Mehnatni rag`batlantirish - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnatni rag`batlantirish

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

397 KB

Ko'chirib olish

Mehnatni rag`batlantirish Reja: 1. Xodimlar motivatsiyasiga ta’sir qilish usullari 2. Ishni tashkil qilish 3. Moddiy rag`batlantirishlar 4. Ma’naviy rag`batlantirishlar 5. Maqsadni belgilash 6. Baholash va nazorat qilish 7. Axboriy aloqa o`rnatish 8. Boshqaruv amaliyoti 9. Intizomiy ta’sir choralari 10. Xodim uchun eng muhim qadrli jihatlarga e’tibor berish

Xodimlar motivatsiyasiga ta’sir qilish usullari Qo`llanmaning “Mehnatni rag`batlantirish” bobini o`rganish natijasida siz: • mehnatni rag`batlantirishga turli xil yondashuvlarni ko`rib chiqasiz; • xodimlarning motivatsiyasiga ta’sir qilishning aniq usullarini tushunishni takomillashtirasiz; •qobiliyat nuqtai nazaridan o`zingizning salohiyatingizni xodimlarning mehnatini samarali rag`batlantirish bilan baholang. Bugungi kunda hech kim xodimlarning o`zini fido qilish darajasini belgilaydigan jarayon bu motivatsiya ekanligiga ishonmaydi. Mazkur ishonchsizlik tufayli ham ko`pchilik rahbarlar barcha g`ayratlarini ishlab chiqarish, moliyaviy va tashkiliy muammolarni hal qilishga sarflab, xodimlarni rag`batlantirish masalalariga yetarlicha e’tibor bermaydilar. Aslida esa xodimlarni rag`batlantirishga maqsadli va mohirona ta’sir ko`rsatmasdan, mehnatni rag`batlantirishning texnologik tizimini, samarali boshqaruvni qo`llamasdan, xodimlardan yuqori samara olish mumkin emas. Bu, birinchi navbatda, rag`batlantirish usullarini to`g`ri tanlashni, maqsadlar va vazifalarni aniq bayon etishni, rahbar har qanday vaqtda “nima uchun bu amalga oshiriladi?” kabi savollarga javob berishga tayyorligini anglatadi. Tashkilotning rag`batlantirish tizimiga erishishi kerak bo`lgan kamida beshta maqsadni ko`rsating. 1. - - - - ----------------------- 2. ---------------------------- 3. ---------------------------- 4. ---------------------------- 5. ---------------------------- Izohlar: Inson resurslarini boshqarish bilan shug`ullanadigan mutaxassislarning fikricha, mehnatni rag`batlantirish tizimining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:

1. Tashkilotga xodimlarni jalb qilish . Muvaffaqiyatli ishlash uchun zarur bo`lgan mutaxassislar toifalarini samarali jalb qilish maqsadida mehnatni rag`batlantirish tizimi raqobatbardosh bo`lishi kerak. 2. Tashkilot xodimlarini ushlab turish . Agar xodimlar o`zi ishlab turgan tashkilotda boshqa kompaniyalar tomonidan taklif etiladigan darajadagi ish haqiga va ijtimoiy kafolatlarga ega bo`lmasa, bu xodimlarning ishdan ketishiga olib keladi. Va birinchi navbatda, tashkilot mehnat bozorida o`z narxini biladigan eng malakali xodimlarni yo`qotadi. 3. Unumdorlikni rag`batlantirish . Tashkilot tomonidan qo`llaniladigan qo`shimcha to`lov tizimi xodimlarning tashkilot talablariga javob beradigan ko`rsatkichlarga erishishga bo`lgan yuqori qiziqishini ta’minlash uchun ishlab chiqilgan. 4. Xodimlarning mehnat hissasini adolatli baholash . Xodimning bo`linmasi va umuman tashkilot ishiga qo`shadigan hissasi unga beriladigan mehnat to`lovlari va mukofotlarda yetarli darajada o`z aksini topishi kerak. 5. Biznesni samarali rivojlantirish . Tashkilotning qo`shimcha to`lov (kompensatsiya) tizimidagi xarajatlari haddan tashqari ortiqcha bo`lmasligi kerak, bu o`z maqsadlariga erishishda, muvaffaqiyatlarga salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin. Shu bilan birga, ish haqi darajasining pasayishi va xodimlarga taqdim etilayotgan ijtimoiy xarajatlarning pasayishi xodimlar salohiyatining va umuman tashkilotning zaiflashishiga olib kelishi mumkin. Moddiy rag`batlantirish va ijtimoiy himoya choralari xarajatlarining maqbul nisbati . Bu nisbat asosan ikkita omil bilan belgilanadi: xodimlarini ishga taklif qiluvchi asosiy raqobatchilar (shahar, viloyat miqyosida) va tashkilotning moliyaviy imkoniyatlari. Motivatsiyani amalga oshirish uchun rahbarlarda qanday imkoniyatlar mavjud? Rahbarlar bugungi kunda bunday imkoniyatlarga ega emasliklarini ko`pincha tashkilotda mablag`ning kamligi bilan ro`kach qilishadi.“Pul yo`q-

demak motivatsiya ham yo`q” qabilidagi bunday e’tiqod bugungi kunda keng tarqalib ketgan. Biroq, xodimlarning mehnat motivatsiyasiga ta’sir qilishning barcha usullarini faqat pul mukofotlari bilan kamaytirish mumkinmi?. So`nggi o`n yilliklar shuni ko`rsatadiki, xodimlarni rag`batlantirishga muvaffaqiyatli ta’sir etish faqat uyushgan yondashuv bilan amalga oshiriladi, chunki xodimlarning holati va xususiyatlarini hisobga olgan holda rahbar turli xil usullarning yetarlicha keng doirasidan foydalanadi. Xodimlarning motivatsiyasiga ta’sir ko`rsatadigan vositalari orasida odatda, quyidagilar ajralib turadi: 1. Ishni tashkil qilish. 2. Moddiy rag`batlantirish. 3. Ma’naviy rag`batlantirish. 4. Maqsadlarni belgilash. 5. Baholash va nazorat qilish. 6. Axborot. 7. Boshqaruv amaliyoti. 8. Intizomiy ta’sir qilish choralari. 9. Xodim uchun eng muhim qadriyatlarga murojaat qilish. Ishni tashkil qilish Xodimga rag`batlantiruvchi ta’sir nafaqat rag`batlantirishning an’anaviy vositalari (moddiy va ma’naviy), balki bajarilgan ishning xususiyatlari bilan ham ta’minlanadi. Mehnatga bo`lgan munosabat, yakuniy natijalarga qiziqish, yuqori rentabellik bilan ishlashga tayyorlik, ya’ni mehnat motivatsiyasining yuqori darajasini aks ettiruvchi ish xatti-harakatlarining asosiy belgilari ko`p jihatdan bajarilgan ishning xususiyatlari va mazmuniga bog`liq. Zerikarli va bir xildagi ish xodimlarga “eng yaxshi ko`rgan narsasini” berishni, shuningdek, unda tashabbus ko`rsatishga yoki kreativ bo`lishga intilishni keltirib chiqarmaydi. Xodimning mehnat motivatsiyasiga ta’sir qilishi uchun xodimlarning ish xatti-harakatlarida

kerakli o`zgarishlarni keltirib chiqarishi uchun ish topshiriqlarining eng muhim xususiyatlariga e’tibor qaratish lozim. Ular bajaradigan ishlarning quyidagi xususiyatlari xodimlarning mehnat motivatsiyasiga ustunlik beradi: • ishni bajarish uchun zarur bo`lgan turli xil ko`nikmalar; • xodim tomonidan bajarilgan vazifalarning yakuniyligi; • ishning ahamiyati, muhimligi, javobgarligi; • ijrochiga berilgan mustaqillik; • qayta aloqa. Turli ko`nikmalar - xodimning turli qobiliyatlarini hisobga olgan holda kasbiy vazifalarni bajarishni o`z ichiga oladi. Turli ko`nikmalarni qo`llashni talab qilmaydigan zerikarli tarzdagi monoton bir xil ishlar xodimlar ishtiyoqini kamaytiradi. Vazifalarning yakuniyliligi - bu xodimlarning muayyan ishlarni, ish topshiriqlarini boshidan oxirigacha bajarish qobiliyatidir. Masalan, mijoz uchun kostyum tikish tikuvchisining boshidan oxirigacha ishlashining yakuniyliligini, ya’ni, bitta ish operatsiyasiga ixtisoslashgan tikuvchi ishining to`liqligini (yengini tikish yoki tugmachalar qadash) bildiradi. Ishning ahamiyati - bu bajarilgan ishning boshqa xodimlarga (tashkilot ichida yoki kengroq muhitda) ta’siridir. Masalan, jarroh ishining ahamiyati kattaligi,bemorning hayoti uning ishiga bog`liq bo`lgani uchundir. Ijrochiga berilgan mustaqillik - bu erkinlik darajasi va rejalashtirish, ish jadvalini o`zi belgilashi va xodimning o`ziga mos keladigan ishni bajarish huquqidir. Darhaqiqat, xodim tomonidan mustaqil qaror qabul qilish imkoniyatlari bajarilgan ish uchun shaxsiy javobgarlik hissini oshiradi. Qayta aloqa - bu xodim tomonidan olingan ishlarning samaradorligi to`g`risida ma’lumotdir. Agar ish shu tarzda tashkil etilgan bo`lsa, xodimlarga o`zlarining ishlarining natijalari to`g`risida ma’lumot berilsa, ular qanchalik samarali ishlashlari haqida ko`proq ma’lumotga ega bo`ladilar. Agar ish yetarlicha muvaffaqiyatli bajarilmasa, bu xodimlarni qo`shimcha sa’y-harakatlar, ishlariga muayyan o`zgartirishlar kiritish sari undaydi. O`z-o`zidan ishning muvaffaqiyatli

yakunlanishi qo`shimcha rag`batdir, bu esa o`z navbatida xodimning g`ayrat- shijoatini oshiradi. Ishni tashkil qilish va uning mazmuni motivatsiyaga qanday ta’sir qilishi mumkinligini yaxshiroq bilish uchun rahbar o`zining ishini motivatsion salohiyat nuqtai nazaridan tahlil qilishi kerak. Tavsiflar uchun o`zingizning fikringizni to`liq aks ettiradigan reytingni tanlang va uni doira bilan belgilang.

5. Qayta aloqa . Ishning o`zi sizga mehnat faoliyatingiz samaradorligi to`g`risida ma’lumotni qay darajada beradi? Ish, hamkasblar yoki rahbariyatning fikr-mulohazalaridan qat’i nazar, uni qanchalik yaxshi boshqarishingiz to`g`risida ma’lumot beradimi? Masalan, AQSh uchun har xil ish turlari uchun o`rtacha motivatsion salohiyatning qiymati 130 dona. Odatiy ish shakli Quyidagi savollarga javob bering. Aniqlangan farqlardan qanday xulosalar chiqarish mumkin? Qanday qilib o`zingizning ishingizning motivatsion salohiyatini oshirish uchun o`zingizning ishingizni va xodimlarning ishini o`zgartirishingiz mumkin? Agar siz xodimlaringizning ishini tashkil qilishni ularning mehnat motivatsiyasiga ta’sir etuvchi vositalardan biri sifatida ishlatmoqchi bo`lsangiz, unda siz bir qator tamoyillarni hisobga olishingiz kerak. Rahbarning yon daftariga ko`rsatma Ish topshiriqlarining motivatsion salohiyatini oshirish shart-sharoitlari • vazifani bajarish butun tashkilotning va uning bo ` limlarining maqsadlariga erishishda muhim hissa qo ` shishi kerak va bu hissani xodim tushunishi kerak ;

• vazifalar bir-birini to`ldirishi va yaxlit faoliyatni yaratishi kerak; • ish o`zining o`sish sur’atini va vazifalarni bajarishning turli usullarini o`zgartirish imkoniyatini yaratishi kerak; • qayta aloqa xodimlarga taqdim etilishi kerak; • ish ma’lum darajada xodimlarning mustaqilligi va tashabbuskorligini namoyon qilishiga imkon berishi kerak (xodim o`zining mustaqillik va tashabbuskorligini namoyish eta oladigan doirani aniq bilishi kerak). • xodimga berilgan ishning bajarilishi uchun to`liq javobgarlikni o`z zimmasiga olishi uchun u yetarli vakolatlarga ega bo`lishi kerak; • vazifani bajarish jarayoni xodimlarning mamnunligini ta’minlashi kerak. Moddiy rag`batlantirishlar Har bir rahbar o`z qo`l ostidagilarga yaxshi ishlarga astoydil intilishlarini, tashkilotning ishlarida ishtirok etishlarini, maqsadlari bilan o`zaro fikrlashishini va barqaror ishlashga xalaqit beradigan muammolarni hal qilishda faol bo`lishlarini istaydi. Bunday holda, pul eng ravshan va eng ko`p ishlatiladigan rag`batdir, ammo bu xodimlarning motivatsiyasiga ta’sir qiladigan yagona vosita emas. Tashkilotda ishlatiladigan ish haqi shakllarining rag`batlantiruvchi ta’siri qanchalik yuqori bo`lsa, ular har bir xodimning haqiqiy mehnat ko`rsatkichlari bilan, shuningdek, bo`linma va butun tashkilot erishgan natijalar bilan bog`liqdir. Agar xodim o`z mehnatiga haq to`lashni adolatli deb bilsa va ish natijalari va ish haqi o`rtasidagi bog`liqlikni ko`rsa, pul yetarli darajada turtki beradi. Ko`pchilik rahbarlar uchun, xodimlarni moddiy rag`batlantirish bilan bog`liq masalalarni ko`rib chiqayotganda, bosh og`rig`i xodimlarga o`z umidlarini to`liq qondiradigan ish haqini to`lashning mumkin emasligidir. Ammo sizda bunday imkoniyat bor deb tasavvur qiling, bu holda nima qilardingiz? O`zingizning qo`l ostingizdagi xodimlarni tashkilotdagi mavjud qo`llanilayotgan moddiy rag`batlantirish tizimidan qoniqishini oshirish uchun nima qilish kerak? 3-5 ta aniq tavsiyalarni shakllantiring.

1. ---------------------------- 2. ---------------------------- 3. ---------------------------- 4. ---------------------------- 5. --------------------------- Izohlar: Eng aniq tavsiya ish haqining oshishi bo`ladi. Biroq, agar tashkilot o`z xodimlariga ko`proq haq to`lash imkoniyatiga ega bo`lsa unda savol tug`iladi, qaysi to`lov darajasi xodimlar uchun ham bir vaqtda ham rag`batlantiruvchi, tashkilot uchunham juda og`ir bo`lmaydi? Xodimlar to`lov tizimini adolatli deb bilishlari uchun quyidagi choralar ko`rilishi mumkin: • mehnat bozorida vaziyatni va xodimlarni o`zlari bilan va kasbiy guruhlarning ish haqi miqdoriga taqqoslash bilan o`z faoliyatida o`z vaqtida o`zgartirish kiritish maqsadida doimiy ravishda monitoring olib borish; • yakka tarzdagi muloqatlar va sotsiologik so`rovlar yordamida xodimlarning bo`linmadagi (tashkilotdagi) rag`batlantirish tizimidan qoniqishini pasaytiradigan omillarni aniqlash; • xodimlarga ish haqi darajasi , imtiyozlar ( mukofotlar , nafaqalar va boshqalar ) miqdori qanday belgilanishi to ` g ` risida xodimlarning xabardorligini oshirish , xodimlar ish haqini to ` lash tamoyillari , ya ’ ni ushbu tashkilotda aynan nima uchun to ` lanishi kerakligini yaxshi bilishlari kerak . Shuningdek , xodim u olgan maosh darajasiga qanday ta ’ sir qilishi mumkinligini , uni qisqa va uzoq muddatda oshirish uchun qanday imkoniyatlar mavjudligini ko ` rishi maqsadga muvofiqdir ; • xodimlar bilan shaxsiy aloqalar paytida xodimlarga ish haqini to ` lashda , mukofotlar berishda va adolatni qayta tiklash uchun boshqa taqdirlashlarni taqsimlashda adolatning paydo bo ` lishi ; • xodimlarni o ` zlarining ish haqi va bo ` linma ( tashkilot ) ishlarining o ` zaro bog ` liqligini yaxshiroq tushunishlari uchun , o ` tgan davrda ( choraklik , yarim yillik , yillik ) asosiy xodim ko ` rsatkichlari to ` g ` risida doimiy ravishda xabardor qilib turish .

Ma’naviy rag`batlantirishlar Albatta, pul samarali faoliyat uchun kuchli rag`batdir. Ammo shuni yodda tutish kerakki, xodimlarning pulga bo`lgan munosabati, ushbu turtki turiga nisbatan sezgirligi jihatidan juda farq qiladi. Bundan tashqari, pul mukofotlarining eng katta muammosi shundaki, pul motivatsiyasi juda tez yo`qoladi, xodim yangi, yuqori ish haqi darajasigatezda ko`nikadi. Kecha uni yuqori ish daromadiga undagan to`lov darajasi, odatiy holga aylanadi va rag`batlantirish kuchini yo`qotadi. Tashkilotda qo`llaniladigan moddiy rag`batlantirishning turli shakllari rag`batlantirishning turli xil moddiy shakliga ega bo`lmagan shakllari bilan mustahkamlanadi. Xodimlarni rag`batlantirishga keng qamrovliyondashuvning samaradorligi xodimning xulq-atvori, uning ish natijalari faqat pul motivatsiyasi bilan belgilanmaganligi bilan izohlanadi. Biror kishi uning ishiga sezilarli ta’sir ko`rsatadigan juda ko`p miqdordagi pul shaklida bo`lmagan ehtiyojlarga ega. Turli tashkilotlar tomonidan foydalaniladigan xodimlarga beriladigan taqdirlashlar moddiy rag`batlantirish tizimidan tashqarida bo`lgan ko`plab ehtiyojlarni qondirish orqali mehnatni rag`batlantirishni yaxshilashga qaratilgan. Mumkin bo`lgan taqdirlashlar ro`yxatidan sizning fikringizcha tashkilotingiz xodimlari uchun eng maqbulini tanlang. Berilgan imtiyozlar 1 2 Oziq-ovqat ta’minoti tashkilot tomonidan beriladigan choy, qahva, pechene, ma’danli suv qo`shimcha ovqatlanish uchun bepul tushlik oziq-ovqat to`plamlari (buyurtmalar)

tashkilot tomonidan tashkil qilingan ziyoratlar Marosim maskanlarida nishonlanadigan jamoaviy milliy bayramlar Maqom belgilari xizmat avtomobilini taqdim etish alohida xizmat xonasi Qo`shimcha zamonaviy ofis jihozlari Sovg`alar tashkilot ramzlari bilan esdalik sovg ` alari ( nishonlar , krujkalar , futbolkalar , beysbol qalpoqlari , bo ` yin bog ` ichlar va boshqalar ) ta’til paytida turistik sayohatlar tashkilot mahsulotlariga chegirmalar Ishni tashkil qilish ko`proq javobgarlikni talab qiladigan ish bilan ta’minlash. Boshqa joyga ish tufayli ko`chish mustaqil ish jadvali egiluvchan ish soatlari qaror qabul qilishda ishtirok etish Xodimlar xarajatlariga qo`shimcha to`lovlar xodimlar yoki ularning oila a’zolari uchun o`qish shartnomasining qisman yoki to`liq to`lovi xodimlarga qo`shimcha to`lovlar. Ishga kelib-ketish yoki ish masalalarini hal qilishda shaxsiy avtoulovdan foydalanish

foizsiz ssudalar Mobil telefonga qisman yoki to`liq to`lash tibbiy sug`urta Sportbilan shug`ullanish uchun to`lov (sport zalini ijaraga olish, abbonementlar to`lovi va boshqalar) Izohlar: Mutaxassislar tomonidan bir tashkilotda o`tkazilgan so`rov natijalari shuni ko`rsatdiki, xodimlarning yarmidan ko`pi (barcha tashkilot xodimlaridan 56 foizi) tashkilot o`zlarning, oila a’zolari uchun o`qish shartnomasining to`lovini imtiyoz sifatida to`lashni afzal ko`rishadi. Ammo rahbariyat bilan doimo aloqada bo`lishi uchun uyali telefon uchun to`lovga umumiy xodimlarning atigi 4 foizi da’vogarlik qildilar. tibbiy sug`urta - 18% korxona avtoulovi -12% uyali telefon - 4% sport bilan shug`ullanish imkoniyati - 10% o`zlarning, oila a’zolari uchun o`qish shartnomasining to`lovi - 56% O`zingizning tashkilotingiz xodimlari uchun eng jozibali deb hisoblagan imtiyozlarni boshqa bir yetakchi kompaniya xodimlarining katta namunasidan olingan natijalar bilan taqqoslang. Farqlar bormi? Ular qanchalik ahamiyatli? Rahbariyat ixtiyorida nomoddiy rag`batlantirishning keng doirasi mavjud. Ma’naviy rag`batlantirish amaliyoti bizning mamlakatimizda uzoq tarixga ega. Faxriy taxtalar, mehnat shon-sharafi yo`llari, turli xil ko`rinishdagi musobaqalar g`oliblariga sovrinlarni topshirish, turistik sayohatlarni tashkillashtirish eng yaxshi xodimlar yoki eng yaxshi mehnat jamoalariga sayohatlar, mehnat faxriylari uchun nishonlar, faxriy yorliqlar, eng yaxshi xodimlarni sharaflash, katta bosma nashrlardagi maqolalar va boshqalar - bu umumiy qabul qilingan amaliyot edi. Bu jarayonda muammo shunda ediki, rasmiyatchiliklar ko`pincha yaxshi

tadbirlashlarni namoyish qilish uchun o`tkazilganda ishlatiladigan ma’naviy rag`batlantirish vositalarining samaradorligini sezilarli darajada kamaytirdi. Endi ko`plab tashkilotlar ma’naviy rag`batlantirishning taniqli, ammo unutilgan usullariga qaytish zarurligini, chunki xodimlarning mehnat motivatsiyasining yuqori darajasini faqat moddiy rag`batlantirish asosida ushlab turish uchun hamisha ham moliyaviy imkoniyatlar mavjud bo`lavermasligini va bundan tashqari hamma narsa pul bilan o`lchanmasligini endihis qilishdi. Mumkin bo`lgan taqdirlashlar ro`yxatini o`qing va sizning faoliyatingizda tez- tez ishlatiladiganlarni tekshiring. Keyin sizning fikringizcha, kelgusida ularning qaysi biridan ko`proq foydalanish kerak (ba’zi hollarda siz takrorlashingizga to`g`ri keladi). Taqdirlash turlari Odatda tez-tez ishlatiladi Ko`proq foydalanish kerak 1 2 3 1. Minnatdorchilik, shaxsan rahbardan maqtov olqishlari 2. Xizmatlarning omma oldida tan olinishi (jamoa yig`ilishida) 3. Qiziqarli ishlarning taklif etilishi 4. Istiqbolli, obro`li ishlarning taklif etilishi 5. Qimmatbaho sovg `alar 6. Tashkilot hisobidan norasmiy dam olish imkoniyatlari (oqshomlar, sayohatlar, ziyoratlar)

7. Imkoniyatlarni kengaytirish, keng mustaqillikning taqdim etilishi 8. Qarorlarni tayyorlashda ishtirok etish 9. Mehnat sharoitlarini yaxshilash 1 2 3 10. Qo`shimcha va yangi jihozlar bilan ta’minlash 11. Rahbariyatning minnatdorchilik xati yoki faxriy yorliq bilan taqdirlash 12. Sayr kuni, ta’til uchun qo`shimcha kun sifatida 13. Xodim uchun muhim bo`lgan ta’lim yo`nalishi, malaka oshirish 14. Tashkilot rahbariyati bilan norasmiy sharoitda uchrashuvlar(tushlik, birgalikda dam olish va h.k.) 15. Nufuzli xizmat safariga yuborish 16. Faxriylar devoriy taxtasidagi fotosurat 17. Jamoaviy gazetadagi maqola , xodimga bag ` ishlangan efirda mahalliy radiodagi ko ` rsatuvlar Odatiy ish shakli

Quyidagi savollarga javob bering. Sizningcha, hozirgi paytda to`liq foydalanilmaydigan mukofotlardan keng foydalanishga nima xalaqit beradi? Tashkilot amaliyotida turli taqdirlash tadbirlaridan keng foydalanish uchun qanday choralar ko`rish kerak? Maqsadni belgilash Xodimlarni rag`batlantirishni o`zlarining maqsadlariga erishish orqali oshirish mumkinligi haqidagi fikr zamonaviy tashkilotlarda rahbar falsafasining muhim qismidir. Xodimlarning motivatsiyasi ular uchun qo`yilgan maqsadlarning xususiyatlariga bog`liq. Quyidagi ro`yxatdagidan eng muhim bo`lgan uchta narsani tanlang, sizning nuqtai nazaringizdan, quyi bo`g`inlar uchun qo`ygan maqsadlaringiz uchun talablarni tanlang. Bu maqsadlarni belgilashning ta’sirini, ularga bo`ysunadiganlarning motivatsiyasiga ta’sir qiladigan nuqtai nazaridan maksimal darajada oshiradigan talablar bo`lishi kerak. Rag`batlantiruvchi maqsadlar nima bo `lishi kerak? 1. Oddiy 3. Tushunarli 3. Aniq 4. Ijrochining qiyin qobiliyatlari 5. Erishish mumkin 6. Tanish (odatiy) 7. O`ziga bo`ysunadiganlarni jalb qiladi 8.Umumiy shaklda, keraksiz tafsilotlarsiz, sxematik tarzda tuzilgan 9. Loyiq, ya’ni tegishli tajriba va xodimlarning malakasi 1O. Yangi, g`ayrioddiy

11. Murakkab 12. Istiqbolli Izoh: Itoat qiladiganlar oldiga qo ` yilgan maqsadlarni rag ` batlantirishni chinakamiga oshirish uchun ular aniq , erishish mumkin va jozibali bo ` lishi kerak . 1. Maqsadlarning aniqligi . Maqsadlar qanchalik aniq belgilansa , xodim ularga qanday vaqt oralig ` ida erishishi kerakligini tushunishi ehtimolligi shunchalik yuqori bo ` ladi . Xodimlar aniq maqsadlarga erishish uchun talab qilinsa yaxshiroq ishlaydi . Agar xodim undan “ yaxshi ishlashi ”, “ qo ' lidan kelganicha harakat qilishi ” ni yoki bironta ham maqsad aniqlanmasa , uning motivatsiyasiga ta ’ sir qilishi qiyin . Turli xil tashkilotlardagi ko ` plab tadqiqotlar shuni ko ` rsatdiki , aniq maqsadlarni belgilash xodimlarning ishtiyoqini oshiradi . 2. Maqsadlarga erishish . Xodimlar o`zlarining maqsadlariga erishish mumkinligiga amin bo`lishlari kerak. 3. Maqsadlarning jozibadorligi . Belgilangan maqsadlar xodimlar uchun yetarlicha jozibador bo`lishi kerak, bu xodimlarning muhim ehtiyojlarini qondirish qobiliyati bilan bog`liq. Agar siz tanlagan tanlov ushbu uchta talabdan farq qilsa, bu siz xato qilganingizni anglatmaydi. Muayyan holatlarda, motivatsiyaning tegishli darajasini ta’minlash uchun, bitta yoki boshqa talablar paydo bo`lishi mumkin. Yuqoridagi talablar majburiy va umumiydir, ya’ni deyarli barcha holatlarga mos keladi. Baholash va nazorat qilish Baholash va nazorat qilish motivatsiyaga qanday ta’sir qilishi, ko`pchilikka yaxshi namuna bo`lib, har kim o`z vaqtida maktabda olgan tajribasini beradi. O`qituvchilar o`quvchilarning darsga tayyorlik darajasini doimiy ravishda nazorat qilib turishadi. Bu yerda motivatsiya omili nafaqat yaxshi bahoga ega bo`lish istagi, balkivaziyatning o`zi, qachonki, darsga tayyorgarlik darajasi muttasil tekshirilganidadir (nazorat qilinadi).

Kasbiy sharoitda baholash va boshqarish motivatsiya sifatida xizmat qilishi mumkin. Bunda, uning ishi baholanadigan shaxs o`z ishining natijalariga qo`yiladigan talablarni bilishi muhimdir. Shuning uchun baholash va nazorat ushbu sharoitda ular nafaqat yuqori daromad bilan ishlash istagini uyg`otadi, ishlash uchun barcha yaxshiliklarni beradi, balki kerakli ish natijalariga erishish, ishlarni belgilangan talablarga muvofiq bajarish yoki undan ham yaxshiroq qilish uchun kayfiyatni ko`taradi. Uning ishini yillik tahlil paytida baholanishi kerak bo`lgan kamida 10 ta o`rta bo`g`indagi rahbar ko`nikmalarini ko`rsating. Bular o`z ishi va uning bo`linmasi va xodimlari uchun yuqori natijalarni beradigan mahorat namunasi bo`lishi kerak. 1. ----- 2. ----- 3. -------------------------- 4. --------------------------- 5. --- ----------------------- 6. ----------------------------- 7. --------------------------- 8. ------------------------------ 9. -------------------------- 10. -------------------------- Izohlar: Mutaxassislar baholash bo`yicha boshqaruv xodimlariga rahbarlar ko`nikmalarini baholashning quyidagi to`rtta guruhini taklif qiladi: • rejalashtirish va tashkil etish; • odamlar bilan ishlash; • muloqat; • ish ko`nikmalari. Rahbarlar ishining natijalarini baholashning bunday jarayonining motivatsiya samarasi, ishning muayyan yo`nalishlari asos bo`lganda, baholanayotganlar o`zlarining

boshqaruv faoliyatining barcha tarkibiy qismlariga, istisnosiz, ko`proq bog`liqligi bilan kuchayadi. Rejalashtirish va tashkil etish ko`nikmalari : • rejalashtirish va muvofiqlashtirish; • paydo bo`lgan muammolarni tezkor hal etish; • ma’muriy ishlar. Xodimlar bilan ishlash ko`nikmasi : • xodimlarni o'qitish; • quyi bo`g`inlar va vakolatlarni berish faoliyatini nazorat qilish; • xodimlar motivatsiyasi. Muloqat ko`nikmalari: • jamoada sog`lom ma’naviy va ruhiy muhitni ta’minlash; • mehnat funktsiyalarini amalga oshirish jarayonida boshqa odamlar bilan muvaffaqiyatli hamkorlik qilish; • tashkiliy resurslardan foydalanishda harakatlar va hamkorlikni muvofiqlashtirish; • boshqa tashkilotlarda tashkilot manfaatlarini himoya qilish. Ish ko`nikmalari: • maqsadga erishishda qat’iylik; • kasbiylik va ixtisoslashgan bilimlardan samarali foydalanish; • yangi xodimlarga munosabat. Bu to`liq ro`yxat emas albatta, balki siz ba’zi boshqa ko`nikmalarni ko`rsatarsiz. Odatiy ish shakli Quyidagi savollarga javob bering. Siz ko`nikmalar bo`yicha ro`yxatingizdagi to`liq yoritilgan qaysi ish yo`nalishlarini qabul qildingiz? Qaysi ish yo`nalishlari sizning ro`yxatingizda yetarlicha taqdim qilingan yoki taqdim qilinmagan? Tahlildan qanday xulosa chiqarish mumkin? Xodimlarning ishini baholash va nazorat qilishdagi xatolar xodimlarning motivatsiyasini kamaytirishi mumkinligini esdan chiqarmaslik kerak. Nazoratning

yetishmasligi va haddan tashqari, kichik nazorat yoki adolatsiz baho xodimning tashkilot uchun o`z jonini fido qilish istagiga salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin. Axboriy aloqa o`rnatish Axborot xodimlarni rag`batlantirishni boshqarishning ajralmas qismidir. Agar tashkilot a’zolari ular uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan jarayonlar to`g`risida kam ma’lumotga ega bo`lsalar, bu ularning yuqori daromad bilan ishlashga bo`lgan munosabatini keskin kamaytiradi. Eng muhim masalalardan biri - xabardor bo`lish, noaniqlik holatini engib o`tish hisoblanadi. Axborotni xodimlarning motivatsiyasiga ta’sir qilish vositasi sifatida ko`rib chiqishda birinchi savol bu ishning maqsadga muvofiqligi haqidagi savoldir. Nima uchun xodimlarga xabar berish kerak? Bu bilan nimaga erishmoqchisiz? Sizning fikringizcha, tashkilot xodimlarining o`zlarining ish faoliyati bilan bog`liq asosiy masalalar to`g`risida yuqori darajada xabardorligini ta’minlashga yo`naltirilgan 3-5 ta maqsadni keltiring. Izohlar: Ma ’ lumotlar keng ko ` lamli muammolarni hal qilish uchun ishlab chiqilgan bo ` lib , ular xodimlarning motivatsiyasiga bevosita yoki bilvosita ijobiy ta ’ sir ko ` rsatishi mumkin . Ushbu vazifalar orasida quyidagilar eng muhimlaridir: • jamoada keskinlik darajasini pasaytirish; • tashkilotdagi ishdan qoniqishni oshirish;

• xodimlarning tashkilotga va ma’muriyat tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga ishonchini oshirish; • xodimlarning tashkilotdagi faoliyati bilan bog`liq o`z istiqbollarini aniqroq taqdim etishlari; • xodimlarga tashkilotning maqsadlari va strategiyalari to`g`risida ma’lumot berish, bu ularning sadoqatlilik darajasini oshiradi va ertangi kunga ularningishonchini uyg`otadi. Xulosa o`rnida shuni ta’kidlash kerakki, tashkilot xodimlarining xabardorlik darajasining pastligi ularning motivatsiyasiga salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan bir qator muammolarga olib keladi. Boshqaruv amaliyoti Muayyan tashkilotda ishlab chiqilgan boshqaruv amaliyoti haqida gapirganda, avvalambor ular boshqaruv ishida uning usullari ustunlik qilishini, rahbarlar va xodimlar o`rtasidagi masofa qanchalik katta ekanligini, qarorlar qanday qabul qilinishini – yuqori bo`g`in rahbarlarining tor doirasida yoki qarorlarni tayyorlashda ko`pchilik shaxslar doirasi jalb qilinishini albatta ta’kidlash lozim. Bevosita rahbar bilan o`zaro bir-birini anglashning yuqori darajasi, unga ishonish, u bilan hamkorlik qilish istagi, ko`p jihatdan xodimlarning bajarilgan ishdan qoniqish darajasini, tashkilotga bo`lgan munosabatini va o`z maqsadlariga erishish uchun to`liq sadoqat bilan ishlashga tayyorligini belgilaydi. Taklif etilayotgan test savollariga javob berib, boshqaruv uslubingizdagi faqat o`zingizga tegishli xatolar quyi bo`g`inlarning motivatsiyasida qanday aks etayotganini ko`rishingiz mumkin. Sizga xodimlarni muvaffaqiyatli rag`batlantirishga nima xalaqit beradi? Quyida keltirilgan shkaladan foydalanib, ushbu testda keltirilgan har bir xato qanchalik tez-tez sodir bo`lishini baholang. Buning uchun tegishli raqamni doiraga oling. Har bir xatoning to`lqininiini hisoblash kerak. 5 - deyarli har doim; 4 - juda tez-tez;

3 - vaqti-vaqti bilan; 2 - juda kamdan-kam hollarda; 1 - deyarli hech qachon. Xodimlar bilan ishlashda xatoliklar Baho 1 2 1. Ishni taqsimlashda qo ` l ostidagi xodimlarning qiziqishlari va moyilliklariga e ’' tibor bermaslik 5 2. Haddan tashqari bosim, asossiz avtoritar yondashuv 5 3. Muhim masalalar bo ` yicha xodimlarni yetarli darajada xabardor qilishning iloji yo ` qligi 5 4. Ishga qo`yiladigan talablar va xodimlarning ish xatti-harakati va rahbarning shaxsiy namunasi 5 o`rtasidagi tafovut 5. Xodimlarning shaxsiy muammolariga beparvo munosabatda bo`lish 5 6.Xodimlarni o`qitish va rivojlantirishga e’tiborning yo`qligi 5 7. O`zini tutish, xodimlarga talabchanlikning yetishmasligi 5 8. Xodimga talablarning nomuvofiqligi va ularning tez-tez o`zgarib turishi 5 9. Xodimlarga berilgan va’dalarni bajara olmaslik, so`zda turish 5 10. Xodimlar bilan haddan tashqari rasmiy munosabatlar 5

11. Ish faoliyatini yaxshilashga qaratilgan quyi bo ` g ` inlarning tashabbuslari va takliflariga e ’ tibor bermaslik 5 12. Xodimlar qarorlarni tayyorlashda ishtirok etmaydilar , o ` z vakolatlariga kiradigan masalalar va keyinchalik bajarilishi kerak bo ` lgan qarorlar to ` g ` risida ular bilan hisoblashmaydi 5 13. Xodimlarning ishiga aniq talablarning belgilanmasligi 5 14. Xodimlarga nisbatan qo`pollik va andishasizlik 5 15. Kirishimsizlik 5 16. Ko`zlangan maqsadlariga erishish uchun xodimlarning kuchli tomonlaridan foydalanmaslik 5 17. Xodimlarning ishi ustidan haddan tashqari qattiq nazorat qilish yoki aksincha , ish ustidan , xodimning ish natijalari ustidan nazoratni kuchsizlantirish 5 18. Ishni xodimlar o`rtasida to`g`ri taqsimlay olmaslik 5 19. Ziddiyatli vaziyatlarda vazminlik , haddan tashqari hissiyotga beriluvchanlik 5 20. Ziddiyatlilik , xodimlarning hissiyotlari bilan bog ` liq xatti - harakatlari ta ’ siriga moslashuvchanlik 5 21. Taqdim etilgan ishni a ’ lo darajada bajarish uchun xodimlarning yuqori darajadagi motivatsiyasini saqlab qolish uchun yetarli kuch sarflanmaydi 5

22. Vakolatni topshirishdan voz kechish, uni qo`l ostidagilar bilan bo`lishish 5 23. Ishda noaniqlik, o`ziga xos bo`lmagan maqsadlarni belgilash 5 24. Xodimlarningmehnat ulushini va ish natijalarini baholashda adolatsizlik 5 25. Xodimlar bilan munosabatlarda ishonchli masofani o`rnata olmaslik 5 Rahbar tomonidan quyi bo ` g ` inlar bilan bog ` liq bo ` lishi mumkin bo ` lgan beshta tavsiya etilgan xatolar toifalarining har biri uchun tegishli savollar uchun miqdorni hisoblang . O ` z - o ` zini takomillashtirish bo ` yicha keying ishlarda siz eng yuqori ball to ` plagan xatolar toifasiga alohida e ’ tibor qaratishingiz lozim . Xatolar toifasi Xodimlar salohiyatidan yetarli darajada foydalanmaslik Noto`g`ri boshqaruv uslubi Tashkilot ishlari bilan bog`liq xatolar Axloqiy me’yor va talablarning buzilishi Shaxslar aro munosabat lar doirasidagi xatoliklar Savol raqam lari 1. 6. 11, 16. 21 2. 7. 12. 17, 22 3, 8, 13, 1 8, 23 4. 9, 14, 19, 24 5, 10, 15, 20, 25 Umu miy ball Izohlar: Xodimlarning mehnatini rag ` batlantirish darajasi ko ` p jihatdan ular va rahbariyat o ` rtasida o ` rnatilgan o ` zaro bir - birini tushunishga bog ` liq . O ` ziga bo ` ysunuvchilar bilan o ` zaro bir - birini tushunishni kamaytiradigan xatolar qanchalik kam bo ` lsa , rahbar ularning mehnat motivatsiyasini oshiradi .

Xodimlarning motivatsiyasi , yuqori daromad bilan ishlash istagi , ularga yuklatilgan javobgarlik va mustaqillik darajasiga ham ta ’ sir qiladi , bu xodimga qarorlarni qabul qilish va ishlarning oraliq natijalarini ma ’ lum chegaralar ichida boshqarish imkonini beradi . Bu tashkilotda ishlab chiqilgan rahbarlar va quyi bo ` g ` inlarning o ` zaro munosabatlari amaliyotida , xodimlarning yuklatilgan ishni bajarishda qanchalik tashabbuskor va mustaqil bo ` lishini aniqlaydi . Xodimning qo ` shimcha javobgarlikni olishga tayyorligi rahbariyat unga kerakli vakolatni berishiga bog ` liq . Va nihoyat , o ` rnatilgan boshqaruv amaliyoti xodimlarga muvaffaqiyatga erishish va o ` zlarini g ` olib kabi his qilish imkonini beradi . Boshqaruvning past sifati, ishdagi ortiqcha unsurlar, tartibsizliklar xodimlarning ishtiyoqini kamaytiradi. Intizomiy ta’sir choralari Rahbarning vazifasi intizomiy choralarni qo`llaganidan keyin xodimning yaxshi ishlashga bo`lgan xohishini susaytirmaslikdir. Quyida intizomiy jazo choralarini qo`llashda xodimlarning motivatsiyasini oshirishga yordam beradigan ba’zi tavsiyalar keltirilgan. Rahbarning yon daftari uchun tavsiyalar Xodimning mehnat intizomini qo`llab-quvvatlovchi rag`batlantirishga qo`yiladigantalablarni bajarishi bo`yicha tavsiyalar 1. Barcha xodimlar belgilangan qoidalar va talablarni bilishlari va tushunishlariga ishonch hosil qiling. Bu yangi xodimlar (va ba’zida eski) o`z faoliyatida mehnat intizomini buzmaguncha biron bir qoidalar mavjudligini bilishmaydi. Xodimlarning o`z rolini yaxshi tushunganlariga, o`rnatilgan me’yorlarga rioya qilishning barcha afzalliklari va agar ular buzilsa, yuzaga kelishi mumkin bo`lgan oqibatlarga ishonch hosil qiling. 2. Agar siz xodimlarni tanqid qilishingiz kerak bo`lsa, unda qurilmaviy tanqid qiling . Faqatgina xato va kamchiliklarni ko`rsatish uchun vaziyatni qanday tuzatishingiz mumkinligini, jarayonni qanday qilib yaxshilash mumkinligini ayting.

Tanqid qilishda ijobiy munosabatlarga kirishing (xodim va uning qobiliyatiga ishonish va boshqalar). Qurilmaviy tanqid qilish qobiliyatini ongli ravishda rivojlantiring. Kamchiliklarni tanqid qilish ularni bartaraf etishga qaratilgan bo`lishi va jamoaning rejalashtirgan ishini buzmasligi kerak. 3 . Xodimni emas, balki vaziyatni to`g`rilang . Noto`g`ri xulq-atvorni muhokama qilish masalaga e’tibor qaratishi kerak. Biror kishini tanqid qilganda, shaxsiy narsalarga o`tishdan saqlaning. O`zingizning qo`l ostingizda bo`lganlarning qadr-qimmatini, ayniqsa omma oldida kamsitmang. Hamkasblari oldida tanbeh berishga faqat alohida hollarda yo`l qo`yiladi. Rahbarning aybdor xodimlarni “yo`q qilish” moyilligi jamoada yomon psixologik vaziyatni keltirib chiqaradi, ishda motivatsiyani pasayishiga olib keladi va rahbarga ishonchni yo`qotadi. 4. Pallali (tarozili) choralarni qabul qiling. Jazo qonunbuzarlikning og`irligiga mos kelishi kerak. Qaror qabul qilishdan yoki biron bir harakat qilishdan oldin barcha dalillarni to`plang. Biror ishni amalga oshirishdan oldin, nima sodir bo`lganligi va buzilishning sabablari aniq tasvirlangan bo`lishi kerak. 5. Ish yoki xato tuzatilgandan so`ng, xodimlarga nisbatan to`g`ri intizomiy choralar . Rahbar tomonidan qo`llaniladigan intizomiy usullar, xodimlarning ish xatti-harakatlaridagi ijobiy o`zgarishlarni hisobga olishi kerak. 6. Intizomiy jazolarga individual yondoshish . Xodimning individual xususiyatlarini, uning oldingi yutuqlarini va noto`g`ri xatti-harakatlarini hisobga olish kerak. 7. O`z harakatlaringizni tushuntiring . Xodim nima uchun jazolanayotganini va bundan keyin uni buzgan taqdirda uni nima kutmoqda ekanligini aniq bilishi kerak. Bunga tashkilot nima uchun ushbu qoidalarga rioya qilganligi, nega bu intizomiy jazo chorasi qo`llanilishi va oxirida nimaga erishishishini tushuntirish kiradi. Xodim xuquqbuzarlikni takrorlamasligi uchun barcha kerakli choralarni ko`ring. Jazolarning asosiy maqsadi qoidabuzarliklarni jazolash emas, balki ularning oldini olish uchun ogohlantirishdir. Xodimning salbiy bahosi uning kelib

chiqishini tushuntirmasdan, shaxsiy suhbat o`tkazmasdan qabul qilinishi mumkin emas. Shundan keyingina unga biron bir da’vo taqdim etilishi va aybdorlik darajasi aniqlanishi mumkin. Xodim uchun eng muhim qadrli jihatlarga e’tibor berish Xodimlarning tashkilotdagi rag`batlantirish tizimiga moyilligi har doim ularning ish tartibini belgilaydigan qiymat tizimlarida mavjud bo`lgan individual farqlar tufayli har xil bo`ladi. Rahbarning xodimni rag`batlantirishini hisobga Hikmatlar Tushuntirish “Ota raqsga tushmoqda, bobosi yig`layapti” “Ov qilmasdan bahslashmaslik va ishlamaslik” “O`tin kuymasdan yonmaydi” “ Kechki ovqatsiz boshimdagi yostiq aylanib qoldi ”

“Bir bo`lak non hamma joyda istarli” “Tubsiz bochkaga shoshilmang, ochko`z qorinni to`ydirmaysiz” “Yaqindagi tanga uzoqdagi pulga qaraganda qimmatroq” “Kabutar ovqatiga o`xshang , kabutarlar birgalikda uchib ketadilar” “Hamma narsa ertaklarda, qo`lda esa hech narsa yo`q” “Oriq otga em-xashak xayf, kichkina idishda suv ichishdir”

“Vaqt o`tib, bir tiyin, pulga qaraganda qimmatliroq bo`ladi” olgan holda agar rahbar xodimlarni yaxshi bilsa, ya’ni yaxshi psixolog bo`lsa xodimning motivatsiyasiga samarali ta’sir qiladi. Ishdagi xodimlarning xatti-harakatlariga hal qiluvchi ta’sir ko`satadigan qadriyatlar orasida quyidagilar asosiy hisoblanadi: • O`z-o`zini hurmat; • moliyaviy farovonlik; • jamoa oldida javobgarlik; • tashkilot manfaatlari; • martaba istiqbollari; • oilaviy manfaatlar va boshqalar. Hikmatlar va qochirma so ` zlar inson xatti - harakatlarining psixologik mexanizmlarining nozik jihatlarini o ` zuda yaxshi aks ettiradi . Maqollarning ma’nosini izohlash orqali rag`batlantirish tizimining psixologik tomonlarini tushunish qobiliyatingizni sinashga taklif etiladi. Quyida maqollar turkumi keltirilgan. Har bir maqolni tashkilotingizdagi rag`batlantirish tizimi nuqtai nazaridan qanday izohlash mumkinligini yozing. To`g`ri javoblar Hikmatlar Tushuntirish “Ota raqsga tushmoqda, bobosi yig`layapti” Bir toifadagi xodimlar yaxshi, bir toifadagilaru esa yomon bo`lishi mumkin.Shuning uchun moddiy va ma’naviy rag`batlantirishlardan foydalanish tabaqalashgan holda bo`lishi kerak.

“Ov qilmasdan bahslashmaslik va ishlamaslik” Yuqori ishlab chiqarish ko`rsatkichlariga erishish uchun unga hohish bo`lishi kerak. “O`tin kuymasdan yonmaydi” Xodimdan kerakli natijalarni olishdan oldin uni qiziqtira bilish kerak “Kechki ovqatsiz boshimdagi Agar inson o`zining eng muhim ehtiyojlarini qondira olmasa unda unga ish ham, dam olish ham tatimaydi. yostiq aylanib qoldi” “Bir bo`lak non hamma joyda istarli” Agar xodimlarga muhim ehtiyojlarini qondirish uchun sharoitlar yaratilmagan bo`lsa unda xodimlarda ishga yaxshi kayfiyat bo`lmaydi. “Tubsiz bochkaga shoshil mang, ochko`z qorinni to`ydir maysiz” Ish haqi va xodimlarning mehnat sharoitlari bilan , yuqori darajadagi ehtiyojni qondirish qiyin . “Yaqindagi tanga uzoqdagi pulga qaraganda qimmatroq” O`z vaqtida to`langan to`lovlar, moddiy va ma’naviy rag`batlantirishlar, oldingi qilingan va’dalarga qaraganda xodimlarning motivatsiyasiga birmuncha samarali ta’sir ko`rsatishi mumkin

“Kabutar ovqatiga o`xshang , kabutarlar birgalikda uchib ketadilar” Agar tashkilot mehnatni rag`[batlantirishning eng jozibador usullarini taklif etsa, unda tashkilotda yangi xodimlarni jalb qilish uchun qiyinchiliklar bo`lmaydi. “Hamma narsa ertaklarda, qo`lda esa hech narsa yo`q” Juda ko`p va’dalar va haqiqiy holatlar mavjud bo`lmafgan tashkilotda xodimning yuqori motivatsiyasini kutish qiyin “Oriq otga em-xashak xayf, kichkina idishda suv ichishdir” Rag`batlantirish tizimi o`z-o`zidan xodimni yomon tomondan yaxshi tomonga o`zgartirib boradi

Rahbarning yon daftari uchun Xodimlarning motivtsiyasiga ta’sir qilish vositalari Ta’sir qilish vositalari Motivatsiyaga ta’sir qilish vositalarining asosiy mazmuni Ishni tashkil qilish • Ishni bajarish uchun zarur bo`lgan turli xil ko`nikmalar. • topshiriqlarni bajarish. • ishning ahamiyati va mas’uliyati. • Xodimga mustaqillik berish. • ishlarning belgilangan talablarga muvofiqligi to`g`risida o`z vaqtida ma’lumot berish Moddiy rag`batlantirish • taklif etilayotgan ish haqining raqobatbardoshligi. • Ish haqining doimiy va o`zgaruvchan qismlarining nisbati. • Ish haqi va ish natijalari to`g`risida xabar berish. • Kasbiy guruh yoki ish toifasida ish haqini farqlash qobiliyati Ma’naviy rag`batlantirish To ` g ` ridan - to ` g ` ri rahbar kabi , korxona ma ' muriyati tomonidan qo ` llaniladigan nomoddiy rag ` batlantirishlarning keng doirasi ( og ` zaki minnatdorchilik , faxriy yorliq , faxriylar taxtasidagi fotosurat va boshqalar ).

Maqsadni belgilash Xodimga ma ’ lum vaqt ichida hal qilinishi kerak bo ` lgan aniq maqsad va vazifalarni belgilash . Maqsadlarning rag`batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash uchun asosiy talablar: • O`ziga xoslik; •Xodim uchun maqsad jozibadorligi; • Yutuq Baholash va nazorat Xodimning ishini va uning ish natijalarini bevosita rahbar tomonidan amalga oshiriladigan baholashning va nazoratning turli shakllari Xabar berish Xodimlarning o ` zlariga tegishli ma ