Boshqaruv samaradorligini baholash - Iqtisodiyot - Referatlar

Boshqaruv samaradorligini baholash

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

208 KB

Ko'chirib olish

Boshqaruv samaradorligini baholash Reja: 1. Boshqaruv samaradorligi ko`rsatkichlari va ularni hisoblashga yondashuvlar 2. Boshqaruv samaradorligini baholashning turli usullari

Boshqaruv samaradorligi ko`rsatkichlari va ularni hisoblashga yondashuvlar Boshqaruv samaradorligi - boshqaruv Obyekti (tashkilot va uning bo`linma- lari) va boshqaruv sub’ekti (haqiqiy boshqaruv faoliyati) kabi turli ko`rsatkichlarda aks ettirilgan muayyan boshqaruv tizimining samaradorligi va bu ko`rsatkichlar miqdoriy va sifat ko`rsatkichlariga ega. Boshqaruv samaradorligini aniqlashdan kelib chiqib, uni quyidagilarda ko`rib chiqish mumkin: • keng ma’noda - boshqari- ladigan tizimning bir butun va (yoki) uning unsurlariga amal qilish; • tor ma’noda - tashkilotning o`zining boshqaruv faoliyatining samaradorligi. Boshqarish samaradorligi ko`rsatkichlari quyidagicha tasniflanadi: 1. Boshqaruv iqtisodiy samaradorligining umumlashtiruvchi ko`rsatkichlari, masalan: - tashkilotning barcha faoliyatining umumiy natijalarining ushbu natijani olish xarajatlariga nisbati; - boshqaruv apparati ta’minotining tashkilotning daromadiga nisbati va boshqalar. 2. Boshqaruv ijtimoiy samaradorligining umumlashtiruvchi ko`rsatkichlari, masalan: - tashkilot ijrochilarining (xodimlarining) taklifi bilan qabul qilingan qarorlar sonining umumiy qabul qilingan qarorlar soniga nisbati; - boshqaruv faoliyatiga jalb qilingan xodimlar sonining tashkilotning barcha xodimlarining umumiy soniga nisbati. 3. O`ziga xos iqtisodiy boshqaruv ko`rsatkichlari, masalan: - sex boshqaruv xarajatlarining uning barcha xarajatlarining umumiy miqdoriga nisbati; - xodimlar bo`limi boshqaruv ma’lumotlarini qayta ishlashning murakkabligi. 4. Ijtimoiy samaradorlikning o`ziga xos ko`rsatkichlari, masalan: -sex boshqaruv ishlarining texnik jihozlanishining butun sexning umumiy texnik jihozlanishiga nisbati; -tashkilotingiz boshqaruv apparati xodimlari qo`nimsizlik koeffitsientini raqib tashkilot boshqaruv apparati xodimlarining qo`nimsizlik koeffitsienti bilan solishtirish. Boshqaruv samaradorligining mohiyati samaradorlik hisoblanadi: *boshqaruv apparati xodimlarining mehnati;

* boshqaruv jarayoni: * funksiyalari; * usullari; * qarorlari; * aloqa va boshqalar; * boshqaruv ierarxiyasi; * boshqaruv mexanizmi: * xodimlar; * marketing; * ishlab chiqarish; * ijtimoiy; * moliyaviy; * axborot va boshqalar. Boshqaruv samaradorligini baholash juda murakkab, shuning uchun boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish bo`yicha alohida tadbirlarning samaradorligini umumiy boshqaruvga qaraganda baholash uchun ko`proq aniq usullarni, yondashuvlarni ishlab chiqish talab qilinadi. Boshqaruvni takomillashtirish bo`yicha chora- tadbirlarning iqtisodiy samaradorligini baholash, ko`pincha, ularni amalga oshirishdan olingan yillik iqtisodiy samarani hisoblash va uni ushbu tadbirlarning xarajatlari bilan taqqoslashni o`z ichiga oladi. Samarani o`lchash natijadan ko`ra ancha murakkab, chunki samara natijaga erishishning uzoq muddatli namoyonidir. Masalan, agar natijalar muhim qarorni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonining davomiyligini qisqartirsa, bu natijaga erishish samarasi menejerlarning ish vaqtining bir qismini ozod qilish hisobiga boshqa tahliliy ish va o`z-o`zini o`qitish imkoniyatiga yo`naltirilgan bo`lishi mumkin. Tashkilot faoliyatining samaradorligi ko`rsatkichlari tizimi barcha resurslardan foydalanishni har tomonlama baholashni va barcha umumiy iqtisodiy ko`rsatkichlarni o`z ichiga olishi kerak. Boshqaruv samaradorligini hisoblash doimiy ravishda biznes– reja loyihasining bosqichlarida, biznes-rejani tasdiqlashda,

