Бозор тизимида бизнес ва рақобат тушунчаси - Iqtisodiyot - Referatlar

Бозор тизимида бизнес ва рақобат тушунчаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131.5 KB

Ko'chirib olish

Бозор тизимида бизнес ва ра қ обат тушунчаси Режа: 1. Бозор тушунчаси ва бозорнинг функциялари. 2. Бозорнинг турлари 3. Рақобат тушунчаси ва рақобат стратегияси.

2. 1. Бозор тушунчаси ва бозорнинг функциялари. Бозор-бу сотувчилар ва харидорларнинг махсулотларни пул воситасида айирбошлаш юзасидан келиб чиққан иқтисодий муносабатлар, уларнинг иқтисодий ўзаро алоқалари тушунилади. Сотувчилар ва харидорларнинг ўзаро биргаликдаги саъйи-харакатлари бозорни келтириб чиқаради, бозор эса уларни ўзаро бирлаштирувчи механизм бўлиб хизмат қилади. Бозор-қадимги файласувлар таъбири билан айтганда «ижтимоий бирлашиш» бўлиб вакиллари сотувчилар ва харидорлар ҳисобланади. Сотувчилар билан харидорлар ўртасида махсулотларни ўзаро айрбошлаш иқтисодий муносабатларни мужассамлаштиради. Бозор иқтисодиёти ва бозор тушунчалари ўзаро боғлиқ бўлсада, улар айнан бир нарса эмас. Агар бозор иқтисодиёти яхлит бир организм бўлса, бозор унинг мухим аъзосидир. Бозор такрор ишлаб чиқаршнинг айирбошлаш босқичига хос бўлган иқтисодий категориядир. Аммо бозор хар қандай айирбошлашни эмас, балки пул воситасидаги, олди-сотди шаклидаги айирбошлашни билдиради. Айирбошлашда пул иштирок этмасдан бир товар бошқасига тўғридан-тўғри алмашганда бозор муносабатлари пайдо бўлмайди. Бозорнинг энг мухим шарти айирбошланганда пулнинг воситачи бўлишидир. Бозорда товар муомаласи юз бериб, у икки жараённинг биргаликда боришини билдиради. Бозорда товар пулга алмашади, яъни товарни сотиш юз беради, айни вақтда пул товарга алмашади, яъни товарни харид қилиш келиб чиқади. Олди-сотди бозордаги яхлит муомаланинг икки томони бўлганидан, унда сотувчи ва харидор иштирок этади. Демак, бозор-бу сотувчилар ва харидорларнинг товарларни пул воситасида айирбошлаш юзасидан келиб чиққан иқтисодий муносабатлари, уларнинг ўзаро алоқаларидир.

Сотувчилар ва харидорларнинг биргаликдаги саъйи-харакатлари бозорни келтириб чиқаради, бозор эса уларни бирлаштирувчи механизм бўлиб хизмат қилади. Бироқ, ҳозирги кунда бозор деганда кўпчилик юртдошларимизнинг куз унгида кундалик эхтиёжларини қондириш учун зарур озиқ-овқат, кийим- кечак ва бошқа буюмлар сотиб олинадиган “Чорсу”, “Олой”, “Фарход”, “Отчопар” каби пойтахтимиздаги истеъмол бозорлари намоён бўлади. Булар бозор ҳақида илк тасаввур- тор тушунча бўлиб, бозор- кенг маънода махсулотларни ҳунарлар воситасида ишлаб чиқариш қонуниятлари бўйича ташкил қилинган Айирбошлаш , Мол ва Пул муомаласи муносабатларининг мажмуидир. Бозор-кадимги файласуфлар таъбири билан айтганда, “ижтимоий бирлашиш” вакиллари-сотувчилар билан харидорлар ўртасида махсулотларни айирбошлаш ёхуд сотувчилар билан харидорлар ўртасидаги инсоний-иқтисодий муносабатлар мажмуидир. “Ижтимоий бирлашиш”да айирбошлаш ихтиёрий ва эркин бахо орқали содир бўлади. Айирбошлаш микёсининг худудий ва хуқуқий чегаралари бор: маҳаллий бозор, миллий бозор, дунё бозори - ички ва ташки бозорлар муайян ижтимоий тартиб-қоидалар асосида харакат қилади. Ишлаб чиқарилган махсулотлар ҳажми, олди-сотди миқдори бозор муносабатларининг мавқеини-ҳажмини белгилайди. Бозорни “ижтимоий бирлашмаларнинг” иқтисодий тараққиёти ёхуд тушкунлигини курсатувчи кузгу, макон ва замон улчагичи-адолат торозиси-олий ҳакам дейиш мумкин; бозор жамият аъзоларининг талаб ва эхтиёжларини қондиришга, пул муомаласини барқарор сақлашга, махсулот нархи билан ишлаб чиқаришга кетган харажатларнинг мос бўлишига, халқлар ва давлатлар ўртасидаги иқтисодий алоқаларни кенгайтиришга хизмат қилади. Бозор иқтисодий муносабатларни шаклланишида ва ривожланишида қуйидаги 5 функцияни бажаради: 1. Ишлаб чиқариш билан истеъмолни боғлаш функцияси. Иқтисодий фаолият ишлаб чиқаришдан бошлаб, истеъмол билан тугалланади. Мухими-

