчи ғалтакнинг чўлғамлари сони; w2− рамкадаги чулғамлар сони; К - пропорционаллик коэффициенти; U 0 -озуқа кучланиш.  оғиш бурчаги кичик қийматларга эга бўлганда (3.8) ни UH=k'β (3.9) кўринишда ёзса бўлади. Бу ерда k'=kU Hw2 w1 (3.10) Токни ўлчаш учун ишлатиладиган қурилмалар кўпинча кўприк схемалар кўринишида бажарилган бўлади. 3.3 -расмда Уитсон кўприги схемаси кўрсатилган бўлиб, бу ерда Ri нчи қийматни ўзгариши ҳисобига кўприк елкасидаги i 5 ток ўзгаради. Бу токнинг қиймати контурли токлар тенгламаси орқали АВСДЕ, АВД, ВСД контурлар учун ва токлар тенгламаси ёрдамида А, В ва Д нуқталар учун аниқланиши мумкин, яҳни

R2j2+R5j5+R4j4=U1− R6j6 R2j2+R5j5− R1j1=0 R2j2− R5j5− R1j1= 0 i6=i1+i2 i2=i3+i5 i4=i1+i5 } (3.11)

Бу тенгламалар тизимсини ечиб қуйидагини аниқлаймиз: i 5 = R 2 R 4 − R 1 R 3 R 5 ( R 1 + R 4 ) ( R 2 + R 3 ) + R 6 ( R 1 + R 2 ) ( R 3 + R 4 ) + R 1 R 4 ( R 2 + R 3 ) + ⋅ U 1 + R 2 R 3 ( R 1 + R 4 ) + R 5 R 6 ( R 1 + R 2 + R 3 + R 4 ) (3.12) 3.3-расм. Токни ўлчаш учун ишлатиладиган қурилма схемаси Автоматик бошқариш тизимларида харорат ва нурланишни ўлчаш учун ҳам турли қурилмалардан фойдаланилади. Булардан энг кўп тарқалганлари харорат учун қаршилик термометрлари, термисторлар ва тармопаралар бўлса, нурланишлар учун: детекторлар саналади. Қаршилик термометрлари - 170 дан + 700 О С гача бўлган ҳарорат оралиқларида ишлатилади. Уларда материал сифатида металлардан, ярим ўтказгичлардан ва суюқликлардан фойдаланиб, бу ишчи агентларнинг солиштирма электр қаршиликлари харорат ўзгариши билан ўзгаради. Термисторлар қаршиликнинг катта темпаратура коэффициентига эга бўлган қаттиқ ярим ўтказгичлардир. Термисторнинг солиштирма қаршилигини хароратга мос ҳолда ўзгаришини қуйидаги экспоненциал боғлиқлик орқали ёзишимиз мумкин:ρt= ρoe(в/t−в/t0) (3.13) бу ерда ρ0 ва ρt−to ва t хароратлардаги термисторнинг солиштирма қаршилиги; в - термистор материалига боғлиқ бўлган ўзгармас коэффициент. Кўпчилик термисторлар асосан 60 дан 120 О С гача оралиқда юқори аниқликда (0,0005 0 С) ишлайди. Автоматик бошқариш тизимсида кўп қўлланиладиган, динамик тенгламаси эса биринчи даражали инерцион (нодаврий) бўғинлар D B Ci 6 R 6 E U 1 R 1 A R 2 i 2 i 3 R 3 I 4R 4i 1

