Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholash - Iqtisodiyot - Referatlar

Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholash Reja: 1. Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholashning mazmuni va mohiyati. 2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning oddiy (an’anaviy) usullari. 3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning diskontlashga asoslangan usullari.

1.Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholashning mazmuni va mohiyati. Har qanday investor yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun investitsion qarorlar qabul qilish juda qiyin vazifa hisoblanib, bunda asosiy mezon investorning boyligini ko’paytirish, korxonaning qiymatlarini oshirish mezonlariga qaratiladi. Uning omillari bo’lib korxona daromadlari o’sishi, moliyaviy risk yoki ishlab chiqarish harajatlarining kamayishi, korxona ishlari samaradorligi darajasini oshirish hisoblanadi. Chet el mamlakatlarining tajribasini, shu bilan birga YuNIDO (United Nations Industrial Development Organization) tavsiyalarini hisobga olgan holda investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash ikki mezon asosida, ya’ni moliyaviy va iqtisodiy baholash orqali amalga oshiriladi. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholashning bu ikkala mezoni ham bir-birini to’ldirib turadi. Moliyaviy baholash investitsiya loyihasini amalga oshirish jarayonidagi likvidligini tahlil qilishda ishlatiladi. Boshqacha aytganda, moliyaviy baholash vazifasi, loyihani belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun, uning jami moliyaviy majburiyatlarini bajarishga korxonaning etarli moliyaviy resurslari bo’lishini belgilashdir. Iqtisodiy baholash esa, investitsiya loyihasining potentsial qobiliyati, shu loyihaga qo’yilgan mablag’larning qiymatini saqlab qolishda va ularning o’sishi sur’atini etarli darajasini yaratib berishda foydalaniladi.

1.-rasm. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholash 1 . Taqdim etilayotgan ob’ektni investitsiyalashda moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi) investitsiya jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Investor moliyaviy holati noma’lum bo’lgan yuridik yoki jismoniy shaxslar bilan hech qanday munosabatlar olib bormaydi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, korxonalar moliyaviy hisobotlarini ommaviy-axborot vositalari orqali yoki har xil to’plamlar holatida chop etilib, e’lon qilish normal holat hisoblanadi. Bu to’plamlar orqali kompaniyalarning moliyaviy holati 1 A.Uzoqov, E.Nosirov, R.Saidov, M.Sultonov. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O’quv qo’llanma.-T.: “Iqtisod-moliya ”, 2006.84- bet. Investitsiya loyihasining samaradorligini baholash usuli Moliyaviy baholash Iqtisodiy baholash Moliyaviy natijalar to’g’ri- sidagi hisobot (2-shakl) Moliyaviy baholanishning koeffitsientlari Foydaning oddiy buxgalter normasini aniqlash Pul mablag’- lari haraka- tining hisoboti (4-shakl) Buxgalte- riya balansi (1-shakl) Oddiy (statistik) usullar Diskontlashga asoslangan usullar Qoplanish muddatini aniqlash Sof diskont- langan daromad (Sof joriy qiymat) Daromadli- likning ichki me’yori Diskontlangan qoplanish muddatini aniqlashInvestitsiyalar rentabelligini aniqlash

to’g’risida ma’lumotlar olish mumkin. Yuqoridagi 8.1.- rasmda har bir mezon bo’yicha asosiy aniqlash usullari keltirilgan. Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholashning bir qancha usullari ishlab chiqilgan bo’lib, ularni shartli ravishda ikki katta guruhga bo’lish mumkin:  Oddiy (yoki statistik) baholash usullari;  diskontlashga asoslangan baholash usullari. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi:  investitsiya qoplash muddati (Payback Period , PP);  investitsiya samaradorligi koeffitsienti (Accounting Rate of Return, ARR). Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi:  sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value, NPV);  foydaning ichki me’yorini hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR);  investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI);  diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period, DPP). 2.Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning oddiy (an’anaviy) usullari. Investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholashda qo’llaniladigan qoplash muddati va rentabellik darajasi usullari ham avvaldan ma’lum bo’lib, ular milliy va chet el amaliyotida to pul tushumlarining diskontlanishiga asoslangan usullarning keng qo’llanilishiga qadar asosiy ko’rsatkichlar sifatida amal qilib kelgan. Ushbu usullarning soddaligi va tushunarliligi va maxsus iqtisodiy bilimga, ko’nikmaga, malakaga, tayyorgarlikka va tajribaga ega bo’lmagan xodimlar o’rtasida ham qo’llanilishiga sabab bo’ladi. Hozirgi kunda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari salohiyatli qarz oluvchilarga investitsion resurslarni

taqsimlash shartlarini ma’lum qilishda, odatda, ushbu ikkita usuldan, ya’ni qoplash muddati va rentabellik darajasi ko’rsatkichlaridan foydalanmoqdalar. Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin bo’lgan davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga ko’ra, bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga qilingan investitsiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan. Qoplash muddatini aniqroq tushunadigan bo’lsak, bu loyihani yakunlash davridagi yoki undan olingan daromad investitsiyalar summasiga teng bo’lgandagi davrga tengdir. Uni hisoblash formulasi quyidagichadir: )(0  tCF I PP , bu y erda, I0 - boshlang’ich investitsiyalar;  tCF - investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olingan yillik pul tushumi summasi. U sof foydani yoki yillik daromad (D) va harajat (X) o’rtasidagi (amortizatsiyasiz A) farqni ifodalaydi. Misol-1. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln.so’m miqdorida investitsiyalash ko’zda tutilmoqda va loyihani amalga oshirish jarayonida olinadigan pul tushumlari miqdori yillar bo’yicha quyidagini: birinchi yilda – 37750 ming so’m, ikkinchi yilda – 42390 ming so’m, uchinchi yilda-47430 ming so’m, to’rtinchi yilda – 51140 ming so’m va beshinchi yilda 60030 ming so’mni tashkil etadi. Bunda qoplanish muddati (PP) necha yilga teng ekanligini aniqlang? Bunda uch yillik pul tushumlari yig’indisi boshlang’ich investitsiyalar miqdoridan kichik, ya’ni yil 127570 ming so’mni tashkil etadi. To’rt yil bo’yicha katta (178710 ming so’m) ekanligini hisobga olsak, investitsiyalarning aniq qoplanish muddati investitsiya loyihasining to’rtinchi yilgi faoliyatiga bog’liqligini ko’ramiz. Uch yillik olingan daromadlarning (127570 ming so’m) boshlang’ich investitsiyalardan (140 mln so’m) farqi 12430 ming so’mni tashkil etishini hisobga olsak (140000 - 127570), ushbu qoldiq summaning to’rtinchi yilda olingan daromadlarga nisabti uning qoplanish muddatini ko’rsatadi, ya’ni

12430/51140=0,24 koeffitsientni, yil hisobida esa 2 oy-u 28 kunni (3 yil+2 oy-u 28 kun) tashkil etishini hosil qilamiz. Shunday qilib, investitsiya loyihasining qoplash muddati, ya’ni loyihani amalga oshirishdan olinadigan tushumlar qilingan harajatlarni qoplash vaqti hisoblanadi. Qoplash muddatida ikkinchi yondashuv, bu investitsiyalarning boshlang’ich summasi yillik tushumlarning (o’rtacha yillik) miqdoriga bo’linadi. Bu ko’rsatkich pul tushumlari yillar bo’yicha teng bo’lgan hollarda qo’llaniladi. Investitsiyalarning buxgalteriya rentabellik darajasi (ARR) yoki foydaning oddiy me’yori (ROI) buxgalteriya hisoboti ma’lumotlariga asoslangan holda aniqlanadigan o’rtacha daromadni investitsiyalarning o’rtacha yillik hajmiga bo’lish orqali aniqlanadi. Bunda hisob-kitob ishlari foizlarni va soliqlarni to’lamasdan avvalgi foyda miqdoriga asoslanib amalga oshirilishi mumkin yoki u soliqlarni to’lagandan keyingi, lekin foiz to’lovlarigacha bo’lgan daromadga asoslanadi. Eng yaxshisi soliq to’langandan keyingi sof foyda miqdori tanlab olinganligi afzalroqdir. Chunki u korxona ta’sischilari va investorlar oladigan haqiqiy foydani ifodalaydi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi: 2/)( )1( 0 ab a c CC CD ARR    , bu yerda, D - foiz va soliq to’lovlarigacha yoki soliq to’lanib, foizlar to’langungacha bo’lgan daromad; S s - soliq to’lash stavkasi; S a b , S a 0 - aktivlarning ko’rib chiqilayotgan davriga bo’lgan boshlang’ich va oxirgi summasi, qiymati. Misol-2. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln so’m harajat qilingan, loyihani amalga oshirish jarayonida olinadigan sof foyda miqdori yillar bo’yicha quyidagiga: birinchi yil – 3350 ming so’m, ikkinchi yil – 10990 ming so’m, uchinchi yil – 15480 ming so’ng, to’rtinchi yil – 21640 ming so’m va beshinchi yil – 22790 ming so’mni tashkil qilsa, u holda foydaning oddiy me’yori (ROI) qanday hisoblanadi? Bu loyiha bo’yicha olinadigan sof foyda yillar bo’yicha o’zgaruvchan bo’lganligi sababli, avvalom bor o’rtacha yillik foydani hisoblab topamiz. R ch =(3350+10990+15480+21640+22790) ming so’m : 5=