ишлаб чиқариш ихтисослашади, кишилар ўзига керакли барча товарларни ўзи ишлаб чиқармайди. Масалан, самолёт заводи учиш аппаратини чиқаради, аммо ўз ишчилари учун озиқ-овқат, кийим-кечак, турар жой яратмайди. Завод самолётини бозорда сотиб, пулини ишчиларга маош қилиб беради, улар истеъмол бозоридан тирикчилик товарларини сотиб оладилар. Демак, бозор орқали истеъмол қондирилади ва ишлаб чиқариш билан боғланади. 2. Қийматни товар шаклидан пул шаклига айлантириш функцияси. Товар ишлаб чиқариш учун мехнат сарфланади, шу мехнат қийматни шакллантиради. Қиймат иш кучи ва моддий ресурслар сарфидан иборат бўлади. Товар бозорга чиқишга қадар мехнат моддий шаклда (масалан, овқат, кийим, станок) бўлади, бозорда сотилгач, ундаги мехнат маълум миқдордаги пулга айланади, яъни товар ўзининг пул эквивалентини топади ва қиймат пул шаклига киради. 3. Ишлаб чиқаришни янгилашга шарт-шароит ҳозирлаш функцияси. Бизнес фаолиятилар бозордан ўзларига керакли ресурслар топадилар, станоклар, хом-ашё, ёқилги, хар хил материаллар харид этадилар. Улар мехнат (иш кучи) бозоридан ишчиларни ёллаб ишлатадилар, бозордан керакли ахборот ва хар хил ишлаб чиқариш учун зарур хизматларни хам топадилар. Бу ресурсларнинг истеъмоли эса ишлаб чиқаришнинг янгидан бошланишини билдиради. 4. Иқтисодиётни тартиблаш функцияси. Бу вазифани бозор механизми бажаради. “Нимани, қанча ишлаб чиқариш керак?”-деган саволга бозор жавоб беради. Товарларни бозорда чаққон ўтиши ёки ўтмаслиги, товарларнинг қимматлашуви ёки арзонлашуви уларни қанчалик керакли ёки керак эмаслигини кўрсатади. Бозор барометр сингари иқтисодиётдаги “об- ҳаво” дан дарак беради. Товар ўтмаса, демак у керак эмас, уни ишлаб чиқариш тухтатилади. Товар чаққон сотилса ва яхши фойда олинса, уни ишлаб чиқариш ўсади. Товар мулжалланган нархдан арзонроқ нархда, лекин яхши сотилса, бу товарга кетган сарф-харажатларни камайтириш

зарурлигини англатади. Бозор механизми бамисоли қўл сингари иқтисодиётни у ёки бу томонга бўриб туради. 5. Мамлакатлар, халқлар ўртасида иқтисодий ҳамкорлик ўрнатиш функцияси. Бу функцияни давлатлараро ёки жахон бозори бажаради. Бозор иқтисодий ҳамкорликнинг кенгайиб боришини талаб қилади. Азалдан бозор кўпгина мамлакатлар, миллатлар ва элатларни яқинлаштириб, улар ўртасида манфаатли алоқаларга кумаклашган. Бунга мисол қилиб, савдо-сотиқ орқали Шарқ билан Ғарбни боғлаган Буюк ипак йўлини олиш мумкин. Бозор кенгайгач, янгидан-янги мамлакатлар ва халқлар ўзаро иқтисодий алоқаларга тортилади. 2.2. Бозорнинг турлари. Бозорга ғоят хилма-хил товар ва хизматлар чиқарилади, улар бозор объектини ташкил этади. Ўз объекти жихатидан бозорни 6 турга бўлиш мумкин: 1) Истеъмол товарлари бозори; 2) Ишлаб чиқариш воситалари ва ресурслари бозори; 3) Иш кучи ёки мехнат бозори; 4) Молия бозори; 5) Интеллектуал товарлар бозори; 6) Қурол-аслаха бозори. Истеъмол товарлари бозори -кишилар тирикчилиги учун зарур бўлган товарлар ва хизматлар бозорларидир. Бу бозорда кенг истеъмол буюмлари, маданий-маиший ва коммунал хизматлари олди-сотдиси олиб борилади. Бу бозорда деярли барча фуқаролар иштирок этади. Бу бозорнинг Ўзбекистонда аниқ куринишлари бор: магазинлар, савдо уйлари, фирмалар, супермаркет, дукон, ошхона, нонвойхона, хар хил устахоналар, салонлар, нихоят, деҳқон бозорлари ва буюм бозорларидир. Ишлаб чиқариш воситалари ва ресурслари бозори - ишлаб чиқариш учун зарур бўлган нарсалар бозоридир. Бу бозорда улгуржи савдо сотиқ юз

беради. Мазкур бозор савдо фирмалари, савдо уйлари, биржалар фаолиятида, ер ва бошқа кучмас мулк савдосида намоён бўлади. Бундай бозорда ресурсларга талабгорлар ресурс етказувчилар билан контракт-шартномалар асосида алоқа қиладилар. Ресурс бозорининг бош бугини товар биржаси ҳисобланади. Товар биржаси улгуржи савдо билан шуғулланувчи тижорат бизнес фаолиятисидир. Биржада товарларни етқазиб бериш ҳақида битим тузилади. Иш кучи ёки мехнат бозори -иш кучи олди-сотди қилинадиган бозордир. Иш кучи махсус товар бўлганидан унинг бозори уз хусусиятига эга. Агар оддий товар сотилганда унинг эгаси узгарса, иш кучи сотилганда унинг эгаси узгармайди, чунки уни инсон жисмидан ажратиб бўлмайди. Мехнат бозори мехнат биржалари, ишчи ёлловчи воситачи фирмалардан ва нихоят, кишиларни бевосита ишга жалб этувчи Бизнес фаолиятиларнинг ўзидан иборат. Шарққа хос бўлган тартибсиз мехнат бозори - бу мардикор бозоридир. Молия бозори хам бозорнинг махсус тури. Молия бозори деганда молия ресурсига айланган пул маблаглари ва уларга тенглаштирилган қимматбахо қоғозлар бозорини тушуниш керак. Молия бозори таркибан кредит бозори, қимматли қоғозлар бозори ва валюта бозоридан иборат. Валюта аукциони, кредит пуллари аукциони, банклар, молия компаниялари, фонд биржалари ва бошқаларнинг фаолияти молия бозорининг яккол куринишларидир. Интеллектуал товарлар бозори - бу ақлий меҳнат маҳсули бўлган товарлар ва хизматлар бозоридир. Бу бозорда илмий ишланмалар, ғоялар, техникавий лойиҳалар ва чизмалар, ахборот, санъат, адабиёт ва илмга тегишли асарлар, ижрочилик хизмати ва турли томоша хизматлари сотилади. Бу бозорнинг мухим унсури патент ва лицензия бозори ва ҳозирги кунда шоу-бизнес ва кино бозорларидир. Қурол-аслаҳа бозори - бозорни алохида турини ташкил этади, бу ердаги товарлар истеъмол буюмлари ҳам эмас, ресурслар ҳам эмас. Бу ерда хавфсизликни таъминловчи қурол-яроғлар сотилади. Бу бозор салонлар ва

кўргазмалар шаклида амал қилади. Майда қуроллар магазинлар орқали сотилади. Бозорлар эркин бозор ва монопол бозорга бўлинади. Эркин бозор деганда харидорлар хам, сотувчилар хам кўп бўлиб, улардан ҳеч бири монополия мавқейига эга булмай, бир-бирини тездан топа оладилар, рақобат тўла-тукис ҳукмрон бўлган, нархлар эркин савдолашув асосида шаклланган бозор тушунилади. Эркин бозорга мисол қилиб, Ўзбекистондаги қишлоқ хўжалиги махсулотлари бозорини кўрсатиш мумкин. Бу бозорда миллионлаб кишилар харидор, сотувчилар эса давлат хужалиги, жамоа хужалиги, фермер хужалиги, томорка хужалигидан иборат. Бу ерда кимга нимани сотиш, кимдан нимани олиш, қандай нархда савдо қилиш юқоридан туриб белгиланмайди, буни бозорнинг узи хал қилади. Монопол бозор деб озчилик харидорлар ва сотувчилар хукмрон бўлган, монопол нарх урнатилган, рақобат чекланган ёки рақобат умуман бўлмайдиган бозорга айтилади. Монопол бозорнинг узи 3 хил куринишда бўлади: Монопол рақобатлар бозори. Бу бозор сон жихатидан кўп бўлмаган, бозорга бир хил ухшаш ёки уринбосар товарлар чиқарадиган фирмалар кулида бўлади, улар ўзаро рақобат қиладилар. Бунга мисол қилиб, Ўзбекистондаги кийим-кечак бозорини олиш мумкин. Бу ерда асосан 8 та фирма махсулот чиқаради, лекин улар нафакат ўзаро балки товари Ўзбекистонга кириб келган хориж фирмалари билан хам рақобатлашадилар. Олигаполистик бозор . Озчилик фирмалар хукмрон бўлган бозор, бу ерда рақобат кўпинча сотувчилар орасида эмас, балки харидорлар ўртасида юз беради. Бунга мисол тарикасида Ўзбекистондаги цемент бозорини олиш мумкин. Бозорга 3 бизнес фаолияти махсулот чиқаради. Цемент харид қилиш учун рақобат эса харидорлар ўртасида боради. Соф монополия бозори . Бундай бозорга товарни бутун тармоқда хукмрон бўлган айрим бизнес фаолиятилар етқазиб беради. М., Ўзбекистонда

пахта териш машиналарини факат тошкент қишлоқ хўжалиги машинасозлиги заводи, тракторларни факат тошкент трактор заводи тайёрлаб бозорга чиқаради. Ички бозорда уларнинг рақиблари йўқ. 2.3. Рақобат тушунчаси ва рақобат стратегияси. Рақобат-бу тадбиркорликнинг ажралмас бир булагидир. Рақобат умумижтимоий категория бўлиб, ижтимоий жараён қатнашчилари ўртасида яхшироқ яшаш учун бўладиган курашни англатади. Рақобат иқтисодий фаолият иштирокчиларининг ўз манфатларини тулароқ юзага чиқариш, яъни яхши даромад топиш, ўз мавқеини мустаҳкамлаш, ўз қобилиятини намоён этиш ва имиж (обру-эътибор)га эга бўлиш учун бошқалар билан курашадилар. Бозор тизимида рақобатнинг мукаммал ва номукаммал рақобатдан иборат икки асосий тури бор. Мукаммал ёки соф рақобат шундай рақобат-ки, унда кўпчилик қатнашади. Эркин рақобатли бозорда сотувчилар ва харидорлар кўпчилик бўлиб, улардан хар бири монопол мавқега эга бўлмайди, бозорда зуравонлик қилиб ўз измини юргиза олмайди. Номукаммал рақобат чекланган рақобат, табиатан монопол рақобатдир. Бунда кўпчилик бўлмаган, лекин товарларнинг катта қисмини таклиф этувчи ёки сотиб олувчи фирмалар рақобатлашади. Номукаммал рақобатнинг олигаполистик рақобат деган тури ҳам борки, унда ғоят озчилик, лекин йирик фирмалар қатнашади. Шу боисдан рақобат тор доирада юз беради. Олигаполистик рақобатга мисол қилиб, автомобиль бозоридаги рақобатни олиш мумкин. Номукаммал рақобатнинг яна бир тури соф монополистик рақобатдир . Бу рақобатга хос белги шуки, бунда у ёки бу тармоқда айнан бир фирманинг ҳукмронлик қилишидир. Масалан, Тошкент трактор заводи Ўзбекистондаги трактор бозорида танхо ҳукмрон, ундан бошқа тракторсозлик заводлари йўқ.

Лекин четдан, хорижий мамлакатлардан келтирилган тракторлар унинг товари билан рақобатлашади. Соф монополияни икки омил юзага келтиради: а) технологик монополия техникавий янгиликлар йирик фирмалар қўлида тўпланади, натижада бошқалар улардан фойдалана олмайдилар ёки фойдаланган тақдирда ҳам бунга катта пул тўлайдилар, натижада уларнинг товарлари қимматга тушиб, рақобатга чидай олмайди; б)табиий монополия ер ости ва ер усти бойликлари айрим фирмаларнинг ихтиёрида бўлиб, бошқалар улардан фойдалана олмайди. Масалан, фирма нефтга бой бўлган ерни сотиб олган бўлса, бошқа фирмалар шу ерда нефть қазиб олиб, бозорда рақобат қила олмайди. Рақобат кураш воситалари ва усуллари жиҳатидан ҳ алол рақобат ва ғирром рақобатга бўлинади. Ҳалол рақобат қонуний, йўл берилган ва ҳамма тан олган, инсоний усуллар билан ўзаро беллашувдир. ғирром рақобат ман этилган воситалар ёрдамида ва ғайриинсоний усуллар билан олиб борилган курашдир. ғирром рақобат ёввойи бозор иқтисодиётининг, ҳалол рақобат маданий бозор иқтисодиётининг белгиси ҳисобланади. Ғирром рақобат юз берганда жосуслик, қўпорувчилик, рэкет, тухмат, товар белгисини уғирлаш ва ҳатто қотиллик каби усуллар қўлланилади, рақибни турли йўллар билан обрусизлантириш чоралари кўрилади. Ҳалол рақобатда маданий усуллар қўлланилади. Бу усуллардан нарх воситасида рақобатлашув, товар сифатини ошириш орқали курашиш, сервис орқали беллашув кенг тарқалган. Бу усуллардан алохида эмас, балки биргаликда фойдаланиш қўлланилади. Рақобатнинг турли усулларини қўллашдан асосий мақсад, харидорни ўз товарига жалб этиб, унинг пулини олишдир. АҚШда буни “Истеъмолчи доллари учун кураш” деб атайдилар. Рақобатчилик усули қанчалик самарали бўлса, ғолиб чиқиш имконияти шунчалик кўп бўлади.

Ҳозирги рақобат курашида товар рекламасига алохида эътибор берилади. Реклама қилишда бизнесменлар ўртасида ўз товарларини ва кўрсатаётган қўшимча хизматлари ҳамда бошқа фаолиятлари билан кенг бозорга таъсир этиб келадилар. Реклама товарнинг нафлиги ҳақида холисона ахборот бўлиб, турли йўллар билан харидорга етказилади. Бозор қоидасига биноан рекламага пул аямаган фирма рақобатда ғолиб чиқади. Реклама савдо-сотиқни харакатга келтирувчи кучдир. Рақобат курашида самарали фаолият юрғизиш, унда муваффақият қозониш рақобат стратегиясининг қанчалик пухта, изчил, ўзоқни кўра оладиган режасини ишлаб чиқишга узвий боғлиқдир. Рақобат стратегияси - рақобат курашининг ўзоқ даврга мулжалланган бош йўли ва йўл-йўриқларини ифода этади . Стратегиянинг мақсади тез кунда фойдани максималлаштириш, оз фойда билан қаноат қилган ҳолда ўз бозорини кенгайтириш ёки рақибни бозордан сиқиб чиқариш, янги бозорга аста-секин кириб бориш каби масалаларда харакат йўлларини белгилашдан иборат. Стратегияга қараб кураш тактикаси (усули ва шакллари) танланади. Фирмалар рақобатнинг бир усулидан аста-секин бошқа усулига ўтиши ёки бир йўла турли усулларни қўллаши мумкин. Масалан, Хитой фирмалари сифати паст бўлса-да, арзон товарлар чиқариб, нарх рақобати йўлидан, Ғарбий Европадаги фирмалар нархи юқори бўлса-да, сифатли товарларни таклиф этиш йўлидан борадилар, чунки Ғарбий Европада аҳолининг харид қобилияти Хитойга қараганда анча юқори. Янги индустриал давлатлардаги (Тайвань, Гонконг, Сингапур, Корея) фирмалар ҳам сифат, ҳам нарх воситасида рақобатлашувга мойил. Бу мамлакатларда юксак технология мавжуд ва ишчи кучи малакали бўлса-да, арзон туради. Натижада мавжуд афзалликлар харажатларни пасайтирган холда, сифатли товар чиқариш имконини беради. Бунга мисол қилиб Кореянинг “Самсунг электроник” компанияси бозорга чиқарадиган телевизорларни ва ДЭУ корпорацияси

автомобилларини олиш мумкин. Улар рақобатбардош бўлганидан жахон бозорига шиддат билан кириб бормоқда. Рақобатга хар хил ёндошув Ўзбекистонда ҳам бор. Масалан, Тошкент бозори учун ишловчи фирмалар ҳам нарх, ҳам сифат рақобатини қўллаши мумкин, бу шахарда аҳолининг бой қатламлари борки, улар учун нархга кўра товарнинг сифати афзалроқ, айни вақтда аҳолининг камқувват қисми ҳам борки, улар учун товарнинг арзон бўлиши мухим. Нукус ва айрим бошқа шахарлардаги фирмалар кўп холларда нарх рақобатига мойил бўладилар, бу ерда аҳолининг харид қобилиятига кўра арзон товарлар рақобатбоп ҳисобланади. Рақобат қўл қовуштириб ўтиришга йўл қўймайди, у кураш бўлганидан ҳаммани харакатга, яхши ишлашга ундайди. Бизнесмен агар кимигадир ёки нимасигадир ишониб қоладиган бўлса ёки бозор муҳити тўғрисида маълумотларга эга бўлмаса демакки бундай бизнесмен жамиятда ўзоқ бизнес фаолияти билан шуғуллана олмайди ва банкрот ёки синиб кетиш эҳтимоли жуда кўп бўлади. Рақобат бозор иқтисодиётини харакатга келтирувчи механизм, уни олға элтувчи куч ҳисобланади. Рақобатдаги иқтисодий танлов тамойилига кўра иқтисодиёт иштирокчилари сараланади, яхши ишлаган фирма бойиб боради, ёмон ишлагани синади, ёпилади ёки кучли фирмаларга қўшилиб кетади. Рақобатга бардош бера олмаган фирмалар зарар кўрадилар, ўз мажбуриятлари бўйича пул тўлай олмай қоладилар, яъни банкрот холига тушадилар. Бозор иқтисодиётининг илк белгилари пайдо бўлиши билан унга хос рақобат ҳам юзага келади. Иқтисодиёт ривожига мос холда рақобатчилик ҳам такомиллашиб боради. Бозор рақобати тарихан 4 босқичдан утади. Биринчи босқич -бу натурал хўжаликдан бозор иқтисодиётининг дастлабки шаклларига ўтиш бўлиб, бу даврда рақобат майда товар ишлаб чиқарувчилар ўртасида боради. Бу босқичда рақобат маҳаллий бозорлар доирасида борасида, у бир турдаги товар ишлаб чиқарувчилар ўртасида

бўлади. Рақобатда ғолиб чиқиш воситаси тажриба тўплаб, мехнат махоратини ошириш ҳисобланади. Иккинчи босқич -бу капиталистик эркин рақобат босқичидир. Бу босқич товар хўжалигининг оммавий тус олиши билан, майда товар ишлаб чиқариш ўрнига йирик машиналар тизимига ва ёлланган мехнатга таянган товар ишлаб чиқаришнинг келиши билан характерланади. Рақобатни чеклашлар бўлмайди, у эркин курашга айланади, бу кураш маҳаллий бозорлар доирасидан чиқиб, миллий бозор миқёсида юз беради. Рақобат шиддатли боради, унинг иштирокчилари кўпчиликдан иборат бўлади. Рақобатда ғолиб чиқишнинг шарти янги техникани жорий этиб, мехнат унумдорлигини устириш, янги товарларни ишлаб чиқариш бўлади. Учинчи босқич -бу монопол рақобат босқичи бўлиб, у якка хокимликка интилувчи йирик Бизнес фаолиятиларнинг курашидир. Рақобат иқтисодни монополлашган ва монополлашмаган сохаларида алохида боради, аммо бу сохалар ўртасида ҳам кураш кетади. Рақобатда енгиб чиқиш шартлари иккинчи босқичдагидек бўлади, аммо ўзаро курашда бозорни эгаллаб олиш, сиёсий ҳокимиятдан фойдаланиш кабилар кенг қўлланади. бу босқичда монопол рақобат етакчи бўлса-да, эркин рақобат йўқолиб кетмайди, у иккинчи қаторга сурилади. Иқтисодиётда монопол рақобат сохаси ва эркин рақобат сохаларига ажралиш бўлади. Тўртинчи босқич -янгича эркин рақобат босқичи бўлиб, у аралаш иқтисодиётга хосдир. бу босқичда рақобатчилар ғоят кўпчилик бўлиб, улар йирик корпорациялар, ўртача, майда ва ўта майда Бизнес фаолиятилардан иборат бўлади. Рақобат доираси кенгайиб, у ишлаб чиқаришдан ташқари, хизмат кўрсатиш соҳасида ҳам фаоллашади, у молия бозорига шиддат билан кириб боради, ҳатто саёҳат бизнеси, шоу бизнес, спорт бизнеси, ҳарбий бизнес кабиларни ҳам ўз дамига тортади. Рақобатлашув байналмилаллашиб, халқаро бозор доирасида ҳам юз беради. Энг янги техника-технологияни қўллаш, бошқаришни компьютерлаштириш, товар таркибини зудлик билан янгилаш, энг малакали иш кучига эга бўлиш, информациядан фойдаланиш

ва, ниҳоят, замонавий маркетинг хизматини уюштириш рақобатда енгиб чиқиш шартига айланади. Рақобатни унинг характерига қараб ҳам баҳолаш мумкин. Қайси босқичда юз беришдан қатъий назар рақобат 2 типда бўлади, яъни у тартибсиз ёввойи рақобатдан ва қонун-қоидалар билан тартибга солинувчи цивилизациялашган рақобатдан иборат бўлади. Турли босқичларда хар иккала рақобат типининг нисбати ҳар хил бўлади. Цивилизациялашган рақобат аралаш иқтисодиётга хос бўлади, аммо у бирдан эмас, балки секин- аста рақобатнинг асосий типига айланади. Бу бозор муносабатининг ривожланишидан келиб чиқади. Аралаш иқтисодиёт бозор ва нобозор муносабатининг яхлитлиги бўлганидан бу ерда рақобат билан биргаликда партнёрлик алоқалари хам амал қилади. Бозор хужалигидаги рақобат ким бўлишидан қатъий назар яхши ишлаганларни ютиб чиқишини билдиради. Шу жихатдан у бозор иқтисодиётини харакатлантирувчи кучи ҳисобланади, иқтисодий ресурсларни тежамли ишлатишга, товар ва хизматларни кўплаб ва сифатли ишлаб чиқаришга ундайди. У хўжалик юритишнинг энг самарали усулларини юзага келтиради, иқтисодий алоқаларнинг энг маъкулини топишга мажбур қилади. ТАЯНЧ ИБОРАЛАР. Бозор тушунчаси, бозорнинг функциялари, бозорнинг турлари, эркин бозор, монопол бозор: монопол рақобатли бозор, олигаполистик бозор, соф монополия бозори, бозор иқтисодиётини белгилари, бозор иқтисодиётининг икки тури, бозор иқтисодиётига утишнинг уч йўли, Ўзбекистоннинг бозор иқтисодиётига тишининг узига хос йўли, рақобат тушунчаси, рақобат турлари, рақобат воситалари, рақобат босқичлари, рақобат стратегияси.

Адабиётлар руйхати: Асосий адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони // Халқ сўзи, 2005, 16 июн. 2. Каримов И.А. “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир”. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлис Қонунчилик палатасм ва Сенатининг қушма мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2005, 29 январ, 20- сон. 3. Ходиев Б.Ю., Қосимова М.С., Самадов А.Н., Мухиддинова У.С. Кичик бизнесни бошқариш. –Т.: “Ўқитувчи”, 2003. 4. Абдуллаев Ё., Каримов Ф. Кичик бизнес ва тадбиркорлик асослари.-Т.: Меҳнат, 2000. 5. Еременко А. Разработка бизнес-приложениий в Microsoft Business solutions-Alapta иерсии. 3.0ҒФелексей Ермененко, Руслан Шашков. –М.: Альпина Бизнес Букс, 2005.-503 с. 6. Ходиев Б.Ю., ва бошқалар. Кичик тадбиркорлик асослари(ўқув-амалий қўлланма)-Т.:ЕҲ. ТЕМПУС “Консаудит”, 2004. 7. http://www.ced.bgҒeng/projects/project12/publication/book/pdf 8. Rambler-http ://www/rambler, ru; 9. Я ndex- http : // yandex / ru;

O'xshashlar

Кичик бизнес тизимида бозор ва ракобат

Монопол рақобат ва бозор самарадорлиги

Бозор, иқтисодиёт ва бизнес

Бозор, иктисодиёт ва бизнес

Кичик бизнес тизимида менежмент