Moliyaviy barqarorlik tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Moliyaviy barqarorlik tahlili

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

292 KB

Ko'chirib olish

Moliyaviy barqarorlik tahlili Reja: 1.Moliyaviy barqarorlik tahlilining mazmuni, maqsadi va vazifalari. 2.Moliyaviy barqarorlik va uning tiplari: mutlaq va me`yoriy barqarorlik, nobarqaror va inqirozli holatlar. 3.Korxonaning iqtisodiy resurslari, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to`lovga qobiliyatini moliyaviy ahvol va barqarorlikka ta`siri. 4.Korxonaning o`z oborot mablag`lari bilan ta`minlanganligi tahlili. 5.Moliyaviy barqarorlikni dinamik tahlili. 6.Korxonaning moliyaviy barqarorligi bilan bog`liq koeffitsiyentlari (moliyaviy mustaqillik (avtonomiya), moliyaviy qaramlik, o`z va qarz mablag`larining nisbati, o`z mablag`lari bilan ta`minlanganlik, o`z aylanma mablag`larining to`planish koeffitsiyenti kabi) va ularning tahlili. 7.Korxonaning moliyaviy barqarorligini mustahkamlash bo`yicha ichki imkoniyatlarni aniqlash va yo`lga qo`yish chora-tadbirlarini belgilash.

Moliyaviy barqarorlik tahlilining mazmuni, maqsadi va vazifalari Korxona barqarorligini eng muhim ko`rsatkichlaridan biri bu moliyaviy barqarorlik ko`rsatkichidir. Agar korxonada daromadlar xarajatlardan ortadigan bo`lsa, moliyaviy baraqarorlikka erishishi mumkin bo`ladi. Agar korxona mablag`larni erkin tasarruf eta olsa, ulardan samarali foydalansa, doimiy ishlab chiqarish va sotishning mukammal siklik aylanish uzluksizligi ta`minlansa, bunday korxonani moliyaviy barqaror deyishimiz mumkin. Korxona moliyaviy holatini qisqa va uzoq muddatga baholash mumkin. Qisqa muddatli oraliqda korxonaning to`lovga qodirligiga uzoq muddatli o`rganishda esa uning moliyaviy barqarorligiga ko`proq ahamiyat qaratiladi. Firma va kompaniyalar moliyaviy jihatdan barqaror rivojlanmas ekan, uning bankrotlikka uchrash ehtimoli yuqori bo`ladi. Shu sababli, moliyaviy barqarorlikni makro va mikro ko`lamda tadqiq etish doimo iqtisodchilarning doimiy e`tiborida bo`lib kelgan. Moliyaviy tahlilda moliyaviy barqarorlikning alohida olingan korxonalarda, firma va kompaniyalarda o`rganishga, qisqa, o`rta va uzoq davriylikda baholash amaliyotini yo`lga qo`yishga, uni o`stirishning aniq chora-tadbirlarini belgilashga ahamiyat qaratiladi. Moliyaviy barqarorlikni baholash bir qancha ko`rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Ular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin. - firma va kompaniyalarning to`lov qobiliyati; - korxona o`z mablag`larining qaramlik koeffitsiyenti; - aktivlarning qaramlik koeffitsiyenti; - foizlarni qoplash koeffitsiyenti. Korxonada moliyaviy resurslarni to`g`ri shakllantirish, ularning taqsimlanishi, foydalanish samaradorligi moliyaviy barqarorlikni ta`minlashning muhim omillari hisoblanadi. Ya`ni, moliyaviy barqarorlik korxona moliyaviy resurslarni qay darajada mohirona boshqarayotganligini ifodalaydi.

Moliyaviy barqarorlikni ta`minlash yuzasidan quyidagi muhim ahamiyat qaratish lozim: dastlabki kapitalning shakllantirilishiga, ishlab chiqarishni tashkil etilishiga, daromad va xarajatlar farqida ijobiy natijaviylikka, aylanma mablag`lar bilan ta`minlanganligiga, moliyalashtirishda avtonomlik darajasiga, ish va bozordagi aktivligining himoyalanganligiga va h.k. jihatlarga. Moliyaviy barqarorlik mutlaq va nisbiy ko`rsatkichlarda baholanadi. Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ko`rsatkichlari – aktivlar, ishlab chiqarish zaxiralari va ularni moliyalashtirish manbalarining muayyan davriylikdagi holatini ifoda etadi. Korxona aktivlari va ishlab chiqarish zaxiralarini moliyalashtirish manbalariga albatta birinchi navbatda o`z mablag`lari manbasi (ustav kapitali, rezerv kapitali, qo`shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda, maqsadli tushumlardan iborat), uzoq va qisqa davriylikda olingan bank kreditlari va qarzlari kiradi. Aktivlarni moliyalashtirishda ko`proq uzoq muddatli kreditlar va qarzlar ustunlik qilsa, ishlab chiqarish zaxiralarini to`plash va moliyalashtirishda qisqa muddatli kreditlar va qarzlardan keng foydalaniladi. Moliyaviy barqarorlikni mutlaq ko`rsatkichlarini aniqlashda, aktivlar va zaxiralarni moliyalashtirishda quyidagi ko`rsatkichlar tizimidan foydalaniladi: - aktivlar (uzoq muddatli); - ishlab chiqarish zaxiralari; - o`z mablag`lari manbasi; - uzoq muddatli majburiyatlar (kreditlar va qarzlar); - qisqa muddatli majburiyatlar (kreditlar va qarzlar). Korxonalar moliyaviy holatini tashhislash va uni sog`lomlashtirishning aniq chora-tadbirlarini ko`rish aslida makro ko`lamdagi barqarorlikni ta`minlashning ham muhim omili hisoblanadi. Shu sababli‚ yuzaga kelgan holatda e`tiborni, birinchi navbatda korxonalarni moliyaviy sog`lomlashtirishga va ularning kelgusida barqaror o`sishini ta`minlashga qaratmoq lozim. Korxonaning moliyaviy holati xo`jalik subyektining moliyaviy resurslar bilan ta`minlanish darajasini, ularning maqsadli joylashtirilishi va samarali foydalanish

darajasini, boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan bo`ladigan moliyaviy munosabatlarni, to`lovga qobillik va moliyaviy barqarorlik holatini tavsiflashni xarakterlaydi. Moliyaviy barqarorlik nisbiy ifodalari aktivlarni (uzoq muddatli) va zaxiralarni moliyalashtirishning, moliyaviy mustahkamlik va qaramlikning, o`z va qarz mablag`larini jalb etilishida ijobiy natijaning saqlanishini xarakterlaydi. Korxona moliyaviy barqarorligini ta`minlashning eng muhim omili bu uning faoliyat natijaviyligidagi ijobiy natijaviylikning iqtisodni oltin qoidasiga asoslangan tartibining saqlanishidir. Bu tartibning umumiy ifodasini quyidagi bog`lanishlarda berib o`tish mumkin: SF1/ SF0 >ST1/ ST0> XK1/XK0> A1/A0>1 yoki SF1/ SF0*100 >ST1/ ST0*100> XK1/XK0*100> A1/A0*100>100 Bu yerda:SF1/ SF0 - sof foydaning o`sishi; ST1/ ST0 - sotishdan tushumning o`sishi; XK1/XK0 - xususiy kapitalning o`sishi; A1/A0 - aktivlarning o`sishi. Samaradorlik, natijaviylik va daromadlikning barcha ko`rsatkichlari ham moliyaviy barqarorlikni doimo ham ta`minlay olmaydi‚ agar ular orasidagi yuqoridagi nisbatlar saqlanmasa. Shu sababli, moliyaviy barqarorlikni mutlaq ifodalarini o`rganishda bazan korxonaning foyda bilan chiqish hollarida ham nobarqarorlik holatlari kuzatiladi. Bu bevosita birinchidan foydaning sifatliligi va uning o`tgan yillarga nisbatan o`sishi bilan izohlanadi. Yoki, aktivlar va zaxiralarni ortiqcha ushlab turishlar tufayli yuzaga keladi. Korxonaning erkin tasarrufida qoluvchi sof foydaning yillar bo`yicha jamlangan qismi balansning taqsimlanmagan foyda qatorida aks etadi. Ushbu qatorning realligini ta`minlash yuzasidan ko`pincha debitorlik majburiyatlarining qisqa muddatlikda oqlanishiga ahamiyat qaratish lozim bo`ladi. Bu jarayon faqat ularning pullik ko`rinishda aktivda to`planishini emas‚ balki aktivlarning barcha turlari bo`yicha to`planishi mumkinligini ham xarakterlaydi. Shu