74250 ming so’m : 5=14850 ming so’m Shundan so’ng foydaning oddiy me’yorini (ROI) hisoblaymiz: ROI = 14850 ming so’m : 140.000 ming so’ng = 10,6 %. Bu foyda me’yori investor talab qilgan me’yorni beradi. Shuning uchun bu loyihaning jalb etuvchanligi to’g’risida, ya’ni uni ma’qullash mumkin. Bu usullar asosiy afzalliklari shuki, hisob-kitob ishlarining oddiyligi va qulayligidir. Kamchiliklari esa kelgusi pul tushumlarining qiymatini joriy vaqtga nisbatan hisobga olinmasligidadir. 3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning diskontlashga asoslangan usullari. Investitsiya loyihasini baholash loyihani amalga oshirishdan oldin bajarilishi sababli, pul oqimlari haqidagi ma’lumotlar ham oldindan rejalashtiriladi. Loyiha samaradorligini baholashda pul oqimlarini rejalashtirish va ularni hisobga olish jarayoni asosiy o’rinni egallaydi va investitsiya loyihalarining haqiqiy samaradorligini aniqlashga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Diskontlash usuli (noan’anaviy usul)ning mazmuni shundan iboratki, pul mablag’larining qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, ya’ni bugungi bir so’m bir yildan keyingi bir so’mga (iste’mol qiymati bo’yicha) teng emasligi kontseptsiyasiga asoslanadi. Diskontlashga asoslangan usullarning barchasi (sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value, NPV), foydaning ichki me’yorini hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR), investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI), diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period, DPP)da investitsiya loyihalarining muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning o’rtasidagi farq – sof pul oqimi (Cash Flow – CF) aniqlanib, diskotlashtirish yo’li bilan hisoblanadi. Binobarin, diskontlashga asoslangan usullarning mohiyatini tushunish uchun avvalo, korxona pul oqimlarining mazmunini va sof pul oqimini aniqlash formulasini bilib olishimiz kerak bo’ladi.

Korxona faoliyati turi Foyda (kirim ) Harajatlar (chiqim) Investitsiya faoliyati a) asosiy vositalarni sotish. b)nomoddiy aktivlarni sotish. v) uzoq va qisqa muddatli investtsiyalarni sotish. g) oborot kapitalining kamayishi hisobiga tushumlar a) kapital qo’yilmalar. b)nomoddiy aktivlarni sotib olish. v) oborot kapitalining o’sishi hisobiga harajatlar. g) uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotib olish. Operatsion faoliyat a) mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan kelib tushgan pul mablag’i. b)operatsion faoliyat ning boshqa pul tushumlari. a) material tovar, ish va xizmatlar uchun mol etkazib beruvchilarga to’langan pul mablag’lari. b) xodimlarga va ular nomidan to’langan pul mablag’lari. v)operatsion faoliyat ning boshqa pul to’lovlari. Moliyaviy faoliyat a) aktsiyalar chiqar-ishdan yoki xususiy kapital bilan bog’liq bo’lgan boshqa instru mentlardan kelgan pul tushumlari. b) olingan foizlar va dividentlar. g)moliyaviy faoliyat ning boshqa pul tushum lari, shu jumladan qarzlar bo’yicha pul tushumlari a) xususiy aktsiyalar sotib olingandagi pul to’lovlari. b) to’langan foizlar va dividentlar. v) uzoq va qisqa muddat li kreditlar va qarz lar bo’yicha to’lovlar. g) lizing bo’yicha to’lov lar. d) moliyaviy faoliyat ning boshqa to’lovlari. 2.-rasm. Korxona pul oqimining xarakteristikasi 2 2 A.Uzoqov, E.Nosirov, R.Saidov, M.Sultonov. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O’quv qo’llanma.-T.: “Iqtisod-moliya ”, 2006.90- bet.

Yuqoridagi 2-rasmda keltirilganidek korxona pul oqimlari asosan quyidagilardan tashkil topadi:  operatsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 050-qator);  investitsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 100-qator);  moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 180-qator). Pul tushumlari va chiqimlarini tahlil etish investitsiya loyihalarini baholashda juda muhim sanaladi. Investorlarni boylikni o’stiruvchi tushumning qanchaligi, pul mablag’lari kirimi va chiqimigina qiziqtirmasdan, balki korxonaning byudjet oldidagi majburiyatlardan holi bo’lgandagi, ya’ni soliqlarni to’lagandan keyingi qoladigan natija (foyda) qiziqtiradi. Buni quyidagi ko’rinishdagi formula orqali aniqlash mumkin: сФТТ ТТАХСП  )( bu erda, P t - pul tushumlari; S t - sotishdan olingan tushum; X-harajatlar yig’indisi (joriy harajatlar); A - amortizatsiya ajratmasi; T f, T c - to’langan foizlar va soliqlar. Iqtisodiy adabiyotlarda investitsiya loyihalarining sof pul oqimini topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: – Sotishdan tushgan tushum –O’zgaruvchan xarajatlar – Amortizatsiya – Kredit uchun foiz Boshqa doimiy xarajatlar = Soliqqa tortiladigan baza – Foyda (daromad) solig’i = Korxona ixtiyorida qoladigan foyda (sof foyda) + Amortizatsiya Korxonaning sof pul oqimi (Cash Flow – CF) 3 . Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, 3 Староверова Г . С ., Медведев А . Ю ., Сорокина И . В . « Економическая оценка инвестиций » М .–: КНОРУС , 2009 г . С .-65

foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni qo’llash zaruriyati bo’lmasligi ham mumkin. Bu usullarning qo’llanilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning o’ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini aniqlashda asosiy xizmat vazifasini o’taydi. Sof joriy qiymat (NPV) - investitsiyalash ob’ektidan foydalanish davrida oldindan qat’iy belgilangan va o’zgarmas foiz stavkasida olinadigan daromadlar va qilinadigan harajatlarning alohida muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning diskotlashtirilishi yo’li bilan olingan va ular o’rtasidagi farqni ifodalovchi qiymat. Uning mohiyati shundaki, yillik sof pul oqimi miqdori har bir davr uchun loyihani amalga oshirishning boshlang’ich yiliga keltiriladi va u oqibatda o’zini pul miqdorida sof joriy qiymat yoki sof diskontlashtirilgan daromad sifatida namoyon etadi. Uni hisoblash formulasi quyidagicha:         n t tt tt I dCF ёкиNPV I dCF dCF dCF NPV 1 0 0 22 11 )1( )1(... )1()1( bu y erda, NPV- sof joriy qiymat; d - diskontlash stavkasi; I 0 -boshlang’ich investitsiya; CF t - t davr oxirida kelib tushgan pul oqimi. Misol-3. Biron – bir investitsiya loyihasi uchun 140 million so’m investitsiya qilish talab etiladi va undan kutiladigan natija yillar bo’yicha 18, 40, 75 va 80 mln. so’mni tashkil etdi. O’zgarmas sharoitda doimiy diskont stavkasi – 11%. U holda, сум млн млнсум сум млн сум млн NPV . 2, 16 ) 140 2, 156( . 140 . )7, 52 8, 54 5, 32 2, 16( 140 ) 11,0 1( 90 ) 11,0 1( 75 ) 11,0 1( 40 ) 11,0 1( 18 4 3 2                     

