Монопол рақобат ва бозор самарадорлиги - Iqtisodiyot - Referatlar

Монопол рақобат ва бозор самарадорлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Рақобатлашган бозор мувозанати 2. Олигополия 3. Курно модели ва мувозанати 4. Келишув ечими (Картел ечими).

www.arxiv.uz Рақобатлашган бозор мувозанати Юқорида кўрган эдикки, рақобатлашган бозорда истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчиларнинг ортиқчаликлари ўзининг максимал қийматига эришади. Монопол рақобатлашган бозорнинг самарали ёки самарасиз эканлигини таҳлил қилиш учун рақобатлашган ва монопол рақобатлашган бозорларнинг узоқ муддатли оралиқдаги мувозанат ҳолатларини таққослаймиз. Рақобатлашган ва монопол рақобатлашган бозорларнинг узоқ муддатли оралиқдаги мувозанат ҳолатлари 1 -расмда келтирилган. 1-расм. Рақобатлашган (а) ва монопол рақобатлашган (б) бозорларнинг узоқ муддатли оралиқдаги мувозанат ҳолатлари. Бу икки бозор ўртасидаги фарқларни қуйидагиларда кўриш мумкин: 1. Рақобатлашган бозорда бўлса, монопол рақобатлашган бозордаги нарх чекли харажатдан юқори , демак, истеъмолчи қўшимча бир бирлик маҳсулот учун тўлайдиган нарх, бир бирлик маҳсулотни ишлаб чиқариш харажатидан юқори. Агар ишлаб чиқариш ҳажми дан миқдоргача оширилганда (чизиғи билан талаб чизиғи кесишган нуқта) истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчининг умумий ортиқчалиги ACMCC N D=MRP* Q Q* б ) a) C MC AC P m N E D MRM Q Q NQ M Q E

www.arxiv.uz штрихланган майдон миқдорига тенг миқдорда ошган бўлар эди (1-б -расм). Бунинг сабаби, юқорида кўрганимиздек, монопол ҳокимиятнинг соф йўқотишларга олиб келишидир, монопол рақобатлашган бозордаги корхоналар ҳам нисбатан монопол ҳокимиятга эга. Рақобатлашган бозорда мувозанат ҳолат нуқтада (1-а -расм) эришилса, монопол рақобатлашган бозорда нуқтада (1-б -расм) эришилади. Рақобатлашган бозорда талаб чизиғи горизонтал бўлиб, фирманинг фойдасини нолга тенг бўлиш нуқтаси ўртача харажатнинг минимал қийматига тўғри келади. Монопол рақобатлашган бозорда талаб чизиғи пастга томон ётиқ бўлади, шунинг учун ҳам фирма фойдасининг нолга тенг нуқтаси ўртача харажатнинг минимал нуқтасидан чапроқ томонга силжиган бўлади ва фирма миқдорга тенг резерв қувватга эга бўлади. Бу резерв қувватлар самарасиз ҳисобланади, нима учун деганда, ўртача харажатларни ишлаб чиқариш ҳажмини ошириб, камайтириш мумкин. Бундай самарасизлик аҳолининг турмуш даражасини пасайтиради. Демак, монопол рақобатлашган бозор самарасиз ҳисобланади. Лекин, шу билан бирга монопол рақобатлашган бозорнинг ижобий томонлари тўғрисида ҳам гапириш мумкин. Монопол рақобатлашган бозордаги фирмаларнинг монопол ҳокимияти катта эмас. Бозордаги фирмаларнинг маҳсулотлари бир-бирини ўрнини босади ва шунинг учун ҳам алоҳида фирма юқори монопол ҳокимиятга эга бўла олмайди. Демак, айтиш мумкинки, монопол ҳокимиятдан кўрадиган соф йўқотишлар ҳам унча катта бўлмайди. Талаб чизиғининг ётиқлиги, талабнинг эластик эканлигини билдиради, шунинг учун фирмаларнинг резерв қуввати ҳам катта эмас. Бошқа томондан, монопол рақобатлашган бозор товарлар ассортиментини кенгайтиради. Бу ўз навбатида истеъмолчиларга рақобатлашган товарлар бозорида танлаш имкониятини оширади. Олигополия Олигополия - бу шундай бозор турики, ундаги товар таклифининг ҳаммаси, ёки деярли ҳаммаси бир неча ишлаб чиқарувчи фирмалар томонидан бўлиб

www.arxiv.uz олинган ва бу бозорга янги фирмаларнинг кириши катта тўсиқ орқали чекланган бўлади. Олигополия сўзи грекча бўлиб ( oligos - бир неча, poleo - сотаман) сотувчиларнинг камлигини билдиради. Олигопол тармоқларга мисол сифатида АҚШнинг автомобиль саноати, пўлат, алюмин, электроускуналар ва компьютер тармоқларини келтириш мумкин. Бу тармоқларда ишлаб чиқариладиган умумий маҳсулот ҳажми бир неча фирмалар ҳиссасига тўғри келади. Олигополик бозорни унинг қуйидаги учта хусусияти ажратиб туради: биринчидан, тармоқда фаолият кўрсатаётган фирмаларнинг камлиги; иккинчидан, тармоқга кирувчи фирмалар учун кучли тўсиқларнинг мавжудлиги; учинчидан, олигополик бозордаги фирмаларнинг ҳаракати бир-бирига боғлиқлиги. Олигополик бозорнинг учинчи хусусиятига кўра, фирмаларнинг иқтисодий ҳаракатлари бир-бирига боғлиқ, яъни ҳар бир фирма бирор иқтисодий стратегияни танлаганда, бошқа фирмаларнинг ушбу стратегияга бўлган муносабатини эътиборга олиш керак бўлади. Масалан, бир фирма ўз маҳсулотига талабни рағбатлантириш учун маҳсулотининг нархини 10 фоизга камайтирса, у асосан рақобатлашувчи фирмалар ҳисобидан ўз маҳсулотини сотиш ҳажмини анчага ошириши мумкин ва улар ҳисобидан ўз фойдасини ошириши мумкин. Лекин фирманинг бу нарх сиёсатига жавобан бошқа рақобатлашувчи фирмалар ҳар хил иқтисодий сиёсат олиб бориши мумкин: биринчидан, бошқа фирмалар эътибор бермаслиги мумкин; иккинчидан, улар ҳам нархни 10 фоизга тушириши мумкин, натижада фирмалар оладиган фойда миқдори камаяди, ҳатто нолга тенг бўлиши ҳам мумкин ; учинчидан, бошқа фирма бу фирмани синдириш мақсадида маҳсулотига бўлган нархни 10 фоиздан юқорироқга пасайтириши мумкин, лекин бундай ҳолатни давом этиши нархлар жангига олиб келиши мумкин. Нархлар жангги - бу

www.arxiv.uz рақобатлашадиган фирмалар томонидан олигополик бозорда нархларни босқичма- босқич туширишидир. Умуман олганда, олигополик бозорда фирма томонидан қабул қилинган ҳар қандай иқтисодий сиёсат - нархларни ўзгартириш, ишлаб чиқариш ҳажмини ўзгартириш, рекламани кучайтириш - рақоботлашувчи фирмаларнинг ушбу сиёсатга бўлган муносабатини билишни ва уни прогноз қилишни талаб қилади. Нархлар жанги нарх ўртача харажатга тенг бўлгунга қадар давом этади, яъни . Бу тенглик олигополик бозор мувозанатини беради. Мувозанат ҳолатда ҳеч бир фирма нархини камайтиришдан қўшимча фойда олаолмайди. Мувозанат ҳолатда фирмаларнинг иқтисодий фойдаси нолга тенг. Курно модели ва мувозанати. Курно моделига мисол. Фараз қилайлик, дуополик бозорда иккита ҳаракат қилади. Дуополистларнинг бозор талаби чизиғи чизиқли функция орқали ифодаланган: ёки Бу ерда Q иккала фирманинг умумий ишлаб чиқариш ҳажми: . Фараз қилайлик, иккала фирманинг ҳам чекли харажатлари 4 га тенг . Бу ҳолда биринчи фирманинг иккинчи фирма ишлаб чиқариш ҳажмидан боғлиқ ишлаб чиқариш чизиғини аниқлаймиз, яъни ни. Фирма фойдани максималлаштиради, агар у чекли даромадни чекли харажатга тенглаштирадиган ҳажмда маҳсулот ишлаб чиқарса. Биринчи фирманинг умумий даромади . Чекли даромад - бу даромад функциясидан олинган ҳосила бўлгани учун .