тенгламаси билан ифодаланиладиган ҳарорат ўлчагичлардан яна бири терможуфтлардир. Терможуфтлар турли хил электрофизик хусусиятларга эга бўлган иккита материалдан тайёрланиб, учлари ковшарланган занжирни ташкил этган ҳолда уларни, ишлаш жараёни асосида ковшарланган учларнинг бири қиздирилганида электр юритиш кучи пайдо бўлиши ҳодисаси ётади. Автоматик тизимларда, одатда, металл ва ярим ўтказгичматериалларидан тайёрланган терможуфтлар қўлланилади. Булар қуйидагилардир: юқори хароратли (1600°Сгача) бир электроди тоза материалдан, иккинчиси эса 90% платина ва 10% радийдан ташкил топган қоришамадан тайёрланади; ярим ўтказгичли бир электроди бор цирконийида, иккинчиси эса графитдан; ўрта ҳароратли (1200°С) гача иш жараёнида ишловчи хромелғ (90% никелғ ва 10% хром қоришмаси) ва алюмелғ (95% никелғ, 5% алюминий, кремний ва марганец қоришмаси) ва хромелғ ҳамда копел (55% мис ва 45% никелғ) терможуфтлардир. 3.4.-расм Терможуфтни уланиш схемаси Терможуфтларнинг қиздирилмайдиган совуқ учлари потенциометр схемасига уланади. Иссиқ учлари деб аталадиган, ковшарланган қисми бошқарилаётган обҳектга жойлаштирилган бўлади. Занжирда пайдо бўладиган термо э.ю.к. иссиқ ва совуқ учлардаги ҳароратга бевосита боғлиқ бўлади. Совуқ учлардаги ҳароратнинг ўзгариши таркибида қаршилик термометри Rк бўлган кўприк схемаси ёрдамида тўлдириладиланади ( 3.4 .-R k R t E вR p R o 4аб R o б + - а

расмга каранг). Потенциометр схемасидан фойдаланилган ҳолда белгиланган ҳароратни ҳосил қилиш кучланиш Uаб ни ўзгартиришга хизмат қилувчи Rр қаршилик орқали амалга оширилади. Нурланишни ўлчайдиган қурилмаларга турли хил конструктив тузилишга эга бўлган газ тўлдирилган детекторларни кўрса бўлади. Бундай детекторлар автоматик тизимларга кўп учрайдиган - нурланишни ва нейтрон оқимларни катталигини ўлчаш мақсадларида қўлланилади. 3.5 .-расмда детекторнинг ўртасига металл электрод 1 жойлаштирилган ионлаштириш камераси кўрсатилгандир. Бунда иккинчи электрод вазифасини камеранинг девори 2 бажаради. 3.5.-расм Ионлаш камераси схемаси Ионлаштириш камерасини нейтронлар детектори сифатида ишлатилади. Нейтронлар электр зарядига эга бўлмаганликлари сабабли улар камеранинг ичидаги газни бевосита ионлаштира олмайди. Шунинг учун нейтрон камерада дастлаб зарядланган заррачани ҳосил қилади, сўнгра эса ионлашишига олиб келади. Ионлашиш натижасида камерада электр токи пайдо бўлади. Нейтронларни ҳисобга олиш уларни ядродаги тарқалишини аниқлаш, яҳниn= n0Nσ (En) (3.14) га асосланади. Бу ерда n - ҳисобга олинган нейтронлар сони; n 0 -детекторга келиб тушадиган нейтронлар сони; N -ҳажм бирлигидаги ядролар сони;  - детектор ядроларидаги нейтронларни тарқалиш ҳажми қирқими; Е n - нейтрон энергияси. RUчик 21 + n+ n+ n - n- n- n

Босимни ўлчаш учун ишлатиладиган қурилмаларни иккита гуруҳга бўлса бўлади. Улардан биринчи гуруҳига қабул қилувчи элементлар сифатида турли хилдаги механик жиҳатдан мустаҳкам элементларга эга бўлган қурилмалар киради. Мустаҳкам элементларни деформацияланиши махсус ўзгартиргичлар ёрдамида ўлчанган сигнал кўринишига келтирилади. Бу гуруҳдаги ўлчов қурилмаларда чиқиш сигнали сиғим, тензометрик ва индуктив элементлар ёрдамида шакллантирилади. Иккинчи гуруҳдаги босим ўлчаш қурилмаларига эса таркибига қабул қилувчи элемент сифатида магнит мустаҳкам элементлар кирган қурилмалар киради. Бунда бошқарилаётган обҳект босими ўзгарганда магнитомустаҳкам элементнинг магнит сингдирувчанлиги ўзгаради. Босимни ўлчашда кўпроқ қўлланиладиган жиҳозларга силғфонли ва магнит мустаҳкам қурилмаларни айтиб ўтилса хато бўлмайди. Бурчак ва ҳаракатланаётган объектларнинг бурчак тезлигини ўлчаш учун гироскоп асбоблардан фойдаланилади. Бу қурилмаларни аниқлилигини ошириш учун турли коррекцияловчи қурилмалардан (магнит компас, физик маятник, астрокузатувчи тизимлар ва ҳ.к.). фойдаланилади. Бундай гироскоп асбоблар гироскоп стабилизатор деб ҳам аталади. Худди шундай хусусиятдаги объектларнинг чизиқли тезлигини аниқлаш мақсадларида акселерометрлардан фойдаланилади. Акселерометрларнинг ҳам турли конструкциялари мавжуд бўлиб, уларни бир неча хил мақсадларда ишлатилади. Щлчаш қурилмаларининг асосий тавсифиларига статик, динамик ва ахборот тавсифилари киради. Улчаш қурилмаларининг статик тавсифиси ўлчанаётган катталик Х билан чиқишдаги сигнал Y ўртасидаги функционал боғлиқликни, яҳни Y= f(X) ни аниқлайди. Щлчаш қурилмасининг ўта муҳим тавсифиси бўлиб сезгирлиги саналади. Улчагичларнинг сезгирлиги деганда чиқишдаги катталикни ўзгариши - Δy ни киришдаги катталик ўзгариши Δx га нисбати тушунилади:

S=Δy Δx (3.15) Узлуксиз кетма-кет ўлчаш асбоблари учун эса S=dy dx (3.16) деб ёзиш мумкин. Асбобларнинг сезгирлигини доимо таҳминлаш учун у=f(х) боғлиқликни ўлчанаётган оралиқда имконияти борича чизиқли ҳолда ушлаб туриш керак бўлади. Улчаш асбобларининг динамик тавсифиси ўтиш жараёнининг давомийлиги t min ёки хусусий тебранишлар частотаси wc ва демпферлаш даражаси  ёки частота бўйича ўтказиш йўлакчаси wй орқали аниқланади. Щлчаш асбобларининг хатолиги мураккаб функция бўлиб, у конструкциясининг қанчалик даражада такомиллашгани билан, ўлчагични ишлаш қонунияти билан, ташқи муҳит таҳсири каби қатор факторлар билан аниқланади. Шу сабабли ўлчаш асбобларининг барча хатоликлари усулик ва ускунали хатоликларига бўлинади. Биринчи кўринишдаги хатоликда ўлчаш учун танлаб олинган усуллар ва асбоб ишлаши натижасида йўл қўйилган хатоликлар тушунилади. Иккинчиси эса ўлчаш қурилмасининг конструктив камчиликлари билан, параметрларни ҳамда керакли характеристкаларни нотўғри тайёрланиши натижасида керакли қийматларидан оғиши орқали белгиланади. Хатоликлар тасодифий ёки тизимтик (доимий) бўлиши мумкин. Қуйидаги жадвалда ўлчов қурилмаларининг тавсифи берилгандир.

ЖАДВАЛ 1 Келтирилган жадвалдаги ўлчаш асбобларининг синфи ўлчанадиган сигналлар типига қараб белгиланган. Умуман олиб қараганда, қурилмаларни тавсифлаш бошқа кўрсатгичларга қараб ҳам амалга оширилиши мумкин. Аммо келтирилган бу жадвал ўзининг оддийлиги билан ўқувчига тушунарлироқдир. Кучайтирувчи қурилмалар турлари Сезгир элементлардан ва датчиклардан келаётган сигналлар кўпинча кичик қувватларга эга бўлиб, ростловчи аъзоларни деярли ҳаракатга келтира олмайдилар. Датчикнинг чиқишдаги қуввати асосан 10−4÷10−5 вт ни ташкил этади. Маълумки, кўпчилик ҳолларда бажарувчи механизмларни ҳаракатлантириш учун бир неча киловаттларга эга бўлган энергия керакдир. Шу сабабларга кўра кучайтириш элементларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Қатор ҳолларда кучайтиргичлар сигналларни қувватини оширибгина қолмай, уни датчиклардан олгач, бошқариш аъзоларини ҳаракатга келтириш учун қулай бўлган параметрга ҳам айлантириб бера олиш хусусиятга ҳам эгадирлар. Кучайтириш элементларида (КЭ) ишлатиладиган энергия турларини- гидравлик, электрик ва пневматик турларга ажратиш мумкин. ЭКЭлар (электрик) одатда мустақил элементлар сифатида тайёрланиб, гидравлик ва пневматик кучайтиргичлар эса ёки мустақил элементлар сифатида Щлчов ыурилмалари Электр катталикларни ИТСиклик катталикларини Нурланиш параметрларини Силжиш, тезлик, тезланиш (чизиыли, бурчак) катталикни Босим кийматларини Сарф бирликларини Мщлжал кийматларини Масофа ва бурчак координаталарни Товуш тщлыини тебранишларини