sababli‚ ko`pincha passiv tomonda aks etuvchi foyda summasining sifatliligi ta`minlanmaydi. Majburiyatlar tarkibida kreditorlik majburiyatlarining ko`payib ketishi ham firma, kompaniya faoliyat natijaviyligiga sezilarli ta`sir etadi. Negaki, uning holati ishlab chiqarish jarayoniga va uning boshqa tashkilotlar bilan bo`ladigan oldi-sotdi munosabatlariga ta`sir etadi. Natijada korxonalarga ishonchsizlik tug`iladi. Ishonchsizlik yuz bergan joyda albatta ishning unumi va natijaviyligiga ham putur yetadi. Aktivlarni joylashtirish nafaqat korxona faoliyat natijaviyligiga balki uning moliyaviy holatiga ham bog`liq ravishda o`zgaradi. Passivlarni joylashtirishdagi eng birinchi talablar bu xususiy sarmoyani jami sarmoya tarkibidagi ulushining yuqoriligi bilan xususiy sarmoyaning qarz sarmoyasiga qaram bo`lmasligi shartlari bilan belgilanadi. Ya`ni, korxona avvalo moliyaviy jihatdan mustaqillikka ega bo`lmog`i, uning to`g`ri nisbatini saqlashi lozim. Moliyaviy barqarorlikning muhim sharti zaxira va xarajatlarni moliyalashtirish yuzasidan o`z va qarz mablag`lari yetarliligi yoki yetishmasligi ko`rsatkichlarini hisob-kitob qilishda ham xuddi shu bog`liqlikni ko`rish mumkin. Xususiy sarmoya yetarli bo`lmagan hollarda uzoq va qisqa muddatli majburiyatlarni jalb etish biznesning, tadbirkorlik faoliyatining doimiy sharti hisoblanadi. Shu sababli‚ aktivlarni moliyalashtirish yuzasidan majburiyatlardan foydalanishda albatta foyda omiliga va uning doimiy davomligini ta`minlashga muhim ahamiyat qaratish lozim. Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari qatoriga moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti, o`z va qarz mablag`lari nisbati koeffitsiyenti, moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti, o`z sarmoyasining harakatchanlik koeffitsiyenti, qarz mablag`larining jamlanganlik koeffitsiyenti, hamda qarz va o`z mablag`lari nisbati koeffitsiyentlari kiradi. Moliyaviy barqarorlikni tahlil qilish maqsadi korxonaning o`z majburiyatlarini qoplay olish va uni uzoq muddatga saqlab qolish darajasini baholashga qaratilgan.

Moliyaviy barqarorlik tahlilining vazifalari: Korxona moliyaviy barqarorligini mutlaq va nisbiy ifodalarining o`zgarishlarini baholash; Moliyaviy barqarorlikka ta`sir etuvchi omillarni o`rganish; Moliyaviy barqarorlikni ta`minlashda aktivlar va passivlarni joylashtirish va ulardan samarali foydalanishni yo`lga qo`yish; Moliyaviy barqarorlikni o`stirish choralarini ko`rish; Turli holatlarda resurslardan samarali foydalanishning istiqboldagi o`zgarishlarga ta`sirini baholash, moliyaviy barqarorlikni prognozlash. Moliyaviy barqarorlikka ta`sir etuvchi omillarga quyidagilar kiradi: Ichki omillar: aktivlarning optimal tarkibini shakllantirish va ularni to`g`ri boshqarish; moliyaviy resurslar va ularning tarkibini optimallashtirishni to`g`ri boshqarish; jalb qilingan kapitalni optimal nisbatlash va boshqarish. Tashqi omillarga: mamlakatdagi iqtisodiy muhit (holat); bozordagi raqobat va kurash; makroiqtisodiy ko`rsatkichlar (valyuta kurslari o`zgarishi, soliq va kredit qiymatidagi o`zgarishlar, tashqi iqtisodiy faoliyat rivoji); siyosiy holat (iqtisodning tartiblanishi, rag`batlantirilishi, huquqlarning himoyalanishi); inflyatsiya holati. Moliyaviy barqarorlikni tahlil etishning axborot ta`minotiga asosiy va qo`shimcha manbalarni kiritish mumkin. Asosiy manbalariga: buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot, xususiy kapital to`g`risidagi hisobot shakllari kiradi. Qo`shimcha manbalarga: ta`sis hujjatlari, auditorlik nazorati natijalari, statistik manbalar va boshqa manbalar kiradi.

Korxonaning iqtisodiy resurslari, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to`lovga qobiliyatini moliyaviy ahvol va barqarorlikka ta`siri Korxonaning iqtisodiy resurslari. Iqtisodiy resurslar bu – iqtisodiy manfaatlar ko`rish yuzasidan mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko`rsatishda foydalaniladigan tabiiy, ishlab chiqarish va inson omillaridir. Iqtisodiy resurslar ko`pincha ishlab chiqarish omillari ham deb yuritiladi. Ular qatoriga mehnat resurslari; moliyaviy resurslar (pul mablag`lari, qimmatli qog`ozlar); moddiy-ashyoviy resurslar (bino va inshootlar, mashina va uskunalar, tabiiy resurslar, energiya resurslari); nomoddiy resurslar (patentlar, nou-xoular, bilimlar, axborotlar). Iqtisodiy resurslarning moliyaviy tuzilmasi deganda ularning qiymatining jamlangan hisobotlarda aks etishi nazarda tutiladi. Iqtisodiy resurslarni buxgalterlar, analitiklar biznes tilida korxona aktivlari sifatida qarash mumkin. Buxgalteriya balansida aktivlar (ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmatlar ko`rsatishda) siklik jarayonda qatnashishi va muhim xususiyatlariga ko`ra (operatsion, investitsion, moliyaviy) uzoq muddatli va joriy aktivlarga tarkiblangan. Uzoq muddatli aktivlarda asosiy kapitalning, joriy aktivlarda aylanma kapitalning muhim tarkibiy birliklari ifoda etiladi. Iqtisodiy resurslarning moliyaviy tuzilmasi deganda ularni moliyalashtirish manbalarining tarkibiy tuzilishi (o`z mablag`lari va qarz mablag`lari hisobiga) nazarda tutiladi. Korxonalarning o`z majburiyatlarini (joriy va uzoq muddatli) to`lash imkoniyatlarini uning to`lov layoqati ifoda etadi. Iqtisodiy resurslar, ularning moliyaviy tuzilmasi va to`lov layoqati korxona moliyaviy barqarorligining muhim ta`sir birliklari hisoblanadi. Iqtisodiy resurslar va ularning buxgalteriya balansidagi tuzilmasi Iqtisodiy resurslar Davr boshi Davr oxiri Farqi (+,-)

Uzoq muddatli aktivlar Jami 10 219 731 945 12 593 199 960 2 373 468 015 Asosiy vositalar 7 104 110 120 10 452 934 960 3 348 824 840 Nomoddiy aktivlar 417 151 345 379 -71 772 Uzoq muddatli investitsiyalar - - Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 1 572 602 311 -1 262 109 581 O`rnatiladigan asbob- uskunalar - - - Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 567 317 310 286 824 528 Joriy aktivlar Jami 2 978 372 713 11 683 693 105 8 705 320 392 TMZ 819 530 511 1 047 437 972 227 907 461 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 8 441 062 224 7 074 971 055 Debitorlik majburiyatlari 503 338 335 1 566 042 404 1 062 704 069 Pul mablag`lari 171 917 383 468 669 767 296 752 384 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 160 480 738 42 985 423 Jami aktivlar 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 Korxonaning iqtisodiy resurslari davr boshiga nisbatan 11 078 788 407 ming so`mga ortgan. Jumladan uzoq muddatli aktivlardagi o`zgarish 2 373 468 015 ming so`mni, joriy aktivlardagi o`zgarish 8 705 320 392 ming so`mni tashkil qilgan. Uzoq muddatli aktivlardagi asosiy o`zgarish asosiy vositalar qatoriga to`g`ri keladi. Joriy aktivlar tarkibida eng yuqori o`zgarish kelgusi davr xarajatlari qatoriga to`g`ri keladi. Iqtisodiy resurslarning moliyaviy tuzilmasi