www.arxiv.uz Энди ни га тенглаштириб биринчи фирманинг фойдасини максималлаштирадиган ишлаб чиқариш ҳажмини топамиз: дан. Биринчи фирманинг ишлаб чиқариш чизиғи ни топамиз: . (1) Худдий шундай ҳисоб-китоблар орқали иккинчи фирманинг ишлаб чиқариш чизиғи . (2) Ишлаб чиқаришнинг мувозанат ҳажмларини (1) ва (2) тенгламаларни бир- бирига тенглаштириб ечиб топамиз, нима учун деганда мувозанат ҳажмлар биринчи ва иккинчи фирмаларнинг ишлаб чиқариш чизиқлари кесишган нуқтанинг координаталари ва лар ҳисобланади: , . ифодага ни қўйсак, . Демак, биз мувозанат ишлаб чиқариш ҳажмлари қуйидагича деб айтишимиз мумкин: Демак, иккала фирма томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми бирлик ва маҳсулот нархи . Умумий фойдани аниқлаймиз:2 1      . Биринчи фирманинг фойдаси қуйидагига тенг: 144 4 12 12 16       Иккинчи фирманинг фойдаси эса 144 2  га тенг. Умумий фойда миқдори 288 144 144 2 1         га тенг.

www.arxiv.uz Курно чизиқларини ва =урно мувозанатини графикда тасвирлаймиз ( 2 -расм). 2 -расм. Бозордаги дуополияни ифодаловчи график. Расмда чизиғи биринчи фирманинг Курно чизиғи. чизиқ иккинчи фирманинг Курно чизиғи. Курно чизиқлари кесишган нуқта, Курно мувозанатини билдиради. Бу нуқтада ҳар бир фирма ўз рақобатчисининг ишлаб чиқариш ҳажми берилганда ўз фойдасини максималлаштиради. Иккита фирма бир-бири билан рақобатда эканлигини юқорида фараз қилган эдик. Энди фараз қилайлик, иккала фирма биргаликда келишиб ҳаракат қилсин. Улар ўзларининг ишлаб чиқариш ҳажмларини умумий фойдани максималлаштирадиган қилиб танлайди ва олинган фойдани тенг бўлиб олишсин. Бундай келишиб ҳаракат қилишни трестга қарши (қўшилиб ҳаракат қилишга қарши) қонун ишламаганда амалга ошириш мумкин. Маълумки, умумий фойдани максималлаштириш мумкин, агарда улар умумий чекли даромад билан умумий чекли харажатни тенглигини таъминлайдиган умумий ишлаб чиқариш ҳажмига эришса, яъни бўлса. E(12,12)36Q 1 Q 2 ( Q 1 ) Q 1 ( Q 2 ) Q 230 3630Курно мувозанати Ра=обатлашга н мувозанат20 18 12 9 А B 2018 129

www.arxiv.uz Иккала фирманинг умумий даромади га тенг. Чекли даромад ва дан ва бундан умумий фойдани максималлаштирадиган умумий ишлаб чиқариш ҳажми . Энди айтиш мумкинки, иккала фирманинг ишлаб чиқариш ҳажмлари йиғиндиси 18 бирликни берадиган ҳар қандай ишлаб чиқариш ҳажмлари умумий фойдани максималлаштиради. тенгламани ифодаловчи чизиқ контракт чизиғи бўлиб, у иккала фирманинг умумий ишлаб чиқариш ҳажми 18 ни берадиган ва умумий фойдани максималлаштирувчи ҳар хил ишлаб чиқариш ҳажмлари ( ва ) комбинацияларини ифодалайди. Ушбу контракт чизиғи ҳам юқоридаги расмда келтирилган ( AB ) чизиғи. Фирмалар тенг миқдорда маҳсулот ишлаб чиқариб, умумий фойдани тенг бўлиб олишлари мумкин, яъни . Товар нархи 22 18 40    P га тенг. Фирмаларнинг умумий фойдасини ҳисоблайдиган бўлсак, у 324 4 18 18 22       пул бирлигига тенг бўлади. Демак, фирмалар келишиб ҳаракат қилса, Курно мувозанати ҳолатида оладиган фойдадан кыпроқ фойда олиши мумкин бўлади. Кўриниб турибдики, агар иккала фирма келишиб ҳаракат қилса, Курно мувозанати ҳолатидаги ишлаб чиқариш ҳажмидан камроқ ҳажмда маҳсулот ишлаб чиқариб максимал фойда олиши мумкин. Демак, дуополистик бозордаги Курно мувозанати ҳолати иккала фирма учун рақобатлашган бозор мувозанати ҳолатига кўра яхшироқ, лекин келишиб ҳаракат қилишга нисбатан фойдали эмас. Рақобатлашган бозордаги маҳсулот миқдори шартга кўра аниқланади ва MC 1 = MC 2 = MC =4 бўлгани учун 4=40- Q , бундан Q =36. Товар нархи 4 P пул бирлигига тенг. Фирмалар рақобатлашган бозорда ҳаракат қилганда, умумий фойда нолга тенг. Чунки чекли харажат ызгармас бўлиб 4 га тенг.