фойдаланилади ёки бажарувчи механизмларнинг ташкил этувчи қисми сифатида бажарилади (сервомоторлар). АБТ да фойдаланиладиган кучайтиргичларга қўйидага талаблар қўйилади: - кучайтиргич қувват ва бошқа параметрлар бўйича кучайтириш коэффициенти К у га эга бўлиши керак ва бу, айниқса, бир пайтни ўзида ўзгартиргич вазифасини бажариши жуда зарур; - кучайтиргичнинг тавсифиси кўпинча чизиқли бўлгани яхшироқдир; - кучайтиргичнинг сезгирлик бўйича хатолиги рухсат этилган катталикдан кўп бўлмаслиги лозим. - Кучайтиргичнинг вақт доимийси минимал бўлиб, рухсат этилган оралиқдан ортмаслиги лозим. Турли кўринишдаги электрик кучайтиргичлар ишлатиладиган АБТ ларда асосий кўрсатгичлардан бири кучланиш бўйича кучайтириш коэффициенти бўлиб, у чиқишдаги кучланишни (Δlчик ) киришдаги кучланишга ( Δlкир ) нисбати билан ифодаланади. k=Δlчик Δlкир ёки k=dlчик dlкир ; Умумий ҳолларда киришдаги катталикни (х) билан, чиқишдаги катталикни эса (у) билан белгиланади. Кириш (х) ва чиқиши (у) орасидаги боғланишни кўрсатувчи тавсифилар кучайтиргичларда жуда кўп турларга эга бўлиши мумкин. Улардан кўп тарқалганлари қуйидаги расмда келтирилган: yy y

а) б) в) г) д) е) 3.6 - расм a ) расмда чиқишдаги катталик киришдаги катталикка пропорционал бўлган кучайтиргичнинг тавсифиси кўрсатилган; б) расмда эса чизиқли бўлмаган кучайтиргичнинг характерискаси келтирилган бўлиб, унда бошқаришнинг ишчи зонаси оралиғида кириш ва чиқиш катталиклари ўртасида пропорционал боғланиш йўқдир. Худди шундай типдаги тавсифилар қаторига реле типидаги (в) ва турли қийматлардаги ишга тушиш ва қайтириш токларига эга бўлган кучайтиргичлар (г) тавсифиларининг ҳам қўшиш мумкин. Охирги тавсифи гистерезис сиртмоғи тавсифисига эгадир. Булардан ташқари, АБТ да тез-тез сезмайдиган зонага эга бўлган ва тўйинган (д) кучайтиргичлар ҳамда сезмайдиган зонали тўйинган ва гистерезис сиртмоқли кучайтиргичлар (е) ҳам учраб туради. Кучайтиргичларнинг асосий турлари қуйидагиларда: 1.Электрон кучайтиргичлар. 2. Магнит кучайтиргичлар. 3.Электромашиналикучайтиргичлар. 4. Гидравлик кучайтиргичлар. 5.Пневматик кучайтиргичлар.yyy

Адабиётлар: 1. Терия автоматического управления, под редакцией А.А. Воронова. Москва, «Вусшая школа», 1986 г. 367с. 2. Основ теории автоматического регулирования. Под редакцией В.И. Крутова. Москва “Машиностроение”, 1984 г. 368 с. 3. Д.А. Мирахмедов. Автоматик бошқариш назарияси. Тошкент, “Узбекистон”, 1993 й. 285 б. 4. П.В. Куропаткин. Теория автоматического управления. Основ теории управления. Москва, «Вусшая школа», 1973 г. 527 с. 5. Н.Р. Юсуфбеков, Б.Э. Мухамедов, Ш.М. Гуломов. Автоматика ва ишлаб чиқариш проце cc ларнинг автоматлаштирилиши. Тошкент, “Уқитувчи”, 1982 й. 317 б.

O'xshashlar

Чизиқли автоматик бошқариш тизимларининг турғунлиги

Чизиқли автоматик бошқариш назариётининг асосий муаммолари

Меҳмонхона бизнесида асосий бошқариш шакллари

Автоматик тизимларни таснифи

Омборларни технологик жиҳозлари