Menejmentda motivatsiya samaradorligini baholash - Iqtisodiyot - Referatlar

Menejmentda motivatsiya samaradorligini baholash

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

216.5 KB

Ko'chirib olish

Menejmentda motivatsiya samaradorligini baholash Reja: 1. Menejmentda motivatsiya samaradorligi ko`rsatkichlari va ularni hisoblashga yondashuvlar 2. Menejmentda motivatsiya samaradorligini baholashning turli usullari

Menejmentda motivatsiya samaradorligi ko`rsatkichlari va ularni hisoblashga yondashuvlar Bilim va mehnatni bir-biriga bog`lang, barcha amaliy foyda keltiradigan odamlarga zarur bo`lgan ma’lumotlarni bering, shunda mamlakat va xalqning boyliklari ishonib bo`lmaydigan darajada tezlik bilan o`sib borishini ko`rasiz. D.I. Pisarev Menejmentda motivatsiya samaradorligi - motivatsiyalash ob’yekti (tashkilot va uning xodimlari) va motivatsiyalash sub’yekti (boshqaruv xodimlari va tashkilot faoliyati) kabi turli ko`rsatkichlarda aks ettirilgan muayyan motivatsiyalash tizimining samaradorligi va bu ko`rsatkichlar miqdoriy va sifat ko`rsatkichlariga ega. Menejmentda motivatsiya samaradorligini aniqlashdan kelib chiqib, uni quyidagilarda ko`rib chiqish mumkin: - keng ma’noda - motivatsiyalanadigan tizimning bir butun va (yoki) uning unsurlari amal qilishi; -tor ma’noda - tashkilotning o`zining xodimlarmotivatsiyafaoliyatining samaradorligi. Menejmentda motivatsiya samaradorligi ko`rsatkichlari quyidagicha tasniflanadi: 1. Menejmentda motivatsiya iqtisodiy samaradorligining umumlashtiruvchi ko`rsatkichlari, masalan: - tashkilotning barcha faoliyatining umumiy natijalarining ushbu natijani olish xarajatlariga nisbati; - boshqaruv apparati ta’minotining tashkilotning daromadiga nisbati va boshqalar. 2. Menejmentda motivatsiya ijtimoiy samaradorligining umumlashtiruvchi ko`rsatkichlari, masalan:

- Tashkilot xodimlarining taklifi bilan qabul qilingan qarorlar sonining umumiy qabul qilingan qarorlar soniga nisbati; - boshqaruv faoliyatiga jalb qilingan xodimlar sonining tashkilotning barcha xodimlarining umumiy soniga nisbati. 3. O`ziga xos iqtisodiy motivatsiyalash ko`rsatkichlari, masalan: - sex boshqaruv xarajatlarining uning barcha xarajatlarining umumiy miqdoriga nisbati; - xodimlar bo`limi boshqaruv ma’lumotlarini qayta ishlashning murakkabligi. 4.Ijtimoiy samaradorlikning o`ziga xos ko`rsatkichlari, masalan: - sex boshqaruv ishlarining texnik jihozlanishining butun sexning umumiy texnik jihozlanishiga nisbati; - tashkilotingiz boshqaruv apparati xodimlari qo`nimsizlik koeffitsientini raqib tashkilot boshqaruv apparati xodimlarining qo`nimsizlik koeffitsienti bilan solishtirish. Menejmentda motivatsiya samaradorligining mohiyati samaradorlik hisoblanadi: * boshqaruv apparati xodimlarining mehnati; * boshqaruv jarayoni: * funksiyalari; * usullari; * qarorlari; * aloqa va boshqalar; * boshqaruv ierarxiyasi; * boshqaruv mexanizmi: * xodimlar; * marketing; * ishlab chiqarish; * ijtimoiy; * moliyaviy; * axborot va boshqalar.

Menejmentda motivatsiya samaradorligini baholash juda murakkab, shuning uchun boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish bo`yicha alohida tadbirlarning samaradorligini umumiy boshqaruvga qaraganda baholash uchun ko`proq aniq usullarni, yondashuvlarni ishlab chiqish talab qilinadi. Boshqaruvni takomillashtirish bo`yicha chora-tadbirlarning iqtisodiy samaradorligini baholash, ko`pincha, ularni amalga oshirishdan olingan yillik iqtisodiy samarani hisoblash va uni motivatsion xarajatlar bilan taqqoslashni o`z ichiga oladi. Samarani o`lchash natijadan ko`ra ancha murakkab, chunki samara natijaga erishishning uzoq muddatli ko`rinishidir. Masalan, agar natijalar muhim qarorni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonining davomiyligini qisqartirsa, bu natijaga erishish samarasi rahbarlarning ish vaqtining bir qismini ozod qilish hisobiga boshqa tahliliy ish va o`z-o`zini tarbiyalash imkoniyatiga yo`naltirilgan bo`lishi mumkin. Tashkilot faoliyatining samaradorligi ko`rsatkichlari tizimi barcha resurslardan foydalanishni har tomonlama baholashni va barcha umumiy iqtisodiy ko`rsatkichlarni o`z ichiga olishi kerak. Motivatsiya samaradorligini hisoblash doimiy ravishda biznes–reja loyihasining bosqichlarida, biznes–rejani tasdiqlashda, uni amalga oshirishda juda muhimdir. Motivatsiya samaradorligi ko`rsatkichlari tizimida barcha ko`rsatkichlar bir xil ahamiyatga ega emas. Asosiy va qo`shimcha ko`rsatkichlar mavjud. Agar birinchisi umumlashtiruvchi deb ataladigan bo`lsa, ikkinchisi faoliyatning muayyan tomonini tavsiflovchi o`ziga xos xususiy (funksional) ko`rsatkichlar hisoblanadi. Boshqaruv apparatining motivatsion samaradorligini baholash va uning ko`rsatkichlar tizimi quyidagicha tasniflanishi mumkin: I. Tashkilot faoliyatining yakuniy natijalari va motivatsion xarajatlar orqali ifodalangan boshqaruv tizimining samaradorligini tavsiflovchi ko`rsatkichlar guruhi. Tashkilot faoliyatining yakuniy natijalarini boshqaruv tizimining ishlashi yoki rivojlanishi natijasida yuzaga keladigan ta’sir sifatida tavsiflovchi ko`rsatkichlar asosida ishlashni baholashda quyidagilar ko`rib chiqilishi mumkin:

- foyda; - haqiqiy sof daromad. II. Motivatsion jarayonining mazmuni va tashkil etilishini tavsiflovchi ko`rsatkichlar guruhi, shu jumladan, xodimlar mehnatining bevosita natijalari va xarajatlari. Motivatsion xarajatlar xodimlar qo`nimsizligini saqlash, texnik vositalarni ishlatish, binolar va binolarni saqlash, boshqaruv xodimlarini tayyorlash va qayta tayyorlash uchun, shuningdek, tashkilot ish natijalariga ko`ra xodimlarni rag`batlantirish bo`yicha joriy xarajatlarni hisobga oladi. Motivatsion jarayonning samaradorligini baholashda me’yoriy xususiyatga ega bo`lgan ko`rsatkichlar qo`llaniladi va tashkilotning tuzilishining qolgan qismini o`zgartirmasdan (yomonlashmasdan) bir yoki bir guruh ishlash ko`rsatkichlarini yaxshilashga yo`naltirilgan cheklovlar samaradorligi uchun mezon sifatida ishlatilishi mumkin. Motivatsion jarayonning me’yoriy xususiyatlariga unumdorlik, tejamkorlik, moslashuvchanlik, tezkorlik, ishonchlilik kiradi. Keling, ularning xususiyatlarini ko`rib chiqaylik: 1. Xodimlarining mehnat unumdorligi sifatida tashkilot tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot miqdori yoki boshqaruv jarayonida ishlab chiqarilgan ma’lumotlarning miqdori ushbu qurilmaning o`rtacha bir xodim uchun miqdoriy ko`rsatkichlari sifatida belgilanishi mumkin. 2.Tejamkorlik xodimning ishlashi uchun xarajatlar nisbati sifatida tushuniladi. Tejamkorlikni baholash uchun tashkilotning barcha xarajatlarining umumiy summasida saqlash xarajatlarining ulushi, boshqaruv xodimlarining umumiy xodimlar sonidagi ulushi, boshqaruv ishlarining ayrim turlarini bajarish uchun birlik narxi kabi ko`rsatkichlar qo`llanilishi mumkin. 3. Xodimlar moslashuvchanligi ma’lum bir o`zgaruvchan sharoitda ma’lum funksiyalarni samarali bajarish qobiliyati bilan belgilanadi. Ushbu diapazon qanchalik keng bo`lsa, tizim shunchalik moslashuvchan hisoblanadi. Moslashuvchanlik xodimlarning xususiyatlarini rivojlanayotgan vazifalarga muvofiq qaror qabul qilish jarayonining rolini o`zgartirish va ushbu tuzilmaga xos munosabatlarning tartibini buzmasdan yangi aloqalarni o`rnatishni tavsiflaydi.

5. Tezkorlik boshqaruv qarorlarini qabulqilishning, boshqaruv muammolarini aniqlashning o`z vaqtida bajarilishini va belgilangan ishlab chiqarish va ta’minlash jarayonlarining barqarorligini ta’minlashda belgilangan maqsadlarga maksimal darajada erishishni ta’minlaydigan qarorlarning tezligini belgilaydi. 6. Xodimlar ishonchliligi odatda, uning muammosiz ishlashi bilan tavsiflanadi. Xodimlarning ishonchliligini baholash uchun topshiriqlarni bajarish darajasi va tasdiqlangan standartlarga rioya qilish, ko`rsatmalarni bajarishda noaniqliklar mavjud bo`lmaydi. III. Ko`rsatkichlar guruhi tashkiliy tuzilmasining oqilonaligini va uning tashkiliy- texnik darajasini tavsiflaydi. Tuzilmalar boshqaruv tizimining aloqasini, boshqaruv funksiyalarini markazlashtirish darajasini, qabul qilingan boshqaruv me’yorlarini, huquq va mas’uliyatni taqsimlashning muvozanatini o`z ichiga oladi. Menejmentda motivatsiya samaradorligini baholash uchun boshqaruv tizimining va uning tashkiliy tuzilmasining boshqaruv ob’yektiga muvofiqligini aniqlash juda muhimdir. Bu boshqaruv funksiyalari va maqsadlari tarkibini muvozanatlashda, xodimlar sonining miqdori va ishlarning murakkabligi, kerakli axborotni to`liq ta’minlash, ularning nomenklaturasini hisobga olgan holda texnik va texnologik vositalarni boshqarish jarayonlarini ta’minlashdagi muvofiqlikni aks ettiradi. Muhim talablar boshqariladigan jarayonlarning dinamikligini, muvozanat va ko`rsatkichlarning izchilligini yetarli darajada aks ettirish qobiliyatidir. Boshqaruvda motivatsiya tizimini takomillashtirish bo`yicha ayrim chora – tadbirlarning samaradorligini baholashda ularni tanlash uchun asosiy talablardan foydalanishga ruxsat berilishi - tadbirning maqsadli yo`nalishi bo`yicha har bir ko`rsatkichning maksimal darajada muvofiqligi va erishilgan natijani aks ettirishning to`liqligidadir. Bozor sharoitida mehnat motivatsiyasi samaradorligini maqbul boshqarishning roli sezilarli darajada oshadi, bu nafaqat yakuniy mahsulotga kiruvchi resurslarni qayta ishlash nisbati sifatida emas, balki tashqi ta’sirlarning keng doirasi (biznes va fon muhiti) bo`lgan jarayon sifatida ham ko`rib chiqilishi kerak.

Menejmentda motivatsiya samaradorligini sifat jihatidan baholash uchun dastlabki ma’lumotlar talab qilinadi. Agar muvozanatli ko`rsatkichlar tizimi mavjud bo`lsa, bunday ma’lumotlar dastlab muvaffaqiyatning muhim omillari va samaradorlikning asosiy ko`rsatkichlari, shuningdek, ularning ma’nolari shaklida mavjud. Muvozanatli ko`rsatkichlar tizimi bo`lmasa, bunday ma’lumot ham bo`lmaydi, shuning uchun dastlab zarur omillar va ko`rsatkichlarni, shuningdek, ularning qadriyatlarini aniqlash uchun boshqaruv tizimini tashxislash kerak. Tashkilotni boshqarish tizimining tashxisi mavjud muammolarning belgilari va sabablarini aniqlash uchun mo`ljallangan. Tashxis jarayonida mavjud boshqaruv tizimining zaif nuqtalari (belgilari) aniqlanadi, ularning kelib chiqish sabablari tahlil qilinadi (8.1-chizmaga va shunga muvofiq va holatlarga qarang). Bu yuqori malakali xodimlarni talab qiladigan juda mas’uliyatli ishdir, chunki to`g`ri tashxis qo`yish – muammoning yarmini hal qilishdir. Tashkilotning ichki muammolarini aniqlashning xolisligi uchun tashqi maslahatchilarni taklif qilishi mumkin. Biroq, ko`pincha tashkilotning boshqaruv tekshiruvi bilan maslahatchilar ushbu tashkilotning haqiqiy ehtiyojlaridan emas, balki mavjud qarorlardan kelib chiqadi. Tadqiqot faqat mavjud qaror uchun mo`ljallangan boshqaruv sohalari va vazifalariga ta’sir ko`rsatadi. Natijada, o`rganilgan alomatlar tashkilotdagi vaziyatni to`liq aks ettirmaydi va eng muhimi, mavjud muammolarning sabablarini to`g`ri aniqlashga imkon bermaydi. Istisnolardan tashqari, tashkilot hozirgi vaziyat haqida tushunchaga ega bo`lgan va maslahatchilar faqat boshqaruvning ayrim sohalarida ekspert maslahati uchun taklif qilingan holatlar mavjud. Alomatlarni aniqlash va ularni keltirib chiqaradigan sabablar ketma-ket ikki bosqichdan iborat: 1. Tashkilotni boshqarish tizimi haqida ma’lumotto`plash; 2. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish. Ushbu bosqichlarning har biri muhim va natijaga ta’sir qiladi. Noto`g`ri to`plangan ma’lumotlar muammolarni aniqlash (alomatlar) va ularning sabablarini samarali tahlil qilishga imkon bermaydi. Ammo, tegishli ma’lumot ham agar u noto`g`ri tahlil qilinsa maslahatchiga yordam

bermaydi. Resurslar chizma . Boshqaruvda motivatsiya tizimini tashxislash chizmasi Amaliyot shuni ko`rsatadiki, axborotlarni to`plashda tashkilot jarayonlar majmuasi sifatida qaraladigan jarayonga yo`naltirilgan modeldan foydalanish tavsiya etiladi. Jarayonlarning batafsil tavsifiga hojat yo`q, chunki jarayon mijozlarini qayd etish, ularning ishlash ko`rsatkichlarini (qiymatlari bilan) va jarayon natijalarini va samaradorlik ko`rsatkichlarini aniqlash kifoya. Bunday yondashuv vaqt va pulni tejash imkonini beradi, chunki u vazifalar darajasiga yetib bormasdan jarayon darajasida ishlashni o`z ichiga oladi. Menejmentda motivatsiya samaradorligini baholashning ayrim usullarini ko`rib chiqamiz. Menejmentda motivatsiya samaradorligini baholashning turli usullari Menejmentda motivatsiyaninghozirgi holatini kompleks baholash uchun imkoniyat nuqtai nazaridan mutaxassislar quyidagi sohalarda tahlil qilishni taklif qilishadi: * investitsiya faoliyatini baholash; * moliyaviy boshqarish; * ichki biznes jarayonlari samaradorligini baholash; * innovatsiya va infratuzilmani rivojlantirish; * xodimlarni o`qitish va rivojlantirish; * mijozlar bilan aloqalar.

Ushbu jihatlar bo`yicha tashkilotning motivatsion jarayonini tahlil qilish asosiy savollarga to`liq javob berishga imkon beradi (2-rasmga qarang). Ushbu jihatlardan, ya’ni motivatsiyalash jarayonlariga bog`liq bo`lgan boshqaruv davrining rejalashtirish, tashkil etish, va nazorat kabi funksiyalarining bajarilishini ham tahlil qilish kerak. Murakkab tashxisning ko`rib chiqilgan varianti maksimal muammolarni, shu jumladan, ushbu jihatlarning bo`g`inlarida joylashgan muammolarni aniqlash imkonini beradi. Agar tashkilot rahbarlari tashkilotni boshqarish tizimining ayrim jihatlari bo`yicha motivatsiya muammosining keskinligini tushunishgan bo`lsa, unda tashxis tanlab olinishi mumkin. Biroq, tizimli va o`zaro bog`liqlik nuqtai nazaridan, saralangan tahlil motivatsiyaning samaradorligini kompleks tahlil qilish orqali erishish mumkin bo`lgan ko`rinishining to`liqligini ta’minlamaydi. Tashxis natijalari muvaffaqiyat omillari va ishlash ko`rsatkichlari orqali ifodalangan boshqaruv tizimining muammoli holatining tuzilgan tavsifi bo`ladi. Shundan so`ng, muammolarning sabablarini aniqlash, ya’ni alomatlar va ularning sabablarini, ta’sir munosabatlarini aniqlash kerak. Ba’zi hollarda sabab-oqibat munosabatlari maxsus vositalar va texnologiyalarga murojaat qilmasdan “aql-idrokda” qurilishi mumkin. Ammo agar tadqiqot doirasi katta bo`lsa, sabab-oqibat munosabatlarini va natijalarni aniqlash uslubiyatidan, masalan, Kaoru Isikava diagrammasidan foydalanish yaxshiroqdir. Bundan tashqari, u “baliq” yoki “baliq skeletlari” deb ataladi, chunki diagramma tuzilishi baliq skeletiga o`xshaydi, bu yerda boshi motivatsiya samaradorligini baholash va suyaklar skelet tizmasidan chiqib ketadi.

Kaoru Isikava diagrammasi motivatsiya samaradorligini baholash muammolari va ularning kelib chiqish sabablari o`rtasidagi sabab-oqibat munosabatlarini aniq ko`rsatib beradi. Biroq, ayrim sabab-ta’sir munosabatlari qo`shimcha tushuntirishni talab qiladi, shuning uchun ularni sabablarning matnli tavsifi bilan birga olib borish tavsiya etiladi. Tashxis davomida olingan ko`rsatkichlar motivatsiya samaradorligini baholash uchun ishlatilishi mumkin. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, motivatsiya samaradorligini baholash turli vaziyatlarda hal qilinishi kerak bo`lgan vazifadir. Amalda, bu savol ko`pincha tashkilotning inqiroz holatiga bog`liq. Moliyaviy koeffitsientlarni standart tahlil qilish me’yordan sezilarli darajada chetga chiqishi mumkin, ammo indikatorlarning yomonlashuvi tashqi salbiy omillar ta’siri bilan bog`liqligini yoki samarasiz boshqaruvning natijasi ekanligini aniqlash uchun qo`shimcha tadqiqotlar (boshqaruv auditi deb ataladi) kerak. Yana bir boshqa keng tarqalgan holat to`g`ridan-to`g`ri investitsiyalar haqida qaror qabul qilishdir. Ko`pchilik kasbining ustasi bo`lgan investorlar (va, birinchi navbatda, venchurli investitsion jamg`armalar), eng avvalo, qandaydir loyihani moliyalashtirish, deb atalmish “to`g`ri vijdonan” tekshirish o`tkazishi, ammo qabul qiluvchi tashkilotga

mablag`ni joylashtirishi va ulardan foydalanish samaradorligini nazorat qilishi kerak. So`nggi paytlarda motivatsiya samaradorligini tahlil qilish va baholash xolding tuzilmalarini tashkil etish yoki qayta tashkil etish bilan bog`liq. Xoldingni tashkil etuvchi tashkilotlarda boshqaruv tizimini birlashtirish haqida gap ketganda, qaysi boshqaruv modelini asosiysi sifatida qabul qilishni aniqlash juda muhimdir. Eng yaxshi qaror -har bir tashkilotda motivatsiya samaradorligini tahlil qilish va eng samarali tarzda asos yaratishdir. Bundan ham keskinroq, bu vazifa markazlashtirilgan boshqaruv tizimini qurish va birlashtirish (sotib olish) jarayonlarida amalga oshiriladi. Birlashish yoki sotib olish to`g`risida qaror qabul qilish, birlashtirilgan tashkilotlarning boshqaruv tizimlarida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan farqlar tashkilotning qayta tashkil etilishi bilan bog`liq xarajatlar tufayli bitimning qiymatiga sezilarli darajada ta’sir qilishi mumkinligini unutmaslik kerak.

Korporativ axborot tizimini qayta qurish yoki amalga oshirish bo`yicha tadbirlarni amalga oshirishda tashkilotning motivatsiya samaradorligini baholash zarur. Ingliz tilidagi adabiyotlarda motivatsion menejment samaradorligi tushunchasi ikki asosiy atama bilan ifodalanadi: • managerial effektiveness – “tizimli” samaradorlik; • management efficiency– “operatsion” samaradorlik. Tizimli motivatsion samaradorlik boshqaruvning qanchalik oqilona tashkil etilganiga, ya’ni aloqalarning tarkibi va soniga, ularning bo`ysunishiga, funksiyalarni taqsimlashga bog`liq. Boshqacha aytganda, motivatsiya samaradorligi tashkiliy tuzilma, boshqaruv jarayonlari sifati bilan belgilanadi va muayyan rahbarlarning boshqaruv malakasiga deyarli bog`liq holda kechadi. Operatsion motivatsion samaradorlik, ya’ni boshqaruv faoliyati natijalari va sarflangan sa’y-harakatlar o`rtasidagi munosabatlar, aksincha, birinchi navbatda, rahbarlarning ishbilarmonlik fazilatlari, shuningdek, ularning salohiyati qanchalik oqilona ishlatilganligi bilan belgilanadi. Shuning uchun, motivatsiya samaradorligini baholash uchun “tizimli” samaradorlikni - motivatsiya samaradorligini va “operatsion” samaradorlikni- motivatsion faoliyatining samaradorligini baholashni ajratish kerak. Tahlil predmetini aniqlashda farqlar tashkilotni motivatsiya samaradorligini modellashtirish va baholashda turli yondashuvlar bilan chambarchas bog`liq. “Mexanik” model tashkilotni asosiy ishlab chiqarish omillarining uyg`unlashuvini o`zida namoyon qilgan, mashina asbob-uskunalari, ishchi kuchi, xom ashyo, axborot va boshqalar kabi mexanizmlar sifatida, ya’ni, uning yaratuvchilari maqsadlarini amalga oshirish uchun mexanizm sifatida ko`rib chiqadi. “Insonparvarlik” modeli tashkilotni mehnatni taqsimlash va hamkorlik tamoyillari bo`yicha umumiy ishni amalga oshiradigan xodimlar guruhi sifatida, mehnat unumdorligini oshirishning eng muhim omili esa ijtimoiy faol insonni, uning bilimlarini, tadbirkorlik qobiliyatini ifodalaydi. Har ikkala model ham asosiy farqlarga qaramasdan, umumiy xususiyatga ega, ya’ni tashkilotning maqsadlari

aniq belgilangan va motivatsiyaga asos soluvchi boshqaruv faoliyatining barcha ishtirokchilari tomonidan qabul qilinadi. Bu “qattiq” tizimli yondashuvdan farqli o`laroq, “yumshoq” tizimli yondashuvni hisobga olish, turli manfaatlarni hisobga olish zarurati kelib chiqadi (aksiyadorlar va rahbarlardan tashqari, shuningdek, ularning xodimlari, ularning oilalari, mol yetkazib beruvchilar va tashkilot mahsulotlari xaridorlari, hukumat organlarini va notijorat hamkorlarni o`z ichiga oladi, ya’ni, tashkilot faoliyat yuritishiga bir tarzda yoki boshqacha manfaatdor bo`lgan barcha kishilar). Axborotni yig`ish va tahlil qilishning muayyan usullari va vositalarini tanlash vazifaning tabiatiga va uni kim qo`yganiga va maqsadiga bog`liq. Agar tashkilot “muntazam motivatsion menejment” ni belgilash doirasida boshqaruv tizimini maqbullashtirishga qiziqsa, odatda mavjud tashkiliy tuzilmani tavsiflaydi, “eng yaxshi amaliyot” tamoyillariga muvofiqligini baholaydi va tegishli tadbirlarni amalga oshirish bo`yicha tavsiyalar beradi (tarkibiy bo`linmalarni qayta tuzish, funksiyalarni qayta taqsimlash va h.k.). Bunda, maxsus ishlab chiqilgan kompyuter modellari yoki “BIG-struktrizator” kabi mavjud dasturiy vositalardan foydalanadi. Agar tashkilot oldida boshqaruvning haddan ziyod bo`rttirilgan shtat jadvalini qisqartirish vazifasi tursa, unda maqbul qaror attestatsiya va psixologik testlarni o`tkazish va keyinchalik “keraksiz odamlar” ni yo`q qilish jarayoni bilan bo`g`lanib ketadi. Bunda, asosiy vosita bo`lib testlardan tashqari, shaxsiy yakka tartibdagi suhbatlar, interv’yu va sotsiometriya hisoblanadi. Biroq, agar maslahatchi tomonidan ishlab chiqilgan tavsiyalar bir nechta manfaatdor tomonning manfaatlariga ta’sir qilsa (ya’ni ko`p hollarda sodir bo`ladigan bo`lsa), unda tahliliy vositalar muammoning jamoaviy muhokamasini va kelishilgan qarorni qidirishni o`z ichiga oladi. Motivatsion samaradorlik toifasini tahlil qilish, uni belgilaydigan omillar, boshqaruv mehnatining mazmuni va natijalari samaradorlikning namoyon bo`lishining yetarli mazmuni va shakllari o`lchov vositasi sifatida faoliyat yuritishi mumkin bo`lgan ko`rsatkichlar guruhlari, tashkilotning maqsadiga va uning ishlash

shartlariga qarab motivatsion samaradorlik mezonlari degan xulosaga kelish mumkin. Boshqaruv tizimining har bir varianti motivatsion samaradorlik mezonining muayyan qiymatiga mos keladi va boshqaruvning so`nggi vazifasi tegishli mezonni eng maqbul qiymatga ega bo`lgan boshqaruvning bunday variantini toppish bo`lib qoladi. Tashkilot va boshqaruv faoliyatining motivatsion samaradorligi mezoni sifatida yakuniy natijalarni (masalan, rentabellik) va muayyan turdagi resurslardan foydalanishning o`zia xos ko`rsatkichlarini tavsiflovchi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar qo`llaniladi (masalan, chora- tadbirlar, mehnat, asosiy fondlar, investitsiyalar). Foyda va rentabellik ko`rsatkichlari faoliyatning boshqaruvning natijasi va motivatsion samaradorligiga mos keladigan yakuniy natijalarini to`liq ifodalaydi. Bunda, muayyan tashkilotning faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan omillarning foydaga ta’sirini istisno qilish kerak. Umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar umumiy faoliyat va boshqaruv natijalarini aks ettiradi, lekin mehnat jarayonlari, ishlab chiqarish jamg`armalari, moddiy resurslarni boshqarishning samaradorligi va sifatini to`liq ifodalamaydi. Buning uchun maxsus ko`rsatkichlar qo`llaniladi. Shunday qilib, mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini baholash uchun mehnat unumdorligi dinamikasining ko`rsatkichi qo`llaniladi, ya’ni moddiy resurslardan foydalanish samaradorligi, mahsulotning material sig`imi ko`rsatkichlari, ammo oxirgi birmuncha tahliliy asosdagisi bu asosiy vositalardan foydalanish samaradorligi, fond samarasi yoki fond sig`imi hisoblanadi. Motivatsion samaradorlikni baholashda umumlashtiruvchi va o`ziga xos ko`rsatkichlarning butun tizimini, ya’ni ham miqdoriysini, ham sifatiysini kompleks qo`llash zarur. Boshqaruv sub’yektiga nisbatan boshqaruv faoliyatining motivatsion samaradorligi miqdoriy (iqtisodiy samaradorlik) va sifatiy (ijtimoiy samaradorlik) ko`rsatkichlar bilan tavsiflanishi mumkin. Motivatsiya tizimining miqdoriy ko`rsatkichlari mehnat ko`rsatkichlari majmuasini o`z ichiga oladi, ya’ni boshqaruv sohasida jonli mehnatni tejash (masalan, menejerlarning o`rtacha ro`yxatga olish sonini kamaytirish va boshqalar), boshqaruv tizimi faoliyatining moliyaviy ko`rsatkichlari (boshqaruv xarajatlarini qisqartirish va h.k.), vaqtni

tejash ko`rsatkichlari (axborot texnologiyalarini joriy etish, tashkiliy tartib-qoidalar natijasida boshqaruv davrlarining davomiyligini qisqartirish). Ayniqsa, boshqaruvning ijtimoiy samaradorligining sifat ko`rsatkichlari motivatsiya uchun muhim ahamiyatga ega, ya’ni boshqaruv apparati xodimlarining malakasini oshirish, boshqaruv jarayonlari integratsiyasi darajasini oshirish, menejerlarning obro`sini oshirish, qabul qilingan qarorlarning haqiqiyligini oshirish, yuqori korporativ madaniyatni shakllantirish, tizimni yaxshiroq boshqarish, mehnatdan qonoatlanish, jamoatchilik ishonchini qozonish, tashkilotning ijtimoiy mas’uliyatini kuchaytirish, ekologik oqibat kabilar shular jumlasidandir. Agar boshqaruvni ratsionalizatsiya qilish natijasida yuqorida qayd etilgan ko`rsatkichlarning yuqori darajasiga erishish mumkin bo`lsa, boshqaruvda motivatsiya tizimini tashkil etishda ijobiy o`zgarish yuz beradi va iqtisodiy natija va samaradorlikka erishiladi. Shunday qilib, natijalar, xarajatlar, samaradorlik va ularning qiymatlari ko`rsatkichlarini aniqlagandan so`ng, motivatsiya samaradorligini baholashni rasmiylashtirish mumkin, masalan, quyidagi chizma bo`yicha (8.4-chizmaga qarang). Shuni yodda tutish kerakki, o`zlashtirish va joriy qilish xarajatlari, masalan, yangi kompyuterlar va boshqa uskunalar, jumladan, xizmat ko`rsatish xarajatlari, xodimlarni o`qitish, shuningdek, tashkilot ichidagi infratuzilmani yaratish xarajatlarini hisobga olgan umumiy xarajatlarni o`z ichiga oladi. Boshqaruv mehnatini takomillashtirish xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlarining bir qismidir. “Xarajatlarning-chiqishi”ni tahlil qilish uchun matritsani tuzishda to`liq xarajatlarni, shuning bilan birgalikda ehtiyot qismlarning texnik ta’minotiga sarflangan ekspluatatsion xarajatlarni, ta’mirlash, almashtirish, moddiy qismni modernizatsiya qilish, shuningdek, innovatsiyaga xizmat qiluvchi xodimlarga ish haqi uchun xarajatlarni e’tiborga olish kerak. Xarajatlar tarkibi barcha to`g`ridan-to`g`ri (bevosita) va bilvosita xarajatlarni to`liq hisobga olish uchun matritsa shaklida amalga oshiriladi. Faqat to`liq

xarajatlarni hisobga olish yangi ilmiy boshqaruv mehnatini tashkil etishning maqsadga muvofiqligini aniqlash imkonini beradi. Iqtisodiy gipotezani shakllantirish va rasmiylashtirishning umumiy talablari Chegaralarni, intervallarni, qabul qilish oralig'ini aniqlash Umumiy modellar tizimini yaratish Maxsus iqtisodiy-statistik va matematik usullarni qo'llash Bir nechta qulayliklarni solishtirishda to`liq xarajatlar bilan birgalbkda vaqt sarfini taqsimlash ham hisobga olinadi, chunki nafaqat ularning hayotiy aylanish muddati, resurslarning umumiy cheklovlari, balki ularning vaqt dinamikasi ham mavjud. Iqtisodiy-statistik va matematik usullarni qo`llash orqali o`rta va uzoq muddatli jihatlarga alohida e’tibor qaratish mumkin bo`ladi. Motivatsiya samaradorligini va iqtisodiy hisob-kitoblarni baholashning ekspert va sifatli usullaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Tizim modellarini qo`llash tashkilotni motivatsion boshqarish tizimining eng yaxshi variantlarini tanlashda quyidagi afzalliklarga ega:

1.Elementlarning o`zaro bog`liqligini aniqlashda tuzilmaning mantiqiy ravshanligi. 2. Modelga sifatli va ekspert ma’lumotlarini kiritish qobiliyati. Motivatsion xarajatlarining umumiy modeli barcha miqdoriy va sifatiy tomonlarni hisobga oladi. 3. Modellarni qo`llash yuqori darajadagi ishonchlilik bilan har qanday bosqichda nazorat qilish jarayonini tahlil qilishga imkon beradi. Biroq, bugungi kunda boshqaruv mehnatining o`ziga xosligi va uning natijalarini va xarajatlarini hisoblashning murakkabligi tufayli motivatsiyaning samaradorligini baholash uchun ko`plab sifat ko`rsatkichlarini, masalan, malaka, boshqaruv mehnati madaniyatini aniqlash juda qiyin. Shu munosabat bilan, mutaxassislar boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish ( Eg ) bo`yicha chora- tadbirlarni amalga oshirishning yillik iqtisodiy samarasini aniqlash uchun quyidagi formulani tavsiya etadilar: E g =(S 1 -C 2 ) * V 2 - E n * Z ed , bu yerda C 1 , C 2 - boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish bo`yicha tadbirlarni amalga oshirishdan oldin va keyin bajarilgan ishlarning birligining qiymati (ish haqi, so`m).); V 2 - boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirgandan so`ng yillik ish hajmi; E n - qiyosiy iqtisodiy samaradorlikning me’yoriy koeffitsienti (T n qayta qoplanish me’yoriy muddatining qiymati); Z ed - boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish bo`yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish bilan bog`liq bir martalik xarajatlar. Tabiiy o`lchovlarda ish hajmini ifodalash juda qiyin. Shuning uchun, quyidagi formuladan foydalanib, boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish (E ob ) bo`yicha faoliyatni amalga oshirishdan umumiy iqtisodiy baholashning yanada kengroq va biroz shartli usulini qo`llash tavsiya etiladi: E ob = E v + E ds +E ot-X,

bu yerda E v – boshqaruvchilarni vazifasidan ozod qilish hisobiga erishilgan tejamkorlik, so`m. E ds -funksional va ishlab chiqarish birliklarida boshqaruvchilarning rasmiy tuzilmasidagi o`zgarishlar tufayli erishilgan tejamkorlik, so`m; E ot - bu orgtexnika jihozlari, kanselyariya tovarlari va boshqa vositalardan oqilona foydalanish hisobiga erishilgan tejamkorlikdir, so`m. X - boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish bo`yicha tadbirlarni amalga oshirish xarajatlari, so`m. Xarajatlar miqdorini bilish ( V xaraj ) va iqtisodiy natija (Iq. nat.), boshqaruv xarajatlarining qaytarilish muddati quyidagi formula bilan aniqlanishi mumkin: Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishining hozirgi bosqichida , eng avvalo , inflyasiya boshqaruv xarajatlarining qaytarilish muddatini cheklashga olib keladi . Ma’muriy xarajatlar bilan bog`liq soliq to`lovlari oqilona kamaytirilishi kerak. Shuni esda tutish kerakki, boshqaruvda motivatsiya samaradorligini baholashda ko`rsatkichlar o`rtasidagi munosabatlarga alohida ahamiyat beriladi, bu baholash nisbatan o`lchovda amalga oshiriladi. Boshqaruvda motivatsiya samaradorligini baholashda kuzatuv natijasida to`plangan dastlabki iqtisodiy-statistik ma’lumotlar va nazariy va ehtimoliy model bilimlarini qo`llash tavsiya etiladi. Menejmentda motivatsiya samaradorligini oqilona va o`z vaqtida baholash hamda menejmentni takomillashtirish chora-tadbirlarining iqtisodiy asoslanishi uning samaradorligi va tashkilotning raqobatbardoshligini oshirish imkonini beradi.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O`zbekiston. 2014.- 46 b 2. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. T: O`zbekiston, 2017.-104 b 3. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 7-fevral. 4. Ricky W.Griffin. Fundamental of menejment. 8 th Edition. 2015.-510 p 5. Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p 6. Yo`ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik. - T: TDIU, 2013.-433 b 7. Yo`ldoshev N.Q., Menejment. O`quv qo`llanma. - T: TDIU, 2006.-150 b 8. Kucharov A.S. Menejment. O`quv qo`llanma. - T: TDIU, 2009.-120 b 9. Sharifxodjayev M. Menejment nazariyasi. Darslik.- T.: O`qituvchi, 2002-464 10. G`ulomov S.S. Menejment asoslari. O`quv qo`llanma.- T:.Sharq Nashriyot- Matbaa Aksiadorlik kompaniyasi, 2002.- 365 b

O'xshashlar

Innovatsiya samaradorligini baholash

Boshqaruv samaradorligini baholash

Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholash

Boshkaruvda motivatsiya.

Motivatsiya tamoyillari