Moliyaviy resurslar Davr boshi Davr oxiri Farqi (+,-) O`z mablag`lari manbasi Jami 7 745 794 466 10 124 233 076 2378438610 Ustav kapitali 614 384 306 828 202 670 213 818 364 Qo`shilgan kapital - - - Rezerv kapitali 5 737 851 427 8 121 422 920 2 383 571 493 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 223 400 675 282 492 932 Boshqa o`zlik mablag`lari 885 865 126 951 206 811 65 341 685 Majburiyatlar Jami 5 452 310 192 14 152 659 989 8700349797 Uzoq muddatli majburiyatlar 4 675 490 146 12 304 013 149 7 628 523 003 Joriy majburiyatlar 776 820 046 1 848 646 840 1 071 826 794 Jami moliyaviy resurslar 13 198 104 658 24 276 893 065 11078788407 Iqtisodiy resurslarning moliyaviy tuzilmasida quyidagi o`zgarishlar kuzatilgan. O`z mablag`lari manbasidagi o`zgarish davr boshiga nisbatan 2 378 438 610 ming so`mga, majburiyatlardagi o`zgarish davr boshiga nisbatan 8 700 349 797 ming so`mga ortgan. O`z mablag`lari tarkibida asosiy manba sifatida rezerv kapitali tarkiblangan. Uning davr boshiga nisbatan o`zgarishi 2 383 571 493 ming so`mni tashkil qilgan. Majburiyatlar qatorida uzoq muddatli majburiyatlarning davr boshiga nisbatan o`zgarishi 7 628 523 003 ming so`mni tashkil qilgan. “O`zbekiston temir yo` llari” AJning qisqartirilgan buxgalteriya balansi Ko`rsatkichlar Davr boshi Davr oxiri Farqi (+,-) AKTIV 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 12 593 199 960 2 373 468 015

Asosiy vositalarning boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 14 773 593 626 4 246 176 139 Asosiy vositalarning eskirish qiymati 3 423 307 367 4 320 658 666 2 991 241 501 Asosiy vositalarning qoldiq qiymati 7 104 110 120 10 452 934 960 3 348 824 840 Nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymati 417 151 345 379 71 772 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 1 572 602 311 1262109581 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 567 317 310 6331746 2.Joriy aktivlar 2 978 372 713 11 683 693 105 8 705 320 392 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 1 047 437 972 227 907 461 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 8 441 062 224 7 074 971 055 Pul mablag`lari 171 917 383 468 669 767 296 752 384 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 160 480 738 42 985 423 Debitorlar, jami 503 338 335 1 566 042 404 1 062 704 069 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 268 038 094 104 182 744 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 5 252 951 2 487 433 Balans aktiv bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 11078788407 PASSIV 1.O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 10 124 233 076 2 378 438 610 Ustav kapitali 614 384 306 828 202 670 213 818 364 Rezerv kapitali 5 737 851 427 8 121 422 920 2 383 571 493 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 223 400 675 284 292 932 Boshqa manbalar 885 865 126 951 206 811 65 341 685 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 14 152 659 989 8 700 349 797

Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 12 304 013 149 7 628 523 003 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 8 878 479 5865737 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 1 839 768 361 1077692531 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 514 650 184 294 831 294 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 62 317 043 41 518 913 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407

Korxona to`lov layoqatining tahlili To`lov mablag`lari To`lov majburiyatlari Mutlaq to`lovga qobillik Nisbiy to`lovga qobillik 1 2 3 4 Balans likvidligi A1-Doimiy harakatdagi aktivlar P1-To`lov muddati kelgan majburiyatlar A1-P1 A1/P1 A2-Tez pulga aylanadigan aktivlar P2-Qisqa muddatli majburiyatlar A2-P2 A2/P2 A3-Sekin pulga aylanadigan aktivlar P3-Uzoq muddatli majburiyatlar A3-P3 A3/P3 To`lov layoqati A1-Doimiy harakatdagi aktivlar Joriy majburiyatlar (JM) A1-JM A1/JM A1-Doimiy harakatdagi aktivlar A1+A2-JM (A1+A2)/JM A1-Doimiy harakatdagi aktivlar A1+A2+A3- JM (A1+A2+A3) /JM Moliyaviy barqarorlik va uning tiplari: mutlaq va me`yoriy barqarorlik, nobarqaror va inqirozli holatlar O`zbekiston amaliyotida moliyaviy barqarorlikni baholash bo`yicha ko`rsatkichlar tizimini o`rganish natijasida shuni alohida qayd etish lozimki, moliyaviy barqarorlikni ko`rsatkichlar tizimi turli manbalarda turlicha keltiriladi. Ularning sonini aniq aytish qiyin. Lekin shunga qaramay ularni balansning tarkibiy qismlari va jamlangan qatorlariga nisbatan bir tizimga solish mumkin. Moliyaviy barqarorlikni xarakterlovchi ko`rsatkichlar tizimi quyidagi ikkita tarkib bo`yicha guruhlanishi ham mumkin: 1. Aktivlar, kapital va majburiyatlarning tarkibiy tuzilishi bo`yicha moliyaviy barqarorlik ko`rsatkichlari. Ular qatoriga moliyaviy mustaqillik (avtonomiya),

moliyaviy qaramlik, o`z va qarz mablag`lari nisbati, qoplash koeffitsiyenti va boshqa ko`rsatkichlarni kiritish mumkin. Mazkur qator bo`yicha moliyaviy barqarorlikni xarakterlovchi ko`rsatkichlar sifatida boshqa manbalarda uzoq muddatli aktivlar, joriy aktivlar, o`z mablag`lari manbasi va majburiyatlar bilan bog`liq ko`rsatkichlarini alohida tarkiblash tartibi belgilangan. 2. Aktivlarni moliyalashtirish bilan bog`liq barqarorlik ko`rsatkichlari. Mazkur ko`rsatkichlarga o`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanganlik, manevrlik koeffitsiyenti, tovar-moddiy zaxiralarning o`z mablag`lari hisobiga moliyalashtirilishi, sof aylanma aktivlar naqdligi ya`ni, o`z aylanma mablag`larining turli aktivlar va kapitalga nisbati orqali hisob-kitob qilinuvchi koeffitsiyentlar kiradi. Moliyaviy barqarorlikning barcha ko`rsatkichlari bo`yicha O`zbekiston va Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi mamlakatlari amaliyotida me`yor darajalarini belgilashga amal etiladi. Lekin ushbu amaliyotdan xalqaro tajribada foydalanilmaydi. Moliyaviy barqarorlikni baholashda yana bir muhim farqli jihat ularning mutlaq ifodada o`rganilishi bilan ham xarakterlanadi. Mazkur tartib bo`yicha moliyaviy barqarorlikning uchta muhim ko`rsatkichi baholanadi. Mazkur ko`rsatkichlar qatoriga quyidagilar kiritiladi: 1. O`z aylanma mablag`larining naqdligi (O`AMN); O`AMN = O`MM - UMA Bunda: O`MM – O`z mablag`lari manbasi; UMA – uzoq muddatli aktivlar. 2. Zaxira va xarajatlarni o`z va qarz mablag`lari hisobiga moliyalashtirilish manbasi (O`QMHM); O`QMHM = O`AMN + UMKQ Bunda: UMKQ – uzoq muddatli kreditlar va qarzlar 3. Zaxira va xarajatlarni jami manbalar hisobiga moliyalashtirish manbasi (JMHM)

JMHM = O`QMHM + QMKQ Bu yerda: QMKQ – qisqa muddatli kreditlar va qarzlar (ular qatoriga mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar ham qo`shiladi) Uzoq muddatli aktivlarning o`z va qarz mablag` lari hisobiga moliyalashtirish koeffitsiyentlari Ko`rsatkichlar Aniqlanishi Me`yor darajasi Uzoq muddatli aktivlarni (UMA) o`z mablag`lari manbasi (O`MM) hisobiga ta`minlanish koeffitsiyenti O`MM/UMA 1,0 dan yuqori Uzoq muddatli aktivlarning o`z va uzoq muddatli majburiyatlar (UMM) hisobiga ta`minlanish koeffitsiyenti O`MM+UMM/UMA Minimum 1,0 ga teng deb Zaxira va xarajatlarni manbalash yuzasidan mablag`lar naqdligini va moliyalashtirish darajasini hisob-kitobi Ko`rsatkichlar Aniqlanishi Zaxira va xarajatlarning moliyalashtirish holati (+,-) O`z aylanma mablag`larining naqdligi (O`AMN) O`MM – UMA O`AMN – ZX O`z mablag`lari va uzoq muddatli qarz mablag`larining naqdligi (O`UMMN) O`MM + UMM – UMA O`UMMN – ZX Jami mablag`larning naqdligi (JMN) O`MM + UMM – UMA + QMM JMN – ZX Zaxira va xarajatlarni manbalashda mablag`lar yetarliligi va yetishmasligini koeffitsiyent usulida ham hisob-kitob qilish mumkin. Koeffitsiyent usuli zaxira va xarajatlarni moliyalashtirishdagi holatni qiyosiy o`rganish, uning ijobiy siljishlarini o`rganishda muhim hisoblanadi. Aylanma mablag`lar bilan ta` minlanganlik koeffitsiyentlari Ko`rsatkichlar Aniqlanishi Me`yor darajasi 1. O`z aylanma mablag`lari O`AMN / ZX 0,6-0,8

bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti 2. O`z mablag`lari va uzoq muddatli qarz mablag`lari bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti O`UMMN / ZX Minimum 1,0 ga teng 3. Jami mablag`lar bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti JMN / ZX 1 dan yuqori Zaxira va xarajatlarning o`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti, joriy aktivlarning o`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanganlik koeffitsiyentining tarkibiy qatori hisoblanadi. Zaxira va xarajatlarni tegishli manbalar hisobidan moliyalashtirishning amaldagi holatidan kelib chiqib korxonaning barqarorlik darajasiga ham baho berish mumkin. Amaldagi normalar quyidagi shartlar asosida tuzib chiqilgan. Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ifodalari bo` yicha tarkiblanish shartlari Zaxira va xarajatlarning tegishli mablag`lar hisobiga moliyalashtirish manbalari O`AMN > ZX O`AMN < ZX O`AMN < ZX O`AMN < ZX O`AMN + UMM > ZX O`AMN + UMM > ZX O`AMN + UMM < ZX O`AMN + UMM < ZX JM > ZX JM > ZX JM > ZX JM < ZX 1. Mutlaq moliyaviy barqaror holat 2. Normal (mo`tadil) moliyaviy barqaror holat 3. Nobarqaror holat 4. Tang (inqiroz) holatdagi nobarqarorlik Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ko`rsatkichlari tahlili Ko`rsatkichlar nomi Davr boshiga Davr oxiriga O`zgarishi (+,-) O`sish darajasi, % 1. O`z mablag`lari manbasi (O`MM) 7 745 794 466 10 124 233 076 2 378 438 610 130,7 2. Uzoq muddatli aktivlar (UMA) 10 219 12 593 2 373 468 123,2

731 945 199 960 015 3. O`z aylanma mablag`lari naqdligi (O`AMN) -2 473 937 479 -2 468 966 884 4 970 595 99,78 4.Uzoq muddatli kredit va qarzlar (UMM) 4 675 490 146 12 304 013 149 7 628 523 003 2,63 5. O`z mablag`lari va uzoq muddatli kredit, qarzlar summasi (O`AMN+UMM) 2 201 552 667 9 835 046 265 7 633 493 598 4,46 6. Qisqa muddatli kredit va qarzlar (QMM) 14 744 216 8 878 479 -5 865 737 60,2 7. Zaxira va xarajatlarini moliyalashtirishning jami manbasi (JM) 2 216 296 883 9 843 924 744 7 627 627 861 4,44 8. Zaxira va xarajatlar (ZX) 2 185 621 680 9 488 500 196 7 302 878 516 4,34 9. O`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti (O`AMN-ZX) -288 315 799 -11 957 467 080 11 669 151 281 41,4 10. O`z mablag`lari va uzoq muddatli qarz mablag`lari bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti (O`AMN+UMM-ZX) 15 930 987 3 465 498 069 3 449 567 082 231 11. Jami mablag`lar bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti (JM- ZX) 30 675 203 355 424 548 325 049 345 11,8 Korxonada moliyaviy ishlab chiqarish zaxiralarini moliyalashtirishda o`z mablag`lari, qarz mablag`lari yetarligi va yetishmasligi tahlili yuzasidan shuni ta`kidlash lozimki, o`tgan davrga nisbatan joriy davrda ko`rsatkichlar ijobiy tomonga o`zgargan. Zaxira va xarajatlarni moliyalashtirishning ikkita sharti bajarilgan. Korxona moliyaviy barqarorligining mutlaq ifodasini umumiy jihatdan ijobiy baholash mumkin.

Korxonaning o`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanganligi tahlili Aylanma mablag`lar bilan ta`minlanganlik, ishlab chiqarishni tashkil etish va uzluksiz faoliyatni yo`lga qo`yish, moliyaviy barqarorlikni ta`minlash, moliyaviy ahvolni yaxshilashning, raqobatdoshlik va uni o`stirishning zaruriy sharti hisoblanadi. Aylanma mablag`lar bilan ta`minlanganlik deganda joriy faoliyatning o`z mablag`lari hisobiga moliyalashtirish holati tushuniladi. Agar moliyalashtirishga o`z mablag`lari yetarli bo`lmasa, u holda majburiyatlar, qarzga olingan mablag`lar hisobiga ehtiyoj ta`minlanadi. Lekin bu holat faoliyat natijaviyligining asosiy qismini qarz beruvchilar tomonidan olib qo`yilishiga olib keladi. Shu bilan birga, globallashgan va kuchli raqobatga asoslangan iqtisodiyotda aktivlarni, faoliyatni moliyalashtirishning mazmuni tubdan o`zgarganligini ham qayd etib o`tish lozim. Negaki, faqat o`z mablag`lari hisobigagina bugungi iqtisodiyotni rivojlantirishni tasavvur qilib bo`lmaydi. Shu bilan birga qarz munosabatlaridagi imtiyozli shartlar, imkoniyatlar tufayli firma va kompaniyalar, tadbirkorlik subyektlari har qachongidan ham qarz kapitaliga ko`proq zaruriyat sezmoqdalar. Bugungi kunda faqat o`z mablag`lari hisobigagina moliyalashtirilgan bironta korxonani uchratish qiyin. Aktivlar buxgalteriya balansida qayd etilgan tartib bo`yicha uzoq muddatli va joriy aktivlarga bo`linadi. Aktivlarni moliyalashtirish manbalarini ham yagona tarkibga ko`ra o`z va qarz mablag`lariga ajratish mumkin. O`z mablag`lari bu xo`jalik yurituvchi subyektning faqat o`zigagina tegishli bo`lgan mablag`lar manbasini (ustav, rezerv, qo`shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda va boshqa o`zlik mablag`lari) ifoda etsa, qarz mablag`lari uzoq va qisqa muddatli (joriy) majburiyatlar hisobiga aktivlarni moliyalashtirishni xarakterlaydi. Majburiyatlarning uzoq muddatli aktivlarga yo`naltirilgan qismi uzoq muddatli (bir yildan ortiq muddatga) majburiyatlar sifatida, zaxiralarga yo`naltirilganda (bir yilga qadar) qisqa muddatli majburiyatlar sifatida tarkiblanadi.