Agar investitsiya loyihasi yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket investitsiyalanishi talab etsa, u holda NPV ni hisoblash quyidagicha bo’ladi:       n t n t tt tt dI dCF NPV 1 1 , )1()1( Bu yerda, I t - t davridagi investitsiyalar sarfi. NPV ni hisoblashda, odatda, doimiy stavka ( d ) qo’llaniladi. Ammo ba’zi bir vaziyatlarda, masalan, hisob (foiz) stavkasining o’zgarishi kutilayotgan paytda yillar bo’yicha individual diskontlash stavkasidan foydalanish mumkin. Bu esa o’z navbatida hisob-kitob ishlarini murakkablashtiradi. Diskont stavkasi me’yori kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar bo’yicha foiz stavkasiga yoki ssuda oluvchi tomonidan to’lanadigan foiz stavkasiga, haqiqatda, teng bo’lishi kerak. Boshqacha so’z bilan aytganda, diskont me’yori investorning o’zi uchun undan pasti samarasiz deb hisoblangan minimal foyda me’yori bo’lishi kerak. Investitsiya loyihalarini sof joriy qiymat usuli asosida baholashdan olingan natija, ya’ni sof joriy qiymat ijobiy miqdorga ega bo’lsa (NPV>0), u holda investitsiyalarning rentabelligi diskont miqdoridan yuqori bo’ladi, NPV=0 holatda loyiha rentabelligi diskont stavkasiga (minimal qoplash me’yoriga) teng bo’ladi, agar NPV<0 bo’lsa, loyiha rentabelligi minimal miqdordan past bo’ladi. Birinchi ikki holatda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin. Bunda birinchisi investor kapitalining o’sishi ta’minlanishini ko’rsatsa, ikkinchisi ko’paymasligini ham, kamaymasligini ham bildiradi. Uchinchi holatda esa loyihadan kutiladigan daromadni olish imkonini bermaydi. Sof joriy qiymat usuli boshlang’ich investitsiya miqdorining, ya’ni investor boyligining qanchalik o’sishini miqdoriy jihatdangina ko’rsata oladi, holos. Lekin, investitsiyalashning naqadar samaradorligini aniqlashda miqdoriy o’zgarishlar va natijalarning o’zi etarli bo’lmaydi. Shuning uchun investitsiyalarning qanday nisbiy o’sishga ega ekanligi va uning o’sish darajasini aniqlash uchun iqtisodiy baholashning boshqa usullaridan foydalanishga to’g’ri keladi.

Foydaning ichki me’yori usuli (IRR) - bu pul tushumlarining diskont qiymati pul chiqimlarining diskont etavkasiga teng bo’lgandagi daromadlilik darajasi yoki bo’lmasa loyihadan olingan sof tushumlarning diskontlangan qiymati investitsiyalarniig diskontlangan qiymatiga, sof joriy qiymat esa nolga teng bo’lgandagi diskont me’yoridir. Bu ko’rsatkichni aniqlash uchun sof joriy qiymatni aniqlashda ishlatilgan formuladan foydalaniladi va sof joriy qiymat nolga tenglashadigan minimal foiz stavkasi topiladi. Aynan shu foiz stavkasi foydaning ichki me’yori usuli deb nomlanadi. Bu usul iqtisodiyotda rentabellikning ichki me’yori, qoplash yoki samaradorlik koeffitsienti, kapital qo’yilmalarning chegaraviy samaradorligi deb ham yuritiladi. Foydaning ichki me’yorini aniqlash vazifasi birmuncha qiyin bo’lib, investitsiyalarning bir yoki undan ko’p marta amalga oshirilishiga, loyihadan olingan pul tushumlarining, xech bo’lmasa, bir marta yoki boshida salbiy bo’lishligiga va ushbu pul tushumlarining miqdoran bir xil bo’lmasligiga asoslanadi. Uni hisoblash formulasini quyidagi tenglamada ifodalash mumkin: 0 )1( 0 1     I dCF NPV ttn t , Agar investitsiya loyihasi bir necha yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket moliyalanishini talab etsa, unda (IRR)ni quyidagi formulada ifodalash mumkin:      n t n t tt tt dI dCF 1 1 )1()1( , Bu erda d miqdorini topish lozim bo’ladi. Topilgan miqdor foydaning ichki me’yori deb nomlanadi. Bu meyor sof joriy qiymat nolga teng bo’lib, investitsiya loyihasining samaradorligini baholashda IRR miqdori qo’llanilganida, firmaning boyligi o’sishini ta’minlamasligini va uning kamayishiga ham yo’l qo’ymasligini ko’rsatadi. IRR loyihadan kutilayotgan daromadlilikni ko’rsatadi va qilinishi mumkin bo’lgan maksimal harajatlar chegarasini belgilab beradi, ya’ni IRR olinayotgan

kredit bo’yicha bank foiz stavkasini yuqori chegarasini ko’rsatadi, ayni shu foiz chegarasidan yuqori miqdorga ega bo’linganda loyiha daromad keltiradi. Shunday holatlar ham bo’lishi mumkinki, investorning o’zi investitsiya loyihasini moliyalash uchun biror sub’ektdan muayyan foiz ostida kredit olishi mumkin. Bu paytda loyihadan kutiladigan natija kredit uchun foizdan, albatta yuqori bo’lishi lozim yoki investor o’zining maqsad qilgan foydasini olish darajasini ham bilishi kerak. Mana shu holatlar, ya’ni kredit uchun foiz yoki foyda olish darajasi, odatda bar’erli (to’siqli) koeffitsient (hurdle rate) (HR) deb ham nomlanadi. Bu ko’rsatkich foydaning ichki me’yori bilan solishtiriladi (taqqoslanadi). IRR va HR larni taqqoslash natijasida ular orasida quyidagi bog’liq hosil bo’ladi:  agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi va u foydalanish uchun qabul qilinadi;  agar IRR<HR, loyiha samarasiz (zararli) bo’lib, uni amalga oshirib bo’lmaydi;  agar IRR=HR, ixtiyoriy echimni qabul qilish mumkin, ya’ni loyihani amalga oshirishdan zarar ham, foyda ham ko’rilmaydi. Ushbu ko’rsatkich yordamida:  investitsiya summalari teng bo’lgan;  davomiyligi bir xil bo’lgan;  risk darajasi teng bo’lgan;  pul tushumlarining shakllanish sxemasi bir xil bo’lgan hollarda loyihalarni foydalilik darajasi bo’yicha taqqoslash to’g’ri echim qabul qilishni engillashtiradi. Bu ko’rsatkich qanchalik yuqori bo’lsa, loyiha shunchalik samarali deb topiladi. Foydaning ichki me’yorini boshqacha ko’rinishda, ya’ni interpolyatsiya usuli orqlai ham ifodalash mumkin: ),( )( 12 21 1 1 dd NPVNPV NPV dIRR  

bu erda, NPV 1 – d 1 diskont me’yori stavkasidagi sof joriy qiymatning ijobiy miqdori; NPV 2 – d 2 diskont me’yori stavkasidagi sof joriy qiymatning salbiy miqdori. Foydaning ichki me’yorini aniqlashda d 1 va d 2 ko’rsatkichlar miqdori asosiy o’rinni egallaydi. Ularning ta’siri natijasida sof joriy qiymatning o’zgarishini va buning oqibatida esa foydaning ichki me’yori ham o’zgarishini kuzatish mumkin. Shunga ko’ra: - d 1 – bu NPV ning ijobiy qiymatinini minimallashtiruvchi foiz stavkasi; - d 2 – bu NPVning salbiy qiymatini maksimallashtiruvchi foiz stavkasi hisoblanadi. Investitsiyalarniig rentabelligi usuli (RI) - diskontlashtirilgan daromadlarning diskontlashtirilgan investitsiya harajatlariga nisbatini hisoblab topishga asoslangan. Bu qanday holatda investor boyligi o’sishi mumkinligini ko’rsatib beradi va quyidagicha aniqlanadi: 0 1 / )( I dI CF PI n t tt        bu erda I 0 - boshlang’ich investitsiyalar, CF -t davrda olingan pul tushumlari. Investitsiya rentabelligi ko’rsatkichi firma (yoki investor) mablag’lari 1 so’m hisobida qanday hollarda o’sishini aniqlash imkonini beradi. Agar investitsiya sarflari turli davrlarda (uzoq amalga oshirilsa, (PI)ni aniqlash formulasi quyidagicha bo’ladi: , )1(/ )1( 11            n t ttn t tt dI dCF PI bu erda, I t – t yildagi investitsiyalar. Investitsiyalarning rentabelligi va sof joriy qiymat ko’rsatkichlarini taqqoslama baholash shuni ko’rsatadiki, sof joriy qiymati o’sishi bilan investitsiyalar rentabelligi ham o’sadi va aksincha. Agar rentabellik ko’rsatkichi «1»ga teng yoki undan kichik bo’lsa, loyiha rad etilishi kerak, chunki u qo’shimcha foyda keltirmaydi. NPV=0 da investitsiyalarning rentabelligi hamisha 1ga teng bo’ladi.

Oddiy bo’lib ko’rinishiga qaramasdan, loyihalarning rentabelligini aniqlash muammosi muayyan qiyinchiliklar bilan bog’liqdir. Bu hol, ayniqsa, investitsiyalar turli xil valyuta, turli xil vaqtda, ya’ni bir qancha yillar oralig’ida amalga oshirilganda uni aniqlash muammosi paydo bo’ladi. Buni quyidagi misolda ko’rib chiqamiz. Misol-4. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln.so’m harajat qilingan. Investitsiya loyihasini amalga oshirish natijasida birinchi yil – 37750 ming so’m, ikkinchi yil 45390 ming so’m, uchinchi yil – 47430 ming so’m, to’rtinchi yil- 51140 ming so’m va beshinchi yil- 60030 ming so’m pul tushumlari olinishi ko’zda tutilmoqda. Bu holda investitsiya loyihasining diskontlashgan investitsiya rentabelligi qanday hisoblanadi? 8. 1 -jadval Rentabellik indeksi hisob-kitobi T /R Ko’rsatkic hlar Summa, ming so’m 1 yil 2 yil 3 yil 4 yil 5 yil 1 Pul tushumlari (oqimi) 377 50 453 90 474 30 511 40 600 30 2 Diskont ko’paytiruvchi (d=7%) yoki diskontlash koeffitsienti 0,93 46 0,87 34 0,81 63 0,76 29 0,71 30 3 Sof diskontli tushum (oqim) yoki joriy qiymatga keltirilgan pul oqimi. 352 81,1 396 43,6 387 17,1 390 14,7 428 01,4

Bunda rentabellik indeksi quyidagiga teng bo’ladi:4,1 396,1 000. 140: 9, 195457 000. 140: )4, 42801 7, 39014 1, 38717 6, 39643 1, 35281(          ёки мингсум мингсум мингсум мингсум PI Investitsiyalarning rentabellik ko’rsatkichi avvallari qo’llanilgan kapital qo’yilmalarning samaradorligi koeffitsientidan shunisi bilan farq qiladiki, bunda daromad sifatida baholash jarayonida joriy qiymatga keltirilgan pul oqimi qatnashadi. Invetitsiyalar rentabelligi ko’rsatkichi, nafaqat taqqoslama baholash uchun, shuningdek loyihani amalga oshirishga qabul qilishdagi mezon sifatida ham qo’llaniladi. Buning uchun diskontlashtirishni hisobga olgan holda investitsiyalarni qoplash muddatini (DPP) hisoblash usuli diskontlashtirilgan yillik pul tushumlarini diskontlashtirilgan investitsiyalarga bo’lish orqali amalga oshiriladi. Mazkur usulning tushunarli bo’lishi uchun quyidagi misolni keltiramiz. Misol-5. Faraz qilaylik, korxona mehmonxona qurilishi uchun 300 mln. so’m investitsiya qildi (mablag’ sarfladi). Mehmonxonani foydalanishdan keladigan yillik pul tushumlari 85, 100, 120 va 160 mln. so’mni tashkil etadi. Buning uchun PP — investitsiyalarni qoplash muddati hisoblanadi. So’ngra, investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatini (DPP) hisoblaymiz. U quyidagi for mula orqali aniqlanadi: )(0  DCF I DPP , bu erda, I 0 – boshlang’ich investitsiyalar; DCF ( Σ ) – diskontlashtirilgan yillik pul tushumlari. Mazkur ko’rsatkichni hisoblashda yuqorida berilgan misolga asoslanib tuzilgan quyidagi 8.2-jadvalga murojaat qilamiz. Ushbu jadvalda investitsiya larning qoplash muddati bilan birga diskontlashtirilgan qoplash muddati ko’rsatkichining hisoblanishi keltirilgan. Ularning bir-biridan farq qilishining o’ziga xos jihatlari ushbu ko’rsatkichlarni aniqlash xususiyatlaridan kelib chiqadi. 2-jadval. Diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisoblash. T Ko’rsatkichlar 0 1 2 3 4

/R yil yil yil yil 1 Tushumlar, mln so’mda. 85 100 120 16 0 2 Diskontlashtirilgan tushumlar, mln. so’mda. (d=16%) 73 74 77 89 3 To’lovlar (boshlang’ich investitsiyalar) 3 00 4 Qoplash muddati ( PP ) 2,9 6 y 5 Diskontlashtirilgan qoplash muddati (DPP) 3,8 5 y Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, in vestitsiyalarning qoplash muddati 2,96 yilni, diskont lashtirilgan qoplash muddati esa 3,85 yilni tashkil etadi. Ularning hisoblanishi quyidagi ko’rinishga ega:й йил PP 96,2 96,0 2 000. 000. 120 000. 000. 115 000. 000. 185      yoki 2 yil,11oy, 15 kun. ййил DCF I DPP 85,385,03 000.000.89 000.000.76 000.000.224 )(0   yoki 3yil, 10oy 10kun. Ko’rib o’tgan yuqoridagi misolga, asosan, shunday xulosa qilish mumkinki, investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddati ularning diskontlashtirilmagan qoplash muddatiga qaraganda biroz uzoq vaqtni, ya’ni 3 yilu 10 oy 10 kunni tashkil etdi. Bu esa investi tsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatining kelgusi pul tushumlari va investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga olishi bilan izohlanadi. Demak, investitsiyalarning qoplash muddati bo’yicha hisoblash usuli qilingan investitsiyalarning joriy (real) qiymati bo’yicha to’liq qoplanish muddatini tavsiflab beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli ravishda afzalroq hisoblanadi.

Investitsiya loyihalari bir qator risklar bilan bog’liqdir. Shu sababli investitsiya oldi bosqichida har bir loyihaning moliyaviy va iqtisodiy jihatdan samaradorligi baholanishi talab etiladi. Bu ishlarning samarali amalga oshirilishi uchun, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Chunki yangi texnologiyalar yordamida loyihaning samaradorligini baholash ishlari ham sifatli, ham tezkor ravishda amalga oshirilishiga erishish mumkin.

Asosiy adabiyotlar 1. Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 2010.-328 b. 2. Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2011.-300 с. 3.Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2010.-166 b. 4.Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b. 5.Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b. 6. Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b. 7.Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 2013.-176 b. 8. Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.: “Akademnashr”, 2012.-165 b. 9. Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: У чебное пособие/ Э.С.Хазанович.2-е изд., стер.-М.:КНОРУС, 2011.-312с. 10Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014.-208 b. 11 .Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на Дону.: Феникс, 2006.-272 с. 12 .Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 272 с.

O'xshashlar

Investitsiya loyihalarining moliyaviy iqtisodiy faoliyatini baxolash

Innovatsiya samaradorligini baholash

Boshqaruv samaradorligini baholash

Menejmentda motivatsiya samaradorligini baholash

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda tavakkalchiliklar va ularni baholash