www.arxiv.uz Келишув ечими (Картел ечими). Келишув ечим, дуопол бозордаги иккала фирманинг маълум бир шартнома асосида биргаликда келишиб ҳаракат қилишига асосланади. Шартномада фирмаларнинг ҳар бири қанча миқдорда товар ишлаб чиқариши, уни қандай нархда сотиши ва тушган фойдани қандай қилиб ўртада бўлиши келишилган ҳолда кўрсатилиши мумкин. Фирмалар келишиб ҳаракат қилганда умумий фойдани максималлаштирадилар. Иккала фирманинг келишиб ҳаракат қилиши дуопол бозорда соф монополияни вужудга келишига олиб келади. ЮҚоридаги маълумотларга кўра келишув стратегиясини кўриб чиқамиз. Мисол . Дуопол бозорда иккита фирма ҳаракат қилаяпти. Умумий бозор талаби Фирмаларнинг умумий харажатлари функциялари қуйидагича берилган: Иккала фирма картел тузиб ҳаракат қилмоқчи. Келишувга кўра умумий фойданинг 38 фоизини биринчи фирма, 62 фоизини иккинчи фирма олмоқчи дейлик. Ҳар бир фирманинг ишлаб чиқариш ҳажмини, бозор нархини ва фирмалар оладиган фойдани ҳисоблаш зарур. Ечиш . Бозор талабини қуйидагича ёзамиз: бу ерда Умумий фойда қуйидагига тенг: Бундан ва берилган маълумотларга кўра фойда қуйидагига тенг: (1) даги қийматни (2) га қўйсак (3) ни ихчамласак қуйидагини оламиз:

www.arxiv.uz Умумий фойдани максималлаштирадиган ва ларни топиш учун (4)-дан ва бўйича хусусий ҳосила олиб, уларни нолга тенглаштириб, ва ларга нисбатан ечамиз. , Натижада икки номаълумли иккита тенгламалар системасини оламиз . Ушбу системани ечиб ва эканлигини аниқлаймиз. Бозор нархи эса қуйидагига тенг бўлади: Умумий максимал фойдани аниқлаймиз Кўриниб турибдики, иккала фирма келишув стратегиясини қўлласа, олдинги стратегияларга қараганда кўпроқ фойда оладилар.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1 . Ғуломов С.С., Алимов Р.Х., Салимов Б.Т., Ходиев Б.Ю. Микроиқтисодиёт. -Т.: Шарқ, 2001. 2. Хамдамов К.С. Микроиқтисод. -Т.: ТДИУ, 2001. 3. Кембелл Р. Макконелл. Стенли Л. Брю. Экономика. Принципы, проблемы и политика. 1, 2 том. –М.: Республика, 1992. 4. Курс Микроэкономики 1 в "Микроэкономике Промежуточного уровня". Особое внимание уделяется производству, теории фирмы и структурам р ы нка. http://www.nes.ru/Acad_year_2001/Micro2-rus.htm 5. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Бозор тизимида бизнес ва рақобат тушунчаси

Давлатнинг бозорга таъсирини баҳолаш ва рақобатлашган бозор самарадорлиги

Стратегия ва рақобат устунлиги.

Рақобат назарияси

Тадбиркорлик соҳасида рақобат