Aylanma aktivlar qatoriga tovar-moddiy zaxiralar hamda tugallanmagan ishlab chiqarish va kelgusi davr xarajatlari kiritiladi. Birinchi guruhga asosiy qismini tovar-moddiy zaxiralarning aktiv qismi bo`lgan ishlab chiqarish zaxiralari kiritiladi. Ikkinchi guruh albatta korxonaning yoki tarmoqning, ishlab chiqarish va ta`minotning, faoliyat va texnologiyalarning xususiyatlaridan kelib chiqqan aylanma aktivlar qiymati orqali shakllanadi. Tahlilda asosiy e`tibor: pul fondlarining tashkil etilishi va ishlatilishiga; aylanma mablag`lardan foydalanish darajasiga; aylanma mablag`lardan samarali va optimal foydalanish darajasiga; tejamkorlikni ta`minlashdagi imkoniyatlarni aniqlashga; iqtisod qilish hisobiga foydani o`stirishning aniq yechimlariga qaratiladi. Asosiy maqsadi – aylanma mablag`lardan samarali foydalanishda yo`l qo`yilayotgan kamchiliklarni aniqlash, ularni oldini olish, moliyaviy holatni yaxshilash yuzasidan tegishli imkoniyatlarni aniqlash va yo`lga qo`yishdan iborat. Tahlilda aylanma mablag`larni me`yorlash masalasiga muhim ahamiyat beriladi. Me`yorlashtiriladigan va me`yorlashtirilmaydigan aylanma aktivlar ularning ishlab chiqarishdagi va texnologik jarayonlardagi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. Ishlab chiqarish zaxiralari, tovarlar, tayyor mahsulotlarning ombor qoldiqlari me`yorlashtiriladigan aylanma aktivlar qatoriga kiritiladi. Qolgan joriy aktivlar me`yorlashtirilmaydigan aylanma aktivlar hisoblanadi. Aylanma mablag`lar samaradorligini baholashda ularning aylanuvchanlik koeffitsiyentlariga va aylanish davriga baho beriladi. Aylanuvchanlikni oshirish va aylanish davrini qisqartirish aylanma aktivlar intensiv foydalanuvchanlik darajasini ifoda etadi. Aylanma mablag`lar naqdligini baholashda sof aktivlar qiymatiga muhim ahamiyat qaratiladi.

Sof aktivlar deganda xo`jalik yurituvchi subyektning o`z mablag`lari bilan ta`minlangan uzoq muddatli va joriy aktivlarning qiymati, ya`ni xo`jalik yurituvchi subyektning qarz majburiyatlaridan ozod bo`lgan mol-mulk qiymati tushuniladi. Sof aktivlar qiymatini aniqlash formulasi quyidagi bog`lanishda bo`ladi: Aktivlar – Majburiyatlar = Sof aktivlar Joriy aktivlar va ularning o` zgarishi tahlili Balans moddalari Balans satri Davr boshi Davr oxiri Farqi, (+,-) Asosiy vositalar: Qoldiq (balans) qiymati 012 7 104 110 120 10 452 934 960 3 348 824 840 Nomoddiy aktivlar: Qoldiq (balans) qiymati 022 417 151 345 379 71 772 Uzoq muddatli investitsiyalar jami 030 O`rnatiladigan asbob- uskunalar 090 - - - Kapital qo`yilmalar 100 2 834 711 892 1 572 602 311 1 262 109 581 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 110-120 280 492 782 567 317 310 6331746 Tovar-moddiy zaxiralari, jami 140 819 530 511 1 047 437 972 227 907 461 Kelgusi davr xarajatlari 190 1 366 091 169 8 441 062 224 7 074 971 055 Kechiktirilgan xarajatlar 200 - - - Debitorlar, jami 210 503 338 335 1 566 042 404 1 062 704 069 Pul mablag`lari 320 171 917 383 468 669 767 296 752 384 Qisqa muddatli investitsiyalar 370 - - - Boshqa joriy aktivlar 380 117 495 315 160 480 738 42 985 423 Jami aktivlar JA 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 Uzoq muddatli majburiyatlar 490 4 675 490 146 12 304 013 149 7 628 523 003 Joriy majburiyatlar 600 776 820 046 8 878 479 1 848 646

840 Jami majburiyatlar JM 5 452 310 192 14 152 659 989 8 700 349 797 Sof aktivlar JA-JM 7 745 794 466 10 124 233 076 2 378 435 610 Korxonada jami aktivlar summasi davr boshiga nisbatan 11 078 788 407 ming so`mga ortgan. O`z navbatida majburiyatlar summasi ham mos ravishda davr boshiga nisbatan 8 700 349 797 ming so`mga ortgan. Sof aktivlar qiymati davr boshida 7 745 794 466 ming so`mni, davr oxirida 10 124 233 076 ming so`mni tashkil etgan. Uning davr boshiga nisbatan o`zgarishi mutlaq ifodada 2 378 435 610 ming so`mni, nisbiy ifodada 131.0 foizni tashkil etgan. O`sish darajasi 31.0 foizni tashkil etgan. Sof aktivlar va ular samaradorligi tahlili Ko`rsatkichlar Davr boshi Davr oxiri Farqi, (+,-) Sof aktivlar qiymati, ming so`m 7 745 794 466 10 124 233 076 2 378 435 610 Jami aktivlar, ming so`m 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 Ustav kapitali, ming so`m 614 384 306 828 202 670 213818364 Sof tushum, ming so`m 3 362 225 550 5 180 801 340 1 818 575 790 Sof foyda, ming so`m 507 693 607 974 038 284 466 344 677 Sof aktivlarning jami aktivlarda to`planish koeffitsiyenti 0.586 0.417 -0.169 Sof aktivlarning ustav kapitaliga nisbati koeffitsiyenti 12.61 12.22 -0.39 Sof aktivlarning aylanuvchanligi koeffitsiyenti 0.434 0.511 0.77 Sof aktivlarning aylanish davri, kunda 829 705 -124 Sof aktivlar rentabelligi, % 6.5 9.6 3.1 Korxonada sof aktivlarning jami aktivlarda to`planish koeffitsiyenti davr boshiga nisbatan -0.169 ga, sof aktivlarning ustav kapitaliga nisbati koeffitsiyenti davr boshiga nisbatan -0.39 ga kamaygan, sof aktivlarning aylanish koeffitsiyenti

davr boshiga nisbatan 0.77 ga ortgan. Sof aktivlarning aylanish davri 829 kundan 705 kunga tushgan. Aylanish tezligi 124 kunga tezlashgan. Sof aktivlarning rentabellik darajasi 6.5 foizdan 9.6 foizga ortgan. Aylanma mablag`lar bilan ta`minlanganlik zaxira va xarajatlarni moliyalashtirishga nisbatan qo`llaniladi. Zaxira va xarajatlarni moliyalashtirish manbalariga o`z mablag`lari va qarzga olingan (qisqa muddatli) mablag`lari kiritiladi. O`z mablag`lari manbasi uzoq muddatli majburiyatlar qo`shilgan holda balansda uzoq muddatli aktivlarni moliyalashtirishga yo`naltiriladi. Iqtisodiy mazmuni va sharti bo`yicha amalda, uzoq muddatli majburiyatlar to`liq, o`z mablag`larining faqat bir qismi uzoq muddatli aktivlarga yo`naltiriladi. Bu qiymat analitiklar tilida o`z aylanma mablag`larining mavjud summasi deb yuritiladi, uni aniqlash tartibi quyidagicha bo`ladi: O`MM + UMM – UMA = O`AMN Bu yerda: O`AMN – o`z aylanma mablag`lari naqdligi; O`MM – o`z mablag`lari manbasi (satr 480); UMM – uzoq muddatli majburiyatlar (satr 600); UMA – uzoq muddatli aktivlar (satr 130). O`z aylanma mablag`lari summasi va uni o` zgarishini tahlili Ko`rsatkichlar Balans satri Davr boshi Davr oxiri Farqi (+,-) 1. O`z mablag`lari manbasi 480 7 745 794 466 10 124 233 076 2 378 438 610 2. Uzoq muddatli majburiyatlar 600 4 675 490 146 12 304 013 149 7 628 523 003 3. Uzoq muddatli aktivlar 130 10 219 731 945 12 593 199 960 2 373 468 015 4. O`z aylanma mablag`lari naqdligi 2 201 552 667 9 835 046 265 7 633 493 598

Korxonada o`z mablag`larining naqdligi davr boshida 2 201 552 667 ming so`mni davr oxirida 9 835 046 265 ming so`mni tashkil qilgan. Davr boshiga nisbatan 7 633 493 598 ming so`mga ortgan. Korxonaning moliyaviy barqarorligi bilan bog`liq koeffitsiyentlar va ularning tahlili Shuni alohida qayd etish lozimki, moliyaviy barqarorlikni baholashda moliyaviy koeffitsiyentlarning hisob-kitobida qandaydir yagona tizimga tayanilmaydi. Ularning turli manbalarda turlicha turlari va tarkibi keltiriladi. Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari – kompaniya egalari va kreditorlar o`rtasidagi tavakkalchilikning qanday taqsimlanganligini ko`rsatadi. Moliyaviy barqarorlik ko`rsatkichlari sifatida – balansning aktivi va passivi tarkibini tavsiflovchi, aktivlar va passivlarning alohida obyektlari o`rtasidagi munosabatlarni xarakterlovchi ko`rsatkichlar nazarda tutiladi. Moliyaviy holat va barqarorlikni koeffitsiyentlarda baholash korxonaning joriy va istiqboldagi moliyaviy ahvoliga baho berishda eng maqbul usul hisoblanadi. Moliyaviy barqarorlikni ko`rsatkichlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - moliyaviy barqarorlikning o`z mablag`lari va majburiyatlar bilan bog`liq bo`lgan ko`rsatkichlari; - moliyaviy barqarorlikning uzoq muddatli va joriy aktivlar bilan bog`liq ko`rsatkichlari. Moliyaviy barqarorlikning o`z mablag`lari va majburiyatlar bilan bog`liq bo`lgan ko` rsatkichlari Koeffitsiyentlar Aniqlanishi Belgilar izohi Moliyaviy mustaqillik (avtonomiya) koeffitsiyenti O`MM/BJ O`MM– O`z mablag`lari manbayi

BJ – Jami mablag`lar O`z mablag`lari manbasi va majburiyatlar nisbati koeffitsiyenti O`MM/M M – Majburiyatlar Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti BJ/O`MM BJ – Balans jami Jalb qilingan sarmoyaning jamlanganlik koeffitsiyenti JQK/JK JQK – Jalb qilingan kapital (M) JK – Jami kapital (BJ) Xususiy kapitalning manyovrlik koeffitsiyenti O`AMN/XK O`AMN – O`z aylanma mablag`lari naqdligi Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti O`MM/JQK JQK – Jalb qilingan kapital (M) Majburiyatlarning o`z mablag`lariga nisbati koeffitsiyenti M/O`MM M – Majburiyatlar O`MM – O`z mablag`lari manbasi Qarz kapitalini to`planganlik koeffitsiyenti M/BJ M – Majburiyatlar (qarz kapitali) BJ – Jami mablag`lar Uzoq muddatli majburiyatlarning jami mablag`lar va majburiyatlar tarkibidagi salmog`i koeffitsiyenti UMM/ BJ, M UMM – Uzoq muddatli majburiyatlar Joriy majburiyatlarning jami mablag`lar va majburiyatlar tarkibidagi salmog`i koeffitsiyenti JM/ BJ, M JM – Joriy majburiyatlar Kreditorlik majburiyatlarining jami mablag`lar va majburiyatlardagi salmog`i koeffitsiyenti KM/ BJ, M KM – Kreditorlik majburiyatlari Moliyaviy barqarorlikning uzoq muddatli va joriy aktivlar bilan bog`liq ko`rsatkichlari Koeffitsiyentlar Aniqlanishi Belgilar izohi Joriy aktivlarning o`z va qarz mablag`lari hisobiga manbalanish koeffitsiyenti (sof oborot aktivlar) (O`MM+UMKQ- UMA)/JA UMKQ – Uzoq muddatli kreditlar va qarzlar UMA – Uzoq muddatli aktivlar

Joriy aktivlarni joriy majburiyatlarga nisbati koeffitsiyenti (umumiy to`lovga qobillik) JA/JM JM – Joriy majburiyatlar JA – Joriy aktivlar Joriy majburiyatlarning joriy aktivlarga nisbati koeffitsiyenti JM/JA JM – Joriy majburiyatlar JA – Joriy aktivlar Joriy aktivlarning o`z mablag`lari manbasi bilan qoplanish koeffitsiyenti O`MM/JA O`z mablag`lari va uzoq muddatli jalb qilingan mablag`larni zaxira, xarajatlarni qoplash koeffitsiyenti (O`MM+UMKQ- UMA)/ZX ZX – Zaxira va xarajatlar Uzoq muddatli aktivlarning o`z mablag`lari va uzoq muddatli qarzga olingan mablag`lari bilan manbalanish koeffitsiyenti (O`MM+UMKQ)/ UMA UMKQ – uzoq muddatli kreditlar va qarzlar Korxonalar moliyaviy barqarorligiga baho berishda avtonomiya, moliyaviy qaramlik, o`z va qarz mablag`lari nisbati, o`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanganlik, manyovrlik, xususiy kapitalning jamlanish koeffitsiyentlariga muhim ahamiyat qaratiladi. Xalqaro amaliyotda moliyaviy barqarorlikning muhim ko`rsatkichlari qatoriga: avtonomiya koeffitsiyenti ; kapitallashuv k oeffitsiyenti (sapitalization ratio) ; aktivlarni qoplash koeffitsiyenti (asset coverage ratio) ; investitsiyalarni qoplanish koeffitsiyenti; foizlarni qoplash koeffitsiyenti (Interest coverage ratio) ; moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti (Debt ratio) ; majburiyatlarning EBITDA ga nisbati koeffitsiyentlari kiradi. Mazmun jihatdan ularning qiyosiy farqlanishi amaldagi tartiblardan farqlanmaydi. Shu bilan birga, bugungi kunda moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlariga o`tilishi yoki ularga transformatsiyalash amaliyotining joriy etilishi bilan aniqlanadigan moliyaviy barqarorlik ko`rsatkichlarining bir xil shakliga ham o`tilmoqda.

Moliyaviy barqarorlikning koeffitsiyentlari tahlili Koeffitsiyentlar Davr boshi Davr oxiri Farqi (+,-) Moliyaviy barqarorlikning o`z mablag`lari va majburiyatlar bilan bog`liq bo`lgan ko`rsatkichlari 1. Moliyaviy mustaqillik (avtonomiya) koeffitsiyenti 0.586 0.417 -0.169 2. O`z mablag`lari manbasi va majburiyatlar nisbati koeffitsiyenti 1.420 0.715 -0.705 3. Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti 1.704 2.397 0.693 4. Jalb qilingan sarmoyaning jamlanganlik koeffitsiyenti 0.413 0.582 0.169 5. Xususiy kapitalning manyovrlik koeffitsiyenti 0.284 0.971 0.687 6. Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti 1.656 0.822 -0.834 7. Majburiyatlarning o`z mablag`lari nisbati koeffitsiyenti 0.703 1.397 0.694 8. Qarz kapitalini to`planganlik koeffitsiyenti 0.413 0.582 0.169 9. Uzoq muddatli majburiyatlarning jami mablag`lar va majburiyatlar tarkibidagi salmog`i koeffitsiyenti 0.857 0.869 0.012 10. Joriy majburiyatlarning jami mablag`lar va majburiyatlar tarkibidagi salmog`i koeffitsiyenti 0.143 0.131 -0.012 11. Kreditorlik majburiyatlarining jami mablag`lar va majburiyatlardagi salmog`i koeffitsiyenti 0.139 0.129 -0.010 Moliyaviy barqarorlikning uzoq muddatli va joriy aktivlar bilan bog`liq ko`rsatkichlari 12. Joriy aktivlarning o`z va qarz mablag`lari hisobiga manbalanishi koeffitsiyenti (sof oborot aktivlar) 0.739 0.841 0.102 13. Joriy aktivlarni joriy majburiyatlarga nisbati koeffitsiyenti (umumiy to`lovga qobillik) 3.83 6.3 2.47 14. Joriy majburiyatlarning joriy aktivlarga nisbati koeffitsiyenti 0.261 0.158 -0.103 15. Joriy aktivlarning o`z mablag`lari manbasi bilan qoplanishi koeffitsiyenti 2.600 0.866 -1.734 16. O`z mablag`lari va uzoq muddatli jalb qilingan 1.007 1.036 0.029

mablag`larni zaxira, xarajatlarni qoplash koeffitsiyenti 17. Uzoq muddatli aktivlarning o`z mablag`lari va uzoq muddatli qarzga olingan mablag`lari bilan manbalanish koeffitsiyenti 1.226 1.780 0.554 Korxonada avtonomiya koeffitsiyenti davr boshiga nisbatan 0.169 ga tushgan, o`z mablag`lari manbasining majburiyatlarni nisbati koeffitsiyenti 0.705 ga kamaygan, moliyaviy qaramlik koeffitsiyent davr boshiga nisbatan 0.693 ga ortgan, jalb qilingan sarmoyaning to`planish koeffitsiyenti 0.169 ga ortgan, xususiy kapitalning manyovrlik koeffitsiyenti 0.687 ga ortgan, moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti 0.834 ga kamaygan, uzoq muddatli majburiyatlarning jami majburiyatlar tarkibidagi salmog`i eng yuqori natijani tashkil etgan va uning davr boshiga nisbatan o`zgarishi 0.012 ga teng bo`lgan. Joriy aktivlarning o`z mablag`lari manbasi hisobiga moliyalashtirish koeffitsiyenti davr boshiga nisbatan 0.102 ga ortgan, joriy aktivlarni joriy majburiyatlarga nisbati koeffitsiyenti 3.83 dan 6.3 ga ortgan va bu ijobiy baholanishi lozim. Joriy aktivlarning o`z mablag`lari manbasi bilan qoplanish koeffitsiyenti davr boshiga nisbatan keskin tushib ketgan. Uzoq muddatli aktivlarning o`z va uzoq muddatli qarz mablag`lari hisobiga manbalanishi davr boshida 1.226 ni tashkil qilgan, davr oxiriga kelib ushbu ko`rsatkich 1.780 ga teng bo`lgan. Moliyaviy barqarorlikni dinamik tahlili Balans va moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotning tahlilida xo`jalik yurituvchi subyektning rivojlanishi va moliyaviy barqarorligini dinamik baholashga alohida ahamiyat qaratiladi. Dinamik baholash ko`rsatkichlarni yillar kesimida davriy o`rganishni xarakterlaydi. Korxonalarda investitsion loyihalarning samaradorligi va qoplanish

davriyligini, korxonaning istiqboldagi rivojlanishida strategiyalarni belgilashda dinamik o`zgarishlarni o`rganish g`oyatda muhimdir. Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ifodalarini dinamik tahlili Ko`rsat kichlar Yillar O`zgarishi (+,-) 2014 y. 2015 y. 2016 y. 2017 y. 2017 y. 2014y.ga nisbatan 2017 y. 2015y.ga nisbatan 2017 y. 2016 y.ga nisbatan Sof aktivlar 6 295344 335 6 467512 422 7 745 794 466 10 124 233 076 3 828 888 741 3 656 720 654 2 378 435 610 O`z aylanma mablag`lari naqdligi 1 104247 158 1 214671 838 2 201 552 667 9 835 046 26 5 8 730799 107 8 620 374 427 7 633 493 598 Zaxira va xarajatlarning jami mablag`lar hisobiga manbalani shi -168 254 689 -122 854 241 -288 315 799 -11 957 467 08 0 12 125 721 769 12 08032 1 321 11 669 15 1 281 Zaxira va xarajatlar ning o`z mablag`lari va uzoq muddatli qarz mablag`lari 125 564 238 145 234 589 15 93098 7 3 465 498 06 9 3 339 933 831 3 320 63 480 3 449 567 082

hisobiga manbalani shi 5. Zaxira va xarajatlarni o`z mablag`lari hisobiga manbalani shi 144 523 422 156 463 542 30 67520 3 355 42 4548 210 901 126 198 961 006 325 0493 45 Korxonaning oxirgi 4 yillik natijalari bo`yicha zaxira va xarajatlarning o`z mablag`lari manbasi va qarz mablag`lari hisobiga moliyalashtirish holatida bir xil holat kuzatilgan. O`z aylanma mablag`larini naqdligi va uni zaxira xarajatlarini moliyalashtirishdagi holatidan boshqa barcha shartlarda korxonaning moliyalashtirish manbalari ijobiyligiga erishilgan. Moliyaviy barqarorlikning nisbiy ifodalarini dinamik tahlili Moliyaviy barqaorlik ko`rsatkichlari Aniqlanishi Yillar O`zgarishi (+,-) 2014 2015 2016 2017 2017 y. 2014y. ga nisbata n 2017 y. 2015 y.ga nisbata n 2017y. 2016y. ga nisbata n 1. Avtonomiya (moliyaviy mustaqillik) koeffitsiyenti (Ka) Normal darajasi: 0,5 va undan yuqori Xususiy kapital / Aktivlar 0,512 0,524 0.586 0.41 7 -0,95 -0,107 -0.169

(optimal darajasi: 0,6- 0,7) 2. Uzoq muddatli moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti (Kummm) Normal darajasi: 0,9 Kritik darajasi: 0,75 (O`z mablag`lari manbasi+Uzoq muddatli majburiyatlar) / Aktivlar 0,865 0,912 0,941 0,92 3 0,058 0,011 0,018 3. Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti (Kmq) Optimal darajasi: 0,5 Majburiyatlar / Aktivlar 0,422 0,408 0,413 0,58 2 0,160 0,174 0,169 4. O`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti (Ko`amn) Normal darajasi: 0,1 va undan yuqori (O`z mablag`lari manbasi – Uzoq muddatli aktivlar) / Joriy aktivlar - - - - - - - 5. Kapitallashuv koeffitsiyenti (Kk) 1 dan yuqori bo`lishi uning qarz kapitaliga qaramligini bildiradi. Majburiyatlar / O`z mablag`lari manbasi 0,665 0,670 0.703 1.39 7 0,732 0,670 0.694 6. Moliyalashtirish koeffitsiyenti (Km). Qancha kichik bo`lsa qaramlik kuchayadi O`z mablag`lari manbasi / Qarz kapitali 1,31 1,45 1,65 10,8 2 9,51 9,37 9,17 Korxonada avtonomiya koeffitsiyentining yillar kesimida 2014-2016-yillarda o`sishi, 2017-yilda pasayish tendensiyasi kuzatilgan. Uzoq muddatli moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti, uzoq muddatli moliyaviy mustaqillik darajasida barcha yillar bo`yicha o`sish kuzatilgan. Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti majburiyatlarning aktivlarga nisbati darajasida ham o`sish kuzatilgan. Bu albatta

salbiy holat deb baholanishi ham mumkin. Ya`ni majburiyatlarning jami kapital tarkibidagi salmog`i o`tgan yillarga nisbatan keskin ortib ketmoqda. O`z va qarz mablag`lari o`rtasidagi nisbat 2017-yilda eng yuqori natijani qayd etgan, quyi natija 2014-yilda kuzatilgan. Korxonaning moliyaviy barqarorligini mustahkamlash bo`yicha ichki imkoniyatlarni aniqlash va yo`lga qo`yish chora-tadbirlarini belgilash Raqobatdosh iqtisodiyotda moliyaviy barqarorlik korxona yashovchanligini ta`minlashning bosh omili hisoblanadi. Moliyaviy barqarorlikni o`stirishning muhim omillari sifatida aktivlarni moliyalashtirish manbalaridagi nisbatni to`g`ri tanlash, uni o`stirib borish, moliyalashtirish samaradorligi, to`lovga qobillik, likvidlikni, ish va bozor aktivligini o`stirish choralarini ko`rish hisoblanadi. Aktivlarning va foydaning o`sishida to`lovga qobillikni ta`minlash masalasi moliyaviy barqarorlikda markaziy o`rinda turadi. Shu sababli‚ aktivlarning - tushumning - foydaning o`sishiga, ularning o`sishidagi uzviy bog`liqlik va aloqadorlikka alohida ahamiyat qaratiladi. Aktivlarning optimal darajasi va tarkibini shakllantirish, ularni moliyalashtirishning maqbul yechimiga chiqish, aktivlardan samarali foydalanish va faoliyat natijaviyligini to`g`ri baholashga moliyaviy barqarorlikni ta`minlashda muhim e`tibor qaratiladi. Moliyaviy barqarorlikka ega bo`lmaslik juda ko`p muammolar va tahlikalar paydo qiladi. Bu tahlikalar moliyaviy ahvolning nobarqarorligiga, iqtisodiy nochorlikka, raqobatdoshlikning tushib ketishiga olib keladi. Moliyaviy barqarorlikni ta`minlashning tashkiliy, texnik, iqtisodiy va moliyaviy imkoniyatlariga muhim ahamiyat qaratish lozim. Iqtisodiy va moliyaviy imkoniyatlar juda murakkab jarayonlar tizimini tadqiq etishni talab etadi. Bunda ayniqsa moliyalashtirish imkoniyatlariga alohida ahamiyat qaratish lozim. Korxonaning yashovchanlik darajasini o`stirishda

moliyaviy imkoniyatlar birinchi o`rinda turadi. Ularning yechimi esa iqtisodiy hodisa va jarayonlar, ularning samarasida va natijasida paydo bo`ladi. Shu sababli‚ birinchi navbatda resurslarning muqobil tarkiblanishiga, ulardan samarali foydalanishga, faoliyat natijaviyligiga tahlilda alohida urg`u beriladi. Shu bilan birga moliyaviy ahvol va uning kelajakda o`zgarishlari haqidagi ma`lumotlar bazasi bilan nafaqat korxona boshqaruvchi xodimlarini, balki tashqi subyektlar (sheriklar, mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar va axborot foydalanuvchilarning keng doirasini ham) axborotlar bilan ta`minlash masalasiga alohida ahamiyat berish zarur. Moliyaviy holat, barqarorlik bo`yicha salbiy holatlar immunitetni shakllantirish oson kechadigan jarayon emas. Moliyaviy barqarorlikni ta`minlash faqat korxonadagi holat bilangina o`nglanadigan holat emas. Buning uchun albatta tashqi omillar, makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlashning muhim omillari ham korxonada ijobiy natijaviylikni ta`minlashga yordam berishi lozim. Moliyaviy barqarorlikni o`stirish yuzasidan nimalar qilish lozim: Birinchidan, balansning chuqur tarkibiy o`zgarishlarini amalga oshirish lozim. Bunda asosiy e`tiborni moliyalashtirish manbalarida o`z mablag`lari manbasi, xususiy kapital hajmini o`stirishga, uning jami moliyaviy salohiyatdagi salmog`ini imkon darajasida oshirishga asosiy e`tiborni qaratish lozim. Buning yagona yechimiga dastlabki kapitalni o`stirish, uning ishchanligi, natijaviyligini ta`minlash asosida erishiladigan qo`shilgan kapital, rezerv kapitali va foydani o`stirish hisobigagina erishiladi. Ikkinchidan moliyaviy barqarorlikni o`stirishning muhim imkoniyatlari zaxira va xarajatlarni optimallashtirish, ularning ishlab chiqarish va faoliyat uchun zaruriy qismini shakllantirish, turib qolishlarga, ortiqcha normalarda saqlanishiga yo`l qo`ymaslik kiradi. Moliyaviy imkoniyatlarni o`stirishda kreditorlar bilan aloqalarning yaxshi yo`lga qo`yilganligi ham muhim o`rin tutadi.

Moliyaviy barqarorlikning balans moddalari orqali baholashda mutlaq moliyaviy barqarorlik, normal moliyaviy barqaror, nobarqaror, kriziz holatidagi moliyaviy ahvolni darajasiga, korxonaning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishini tarkibiy jihatdan chuqur tadqiq etish va aniq yechimlarga imkon beruvchi xulosalarini shakllantirish menejerlar doimiy e`tiborida bo`lishi lozim. Moliyaviy barqarorlikni ta`minlashda yana bir muhim jihat debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini oqilona boshqarish imkoniyatlariga qaratilmog`i lozim. Ularning aylanuvchanligi va aylanish davrini davriy o`rganish asosida moliyaviy imkoniyatlari hisob-kitob qilinishi zarur. O`zbekiston temir yo` llari AJ ning jamlangan buxgalteriya balansi Ko`rsatkichlar 2017-2018yy. AKTIV 01.01.2017y 01.04.2017y 01.07.2017y 01.10.2017y 01.01.2018 y 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 11 151 959 813 11 195 178 476 11 778 032 823 12 593 199 960 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 11 341 824 771 13 056 620 251 13 186 532 286 14 773 593 626 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307 367 3 788 793 507 3 945 211 086 4 125 679 858 4 320 658 666 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 7 553 031 264 9 111 409 165 9 060 852 428 10 452 934 960 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 335 519 526 894 435 179 345 379 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 3 308 810 890 1 783 170 063 2 396 325 565 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 289 782 140 300 072 354 320 419 651 567 317 310 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 3 522 490 664 4 234 880 927 10 571 776 648 11 683 693 105 Ishlab chiqarish 819 530 511 761 929 334 807 974 274 805 958 807 1 047 437

zaxiralari 972 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 1 926 260 257 2 439 824 162 8 466 493 743 8 441 062 224 Pul mablag`lari 171 917 383 167 990 329 198 395 625 199 248 750 468 669 767 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 114 011 429 118 290 042 112 380 694 160 480 738 Debitorlar, jami 503 338 335 552 299 315 670 396 824 987 694 654 1 566 042 404 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 162 134 584 179 194 017 304 669 491 268 038 094 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 6 510 004 8 801 153 5 388 750 5 252 951 Aktiv bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 PASSIV 01.01.2017y 01.04.2017y 01.07.2017y 01.10.2017y 01.01.2018 y 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 8 567 616 791 8 644 944 914 8 963 743 430 10 124 233 076 Ustav kapitali 614 384 306 614 384 306 614 384 306 614 384 306 828 202 670 Rezerv kapitali 5 737 851 427 6 360 555 463 6 480 827 061 6 590 488 428 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 416 753 023 344 928 794 160 996 840 223 400 675 Boshqa manbalar 885 865 126 1 175 923 999 1 204 804 753 1 597 873 856 951 206 811 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 6 106 833 686 6 785 114 489 13 386 066 041 14 152 659 989 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 5 329 297 527 5 927 142 095 12 154 367 349 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 12 729 877 10 091 394 9 142 953 8 878 479 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 764 806 282 847 881 000 1 222 555 739 1 839 768 361 Shu jumladan: Mol yetkazib 219 818 890 177 094 949 250 590 908 306 494 641 514 650 184

beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 35 632 293 40 718 997 40 080 238 62 317 043 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 “O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g` risidagi hisoboti (2016-2017 yy.) Ko`rsatkichlar nomi 2017 yil 2016 yil Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum 5 180 801 340 3 362 225 550 Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat)larning tannarxi 3 191 287 162 2 474 622 038 Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 1 989 514 178 887 603 512 Davr xarajatlari 752 744 444 568 302 199 Boshqa operatsion xarajatlar 178 630 359 135 306 333 Asosiy faoliyatning foydasi 1 415 400 093 454 607 646 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar 833 455 050 159 047 300 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 506 789 162 269 112 080 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 1 088 734 205 564 672 426 Favquloddagi foyda va zararlar 0 0 Daromad (foyda) solig`i 30 730 577 16 304 363

Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 83 965 344 40 674 456 Hisobot davrining sof foydasi 974 038 284 507 693 607

Adabiyotlar: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

O'xshashlar

Moliyaviy barqarorlik tahlili

Moliyaviy barqarorlik tahlili

Korxona moliyaviy holatining tahlili

Moliyaviy barqarorlik tahlilning mazmuni maqsadi va vazifalari

Moliyaviy barqarorlik va uning tiplari - mutlaq va me’yoriy barqarorlik, nobarqaror va inqirozli holatlar