uni amalga oshirishda juda muhimdir. Boshqaruv samaradorligi ko`rsatkichlari tizimida barcha ko`rsatkichlar bir xil ahamiyatga ega emas. Asosiy va qo`shimcha ko`rsatkichlar mavjud. Agar birinchisi umumlashtiruvchi deb ataladigan bo`lsa, ikkinchisi faoliyatning muayyan tomonini tavsiflovchi o`ziga xos xususiy (funksional) ko`rsatkichlar hisoblanadi. Boshqaruv apparati samaradorligini baholash va uning ko`rsatkichlar tizimi quyidagicha tasniflanishi mumkin: I. Tashkilot faoliyatining yakuniy natijalari va boshqaruv xarajatlari orqali ifodalangan boshqaruv tizimining samaradorligini tavsiflovchi ko`rsatkichlar guruhi. Tashkilot faoliyatining yakuniy natijalarini boshqaruv tizimining ishlashi yoki rivojlanishi natijasida yuzaga keladigan ta’sir sifatida tavsiflovchi ko`rsatkichlar asosida ishlashni baholashda quyidagilar ko`rib chiqilishi mumkin: - foyda; - haqiqiy sof daromad. II. Boshqaruv jarayonining mazmuni va tashkil etilishini tavsiflovchi ko`rsatkichlar guruhi, shu jumladan, boshqaruv mehnatining bevosita natijalari va xarajatlari. Boshqaruv xarajatlari boshqaruv apparatini saqlash, texnik vositalarni ishlatish, binolar va binolarni saqlash, boshqaruv xodimlarini tayyorlash va qayta tayyorlash uchun joriy xarajatlarni hisobga oladi. Boshqaruv jarayonining samaradorligini baholashda me’yoriy xususiyatga ega bo`lgan ko`rsatkichlar qo`llaniladi va tashkilotning tuzilishining qolgan qismini o`zgartirmasdan (yomonlashmasdan) bir yoki bir guruh ishlash ko`rsatkichlarini yaxshilashga yo`naltirilgan cheklovlar samaradorligi uchun mezon sifatida ishlatilishi mumkin. Boshqaruv apparatining me’yoriy xususiyatlariga unumdorlik, tejamkorlik, moslashuvchanlik, tezkorlik, ishonchlilik kiradi. Keling, ularning xususiyatlarini ko`rib chiqaylik: 1. Boshqaruv apparati xodimlarining mehnat unumdorligi sifatida tashkilot tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot miqdori yoki boshqaruv jarayonida 331

ishlab chiqarilgan ma’lumotlarning miqdori ushbu qurilmaning o`rtacha bir xodim uchun miqdoriy ko`rsatkichlari belgilanishi mumkin. 2. Boshqaruv apparati tejamkorligi uning ishlashi uchun xarajatlar nisbati sifatida tushuniladi. Tejamkorlikni baholash uchun boshqaruv apparatini barcha xarajatlarning umumiy summasida saqlash xarajatlarining ulushi, boshqaruv xodimlarining umumiy xodimlar sonidagi ulushi, boshqaruv ishlarining ayrim turlarini bajarish uchun birlik narxi kabi ko`rsatkichlar qo`llanilishi mumkin. 3. Boshqaruv tizimining moslashuvchanligi ma’lum bir o`zgaruvchan sharoitda ma’lum funksiyalarni samarali bajarish qobiliyati bilan belgilanadi. Ushbu diapason qanchalik keng bo`lsa, tizim qanchalik moslashuvchan hisoblanadi. 4. Moslashuvchanlik boshqaruv apparati organlarining xususiyatlarini rivojlanayotgan vazifalarga muvofiq qaror qabul qilish jarayonining rolini o`zgartirish va ushbu tuzilmaga xos munosabatlarning tartibini buzmasdan yangi aloqalarni o`rnatishni tavsiflaydi. 5. Tezkorlik boshqaruv qarorlarini qabul qilishning, boshqaruv muammolarini aniqlashning o`z vaqtida bajarilishini va belgilangan ishlab chiqarish va ta’minlash jarayonlarining barqarorligini ta’minlashda belgilangan maqsadlarga maksimal darajada erishishni ta’minlaydigan qarorlarning tezligini belgilaydi. 6. Boshqaruv apparatining ishonchliligi odatda, uning muammosiz ishlashi bilan tavsiflanadi. Boshqaruv apparati va uning quyi tizimlarining ishonchliligini baholash uchun topshiriqlarni bajarish darajasi va tasdiqlangan standartlarga rioya qilish, ko`rsatmalarni bajarishda noaniqliklar mavjud bo`lmaydi. III. Ko`rsatkichlar guruhi tashkiliy tuzilmasining oqilonaligini va uning tashkiliy-texnik darajasini tavsiflaydi. Tuzilmalar boshqaruv tizimining aloqasini, boshqaruv funksiyalarini markazlashtirish darajasini, qabul qilingan boshqaruv me’yorlarini, huquq va mas’uliyatni taqsimlashning muvozanatini o`z ichiga oladi. Boshqaruv samaradorligini baholash uchun boshqaruv tizimining va uning tashkiliy tuzilmasining boshqaruv o`byektiga muvofiqligini aniqlash juda muhimdir. Bu boshqaruv funksiyalari va maqsadlari tarkibini muvozanatlashda, xodimlar sonining miqdori va ishlarning murakkabligi, kerakli axborotni to`liq ta’minlash, ularning

nomenklaturasini hisobga olgan holda texnik va texnologik vositalarni boshqarish jarayonlarini ta’minlashdagi muvofiqlikni aks ettiradi. Muhim talablar boshqariladigan jarayonlarning dinamikligini, muvozanat va ko`rsatkichlarning izchilligini yetarli darajada aks ettirish qobiliyatidir. Boshqaruv tizimini takomillashtirish bo`yicha ayrim chora – tadbirlarning samaradorligini baholashda ularni tanlash uchun asosiy talablardan foydalanishga ruxsat berilishi - tadbirning maqsadli yo`nalishi bo`yicha har bir ko`rsatkichning maksimal darajada muvofiqligi va erishilgan natijani aks ettirishning to`liqligidadir. Bozor sharoitida mehnat samaradorligini maqbul boshqarishning roli sezilarli darajada oshadi, bu nafaqat yakuniy mahsulotga kiruvchi resurslarni qayta ishlash nisbati sifatida emas, balki tashqi ta’sirlarning keng doirasi (biznes va fon muhiti) bo`lgan jarayon sifatida ham ko`rib chiqilishi kerak. Boshqaruv samaradorligini sifat jihatidan baholash uchun dastlabki ma’lumotlar talab qilinadi. Agar muvozanatli ko`rsatkichlar tizimi mavjud bo`lsa, bunday ma’lumotlar dastlab muvaffaqiyatning muhim omillari va samaradorlikning asosiy ko`rsatkichlari, shuningdek, ularning ma’nolari shaklida mavjud. Muvozanatli ko`rsatkichlar tizimi bo`lmasa, bunday ma’lumot ham bo`lmaydi, shuning uchun dastlab zarur omillar va ko`rsatkichlarni, shuningdek, ularning qadriyatlarini aniqlash uchun boshqaruv tizimini tashxislash kerak. Tashkilotni boshqarish tizimining tashxisi mavjud muammolarning belgilari va sabablarini aniqlash uchun mo`ljallangan. Tashxis jarayonida mavjud boshqaruv tizimining zaif nuqtalari (belgilari) aniqlanadi, ularning kelib chiqish sabablari tahlil qilinadi (1- rasmga va shunga muvofiq va holatlarga qarang). Bu yuqori malakali ijrochilarni talab qiladigan juda mas’uliyatli ishdir, chunki to`g`ri tashxis qo`yish – muammoning yarmini hal qilishdir. Tashkilotning ichki muammolarini aniqlashning xolisligi uchun tashqi maslahatchilarni taklif qilishi mumkin. Biroq, ko`pincha tashkilotning boshqaruv tekshiruvi bilan maslahatchilar ushbu tashkilotning haqiqiy ehtiyojlaridan emas, balki mavjud qarorlardan kelib chiqadi. Tadqiqot faqat mavjud qaror uchun mo`ljallangan boshqaruv sohalari va vazifalariga ta’sir ko`rsatadi. Natijada, o`rganilgan alomatlar tashkilotdagi vaziyatni

to`liq aks ettirmaydi va eng muhimi, mavjud muammolarning sabablarini to`g`ri aniqlashga imkon bermaydi. Istisnolardan tashqari, tashkilot hozirgi vaziyat haqida tushunchaga ega bo`lgan va maslahatchilar faqat boshqaruvning ayrim sohalarida ekspert maslahati uchun taklif qilingan holatlar mavjud. Alomatlarni aniqlash va ularni keltirib chiqaradigan sabablar ketma-ket ikki bosqichdan iborat: 1. Tashkilotni boshqarish tizimi haqida ma’lumot to`plash; 2. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish. Ushbu bosqichlarning har biri muhim va natijaga ta’sir qiladi. Noto`g`ri to`plangan ma’lumotlar muammolarni aniqlash (alomatlar) va ularning sabablarini samarali tahlil qilishga imkon bermaydi. Ammo, tegishli ma’lumot ham agar u noto`g`ri tahlil qilinsa maslahatchiga yordam bermaydi. Amaliyot shuni ko`rsatadiki, axborotlarni to`plashda tashkilot jarayonlar majmuasi sifatida qaraladigan jarayonga yo`naltirilgan modeldan foydalanish tavsiya etiladi. Jarayonlarning batafsil tavsifiga hojat yo`q, chunki jarayon mijozlarini qayd etish, ularning ishlash ko`rsatkichlarini (qiymatlari bilan) va jarayon natijalarini va samaradorlik ko`rsatkichlarini aniqlash kifoya. Bunday

yondashuv vaqt va pulni tejash imkonini beradi, chunki u vazifalar darajasiga etib bormasdan jarayon darajasida ishlashni o`z ichiga oladi. Boshqaruv samaradorligini baholashning ayrim usullarini ko`rib chiqamiz. Boshqaruv samaradorligini baholashning turli usullari Boshqaruv tizimining hozirgi holatini kompleks baholash uchun mutaxassislar quyidagi sohalarda tahlil qilishni taklif qilishadi: * investitsiya faoliyatini baholash; * moliyaviy boshqarish; * ichki biznes jarayonlari samaradorligini baholash; * innovatsiya va infratuzilmani rivojlantirish; * xodimlarni o`qitish va rivojlantirish; * mijozlar bilan aloqalar. Ushbu jihatlar bo`yicha tashkilotni boshqarish jarayonini tahlil qilish asosiy savollarga to`liq javob berishga imkon beradi (2-rasmga qarang). Ushbu jihatlardan tashqari, boshqaruv davrining rejalashtirish, tashkil etish, motivatsiya va nazorat kabi funksiyalarining bajarilishini tahlil qilish kerak. Murakkab tashxisning ko`rib chiqilgan varianti maksimal muammolarni, shu jumladan, ushbu jihatlarning bo`g`inlarida joylashgan muammolarni aniqlash imkonini beradi. Agar tashkilot rahbarlari tashkilotni boshqarish tizimining ayrim jihatlari bo`yicha muammoning keskinligini tushunishgan bo`lsa, unda tashxis tanlab olinishi mumkin. Biroq, tizimli va o`zaro bog`liqlik nuqtai nazaridan, saralangan tahlil boshqaruvning samaradorligini kompleks tahlil qilish orqali erishish mumkin bo`lgan ko`rinishining to`liqligini ta’minlamaydi. Tashxis natijalari muvaffaqiyat omillari va ishlash ko`rsatkichlari orqali ifodalangan boshqaruv tizimining muammoli holatining tuzilgan tavsifi bo`ladi. Shundan so`ng, muammolarning sabablarini aniqlash, ya’ni alomatlar va ularning sabablarini, ta’sir munosabatlarini aniqlash kerak.

Ba’zi hollarda sabab-oqibat munosabatlari maxsus vositalar va texnologiya- larga murojaat qilmasdan “aql-idrokda” qurilishi mumkin. Ammo agar tadqiqot doirasi katta bo`lsa, sabab-oqibat munosabatlarini va natijalarni aniqlash uslubiyatidan, masalan, Kaoru Isikava diagrammasidan foydalanish yaxshiroqdir. Bundan tashqari, u “baliq” yoki “baliq skeletlari” deb ataladi, chunki diagramma tuzilishi baliq skeletiga o`xshaydi, bu yerda boshi boshqaruv samaradorligini baholash va suyaklar skelet tizmasidan chiqib ketadi. Kaoru Isikava diagrammasi boshqaruv samaradorligini baholash muam-molari va ularning kelib chiqish sabablari o`rtasidagi sabab-oqibat munosabatlarini aniq ko`rsatib beradi. Biroq, ayrim sabab-ta’sir munosabatlari qo`shimcha tushun-tirishni talab qiladi, shuning uchun ularni sabablarning matnli tavsifi bilan birga olib borish tavsiya etiladi. Tashxis davomida olingan samaradorligini baholash uchun ishlatilishi mumkin.

Mutaxassislarning ta’kidlashicha, boshqaruv samaradorligini baholash turli vaziyatlarda hal qilinishi kerak bo`lgan vazifadir. Amalda, bu savol ko`pincha tashkilotning inqiroz holatiga bog`liq. Moliyaviy koeffitsientlarni standart tahlil qilish me’yordan sezilarli darajada chetga chiqishi mumkin, ammo indikatorlarning yomonlashuvi tashqi salbiy omillar ta’siri bilan bog`liqligini yoki samarasiz boshqaruvning natijasi ekanligini aniqlash uchun qo`shimcha tadqiqotlar (boshqaruv auditi deb ataladi) kerak. Yana bir boshqa keng tarqalgan holat to`g`ridan-to`g`ri investitsiyalar haqida qaror qabul qilishdir. Ko`pchilik kasbining ustasi bo`lgan investorlar (va, birinchi navbatda, venchurli investitsion jamg`armalar), eng avvalo, qandaydir loyihani moliyalashtirish, deb atalmish “to`g`ri vijdonan” tekshirish o`tkazishi, ammo qabul qiluvchi tashkilotga mablag`ni joylashtirishi va ulardan foydalanish samaradorligini nazorat qilishi kerak. So`nggi paytlarda boshqaruv tizimining samaradorligini tahlil qilish va baholash xolding tuzilmalarini tashkil etish yoki qayta tashkil etish bilan bog`liq. Xoldingni tashkil etuvchi tashkilotlarda boshqaruv tizimini birlashtirish haqida gap

ketganda, qaysi boshqaruv modelini asosiysi sifatida qabul qilishni aniqlash juda muhimdir. Eng yaxshi qaror - har bir tashkilotda boshqaruv tizimlarining samaradorligini tahlil qilish va eng samarali tarzda asos yaratishdir. Bundan ham keskinroq, bu vazifa markazlashtirilgan boshqaruv tizimini qurish va birlashtirish (sotib olish) jarayonlarida amalga oshiriladi. Birlashish yoki sotib olish to`g`risida qaror qabul qilish, birlashtirilgan tashkilotlarning boshqaruv tizimlarida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan farqlar tashkilotning qayta tashkil etilishi bilan bog`liq xarajatlar tufayli bitimning qiymatiga sezilarli darajada ta’sir qilishi mumkinligini unutmaslik kerak. Korporativ axborot tizimini qayta qurish yoki amalga oshirish bo`yicha tadbirlarni amalga oshirishda tashkilotni boshqarish tizimining samaradorligini baholash zarur. Ingliz tilidagi adabiyotlarda menejment samaradorligi tushunchasi ikki asosiy atama bilan ifodalanadi: • managerial effektiveness – “tizimli” samaradorlik; •management efficiency – “operatsion” samaradorlik. Tizimli samaradorlik boshqaruvning qanchalik oqilona tashkil etilganiga, ya’ni aloqalarning tarkibi va soniga, ularning bo`ysunishiga, funksiyalarni taqsimlashga bog`liq. Boshqacha aytganda, boshqaruv tizimining samaradorligi tashkiliy tuzilma, boshqaruv jarayonlari sifati bilan belgilanadi va muayyan menejerlarning malakasiga deyarli bog`liq emas. Operatsion samaradorlik, ya’ni boshqaruv faoliyati natijalari va sarflangan sa’y-harakatlar o`rtasidagi munosabatlar, aksincha, birinchi navbatda, menejerlarning biznes fazilatlari, shuningdek, ularning salohiyati qanchalik oqilona ishlatilganligi bilan belgilanadi. Shuning uchun, boshqaruv samaradorligini baholash uchun “tizimli” samaradorlikni – boshqaruv tizimining samaradorligini va “operatsion” samarador- likni – boshqaruv faoliyatining samaradorligini baholashni ajratish kerak. Tahlil predmetini aniqlashda farqlar tashkilotni boshqarish samaradorligini modellash- tirish va baholashda turli yondashuvlar bilan chambarchas bog`liq. “Mexanik” model tashkilotni asosiy ishlab chiqarish omillarining uyg`unlashuvini o`zida namoyon qilgan, mashina asboblari, uskunalari, ishchi

kuchi, xom-ashyo, axborot va boshqalar kabi mexanizmlar sifatida, ya’ni, uning yaratuvchilari maqsadlarini amalga oshirish uchun mashina sifatida ko`rib chiqadi. “Insonparvarlik” modeli tashkilotni mehnatni taqsimlash va hamkorlik tamoyillari bo`yicha umumiy ishni amalga oshiradigan odamlar guruhi sifatida, mehnat unumdorligini oshirishning eng muhim omili esa ijtimoiy faol insonni, uning bilimlarini, tadbirkorlik qobiliyatini ifodalaydi. Har ikkala model ham asosiy farqlarga qaramasdan, umumiy xususiyatga ega, ya’ni tashkilotning maqsadlari aniq belgilangan va boshqaruv faoliyatining barcha ishtirokchilari tomonidan qabul qilinadi. Bu “qattiq” tizimli yondashuvdan farqli o`laroq, “yumshoq” tizimli yondashuvni hisobga olish, turli manfaatlarni hisobga olish zarurati kelib chiqadi (aksiyadorlar va rahbarlardan tashqari, shuningdek, ularning xodimlari, ularning oilalari, mol yetkazib beruvchilar va tashkilot mahsulotlari xaridorlari, hukumat organlarini va notijorat hamkorlarni o`z ichiga oladi, ya’ni, tashkilot faoliyat yuritishiga bir tarzda yoki boshqacha manfaatdor bo`lgan barcha kishilar). Axborotni yig`ish va tahlil qilishning muayyan usullari va vositalarini tanlash vazifaning tabiatiga va uni kim qo`yganiga va maqsadiga bog`liq. Agar tashkilot “muntazam menejment” ni belgilash doirasida boshqaruv tizimini maqbullashtirishga qiziqsa, odatda mavjud tashkiliy tuzilmani tavsiflaydi, “eng yaxshi amaliyot” tamoyillariga muvofiqligini baholaydi va tegishli tadbirlarni amalga oshirish bo`yicha tavsiyalar beradi (tarkibiy bo`linmalarni qayta tuzish, funksiyalarni qayta taqsimlash va h.k.). Bunda, maxsus ishlab chiqilgan kompyuter modellari yoki “BIG-struktrizator” kabi mavjud dasturiy vositalardan foydalanadi. Agar tashkilot oldida boshqaruvning haddan ziyod bo`rttirilgan shtat jadvalini qisqartirish vazifasi tursa, unda maqbul qaror attestatsiya va psixologik testlarni o`tkazish va keyinchalik “keraksiz odamlar”ni yo`q qilishdir. Bunda, asosiy vosita bo`lib testlardan tashqari, shaxsiy yakka tartibdagi suhbatlar, intervyu va sotsiometriya hisoblanadi. Biroq, agar maslahatchi tomonidan ishlab chiqilgan tavsiyalar bir nechta manfaatdor tomonning manfaatlariga ta’sir qilsa (ya’ni ko`p

hollarda sodir bo`ladigan bo`lsa), unda tahliliy vositalar muammoning jamoaviy muhokamasini va kelishilgan qarorni qidirishni o`z ichiga oladi. Samaradorlik toifasini tahlil qilish, uni belgilaydigan omillar, boshqaruv mehnatining mazmuni va natijalari samaradorlikning namoyon bo`lishining yetarli mazmuni va shakllari o`lchov vositasi sifatida faoliyat yuritishi mumkin bo`lgan ko`rsatkichlar guruhlari, tashkilotning maqsadiga va uning ishlash shartlariga qarab samaradorlik mezonlari degan xulosaga kelish mumkin. Boshqaruv tizimining har bir varianti samaradorlik mezonining muayyan qiymatiga mos keladi va boshqaruv vazifasi tegishli mezonni eng maqbul qiymatga ega bo`lgan boshqaruvning bunday variantini topishdir. Tashkilot va boshqaruv faoliyatining samaradorligi mezoni sifatida yakuniy natijalarni (masalan, rentabellik) va muayyan turdagi resurslardan foydalanishning o`ziga xos ko`rsatkichlarini tavsiflovchi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar qo`llaniladi (masalan, chora-tadbirlar, mehnat, asosiy fondlar, investitsiyalar). Foyda va rentabellik ko`rsatkichlari faoliyatning boshqaruvning natijasi va samaradorligiga mos keladigan yakuniy natijalarini to`liq ifodalaydi. Bunda, muayyan tashkilotning faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan omillarning foydaga ta’sirini istisno qilish kerak. Umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar umumiy faoliyat va boshqaruv natijalarini aks ettiradi, lekin mehnat jarayonlari, ishlab chiqarish jamg`armalari, moddiy resurslarni boshqarishning samaradorligi va sifatini to`liq ifodalamaydi. Buning uchun maxsus ko`rsatkichlar qo`llaniladi. Shunday qilib, mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini baholash uchun mehnat unumdorligi dinamikasining ko`rsatkichi qo`llaniladi, ya’ni moddiy resurslardan foydalanish samaradorligi, mahsulotning material sig`imi ko`rsatkichlari, ammo oxirgi birmuncha tahliliy asosdagisi bu asosiy vositalardan foydalanish samaradorligi, fond samarasi yoki fond sig`imi hisoblanadi. Boshqaruvning samaradorligini baholashda umumlashtiruvchi va o`ziga xos ko`rsatkichlarning butun tizimini, ya’ni ham miqdor ko`rsatkichlarini, ham sifat ko`rsatkichlarini kompleks qo`llash zarur. Boshqaruv sub’ektiga nisbatan boshqaruv

faoliyatining samaradorligi miqdoriy (iqtisodiy samaradorlik) va sifatiy (ijtimoiy samaradorlik) ko`rsatkichlar bilan tavsiflanishi mumkin. Boshqaruv tizimining miqdoriy ko`rsatkichlari mehnat ko`rsatkichlari majmuasini o`z ichiga oladi, ya’ni boshqaruv sohasida jonli mehnatni tejash (masalan, menejerlarning o`rtacha ro`yxatga olish sonini kamaytirish va boshqalar).), boshqaruv tizimi faoliyatining moliyaviy ko`rsatkichlari (boshqaruv xarajatlarini qisqartirish va h.k.), vaqtni tejash ko`rsatkichlari (axborot texnologiyalarini joriy etish, tashkiliy tartib-qoidalar natijasida boshqaruv davrlarining davomiyligini qisqartirish). Ayniqsa, boshqaruvning ijtimoiy samaradorligining sifat ko`rsatkichlari muhim ahamiyatga ega, ya’ni boshqaruv apparati xodimlarining malakasini oshirish, boshqaruv jarayonlari integratsiyasi darajasini oshirish, menejerlarning obro`sini oshirish, qabul qilingan qarorlarning haqiqiyligini oshirish, yuqori korporativ madaniyatni shakllantirish, tizimni yaxshiroq boshqarish, mehnatdan qanoatlanish, jamoatchilik ishonchini qozonish, tashkilotning ijtimoiy mas’uliyatini kuchaytirish, ekologik oqibat kabilar shular jumlasidandir. Agar boshqaruvni ratsionalizatsiya qilish natijasida yuqorida qayd etilgan ko`rsatkichlarning yuqori darajasiga erishish mumkin bo`lsa, boshqaruv tizimini tashkil etishda ijobiy o`zgarish yuz beradi va iqtisodiy natija va samaradorlikka erishiladi. Shunday qilib, natijalar, xarajatlar, samaradorlik va ularning qiymatlari ko`rsatkichlarini aniqlagandan so`ng, boshqaruv samaradorligini baholashni rasmiylashtirish mumkin, masalan, quyidagi chizma bo`yicha (9.4-rasmga qarang). Shuni yodda tutish kerakki, o`zlashtirish va joriy qilish xarajatlari, masalan, yangi kompyuterlar va boshqa uskunalar, jumladan, xizmat ko`rsatish xarajatlari, xodimlarni o`qitish, shuningdek, tashkilot ichidagi infratuzilmani yaratish xarajatlarini hisobga olgan umumiy xarajatlarni o`z ichiga oladi. Boshqaruv mehnatini takomillashtirish xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlarining bir qismidir. “Xarajatlarning chiqishi” ni tahlil qilish uchun matritsani tuzishda to`liq xarajat- larni, shuning bilan birgalikda ehtiyot qismlarning texnik ta’minotiga sarflangan ekspluatatsion xarajatlarni, ta’mirlash, almashtirish, moddiy qismni modernizatsiya

qilish, shuningdek, innovatsiyaga xizmat qiluvchi xodimlarga ish haqi uchun xarajatlarni e’tiborga olish kerak. Xarajatlar tarkibi barcha to`g`ridan-to`g`ri va bilvosita xarajatlarni to`liq hisobga olish uchun matritsa shaklida amalga oshiriladi. Faqat to`liq xarajatlarni hisobga olish yangi ilmiy boshqaruv mehnatini tashkil etishning maqsadga muvofiqligini aniqlash imkonini beradi. Bir nechta yangiliklarni solishtirishda nafaqat to`liq xarajatlar, balki vaqt sarfini taqsimlash ham hisobga olinadi, shuning uchun ularning hayotiy aylanish muddati, chunki resurslarning umumiy cheklovlari emas, balki ularning vaqt dinamikasi ham mavjud. Iqtisodiy-statistik va matematik usullarni qo`llash orqali o`rta va uzoq muddatli jihatlarga alohida e’tibor qaratish mumkin bo`ladi. Boshqaruv samaradorligini va iqtisodiy hisob-kitoblarni baholashning ekspert va sifatli usullaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Tizim modellarini qo`llash tashkilotni boshqarish tizimining eng yaxshi variantlarini tanlashda quyidagi afzalliklarga ega: 1. Elementlarning o`zaro bog`liqligini aniqlashda tuzilmaning mantiqiy ravshanligi.

2. Modelga sifatli va ekspert ma’lumotlarini kiritish qobiliyati. Boshqaruv xarajatlarining umumiy modeli barcha miqdoriy va sifatiy tomonlarni hisobga oladi. 3. Modellarni qo`llash yuqori darajadagi ishonchlilik bilan har qanday bosqichda nazorat qilish jarayonini tahlil qilishga imkon beradi. Biroq, bugungi kunda boshqaruv mehnatining o`ziga xosligi va uning natijalarini va xarajatlarini hisoblashning murakkabligi tufayli boshqaruvning samaradorligini baholash uchun ko`plab sifat ko`rsatkichlarini, masalan, malaka, boshqaruv mehnati madaniyatini aniqlash juda qiyin. Shu munosabat bilan, mutaxassislar boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish ( Eg ) bo`yicha chora- tadbirlarni amalga oshirishning yillik iqtisodiy samarasini aniqlash uchun quyidagi formulani tavsiya etadilar: Eg=(S1-C2) * V2 - En * Zed, bu yerda C1, C2 - boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish bo`yicha tadbirlarni amalga oshirishdan oldin va keyin bajarilgan ishlarning birligining qiymati (ish haqi, rubl). V2 - boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirgandan so`ng yillik ish hajmi; En - qiyosiy iqtisodiy samaradorlikning me’yoriy koeffitsienti (T n qayta qoplanish me’yoriy muddatining qiymati); Z ed - boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish bo`yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish bilan bog`liq bir martalik xarajatlar. Tabiiy o`lchovlarda ish hajmini ifodalash juda qiyin. Shuning uchun, quyidagi formuladan foydalanib, boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish ( Eob ) bo`yicha faoliyatni amalga oshirishdan umumiy iqtisodiy baholashning yanada kengroq va biroz shartli usulini qo`llash tavsiya etiladi: Eob = Ev + Eds +Eot-X, bu yerda Ev – boshqaruvchilarni vazifasidan ozod qilish hisobiga erishilgan tejamkorlik, rub. Eds – funksional va ishlab chiqarish birliklarida boshqaruvchilarning rasmiy tuzilmasidagi o`zgarishlar tufayli erishilgan tejamkorlik, rub.; Eot - bu org texnika jihozlari, kanselyariya tovarlari va boshqalar vositalardan oqilona foydalanish hisobiga erishilgan tejamkorlikdir, rub. X - boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil etish bo`yicha tadbirlarni amalga oshirish xarajatlari, rubl.

Xarajatlar miqdorini bilish ( Vxaraj ) va iqtisodiy natija (Iq. nat.), boshqaruv xarajatlarining qaytarilish muddati quyidagi formula bilan aniqlanishi mumkin: Vxarajat Iq . nat . Milliy iqtisodiyotning rivojlanishining hozirgi bosqichida, eng avvalo, inflyasiya boshqaruv xarajatlarining qaytarilish muddatini cheklashga olib keladi. Ma’muriy xarajatlar bilan bog`liq soliq to`lovlari oqilona kamaytirilishi kerak. Shuni esda tutish kerakki, boshqaruv samaradorligini baholashda ko`rsatkichlar o`rtasidagi munosabatlarga alohida ahamiyat beriladi, bu baholash nisbatan o`lchovda amalga oshiriladi. Boshqaruv samaradorligini baholashda kuzatuv natijasida to`plangan dastlabki iqtisodiy-statistik ma’lumotlar va nazariy va ehtimoliy model bilimlarini qo`llash tavsiya etiladi. Menejment samaradorligini oqilona va o`z vaqtida baholash hamda menejmentni takomillashtirish chora- tadbirlarining iqtisodiy asoslanishi uning samaradorligi va tashkilotning raqobatbardoshligini oshirish imkonini beradi.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston. 2014.- 46 b 2. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T: O‘zbekiston, 2017.-104 b 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 7-fevral. 4. Ricky W.Griffin. Fundamental of menejment. 8 th Edition. 2015.-510 p 5. Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p 6. Yo‘ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik- T: TDIU,2013.- 433 b 7. Yo‘ldoshev N.Q., Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2006.-150 b 8. Kucharov A.S. Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2009.-120 b 9. Sharifxodjayev M. Menejment nazariyasi. Darslik. - T.: O‘qituvchi, 2002-464 10. G‘ulomov S.S. Menejment asoslari. O‘quv qo‘llanma.- T:.Sharq Nashriyot- Matbaa Aksiadorlik kompaniyasi ,2002.- 365 b

O'xshashlar

Innovatsiya samaradorligini baholash

Menejmentda motivatsiya samaradorligini baholash

Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholash

Davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash usullari

Boshqaruv usullari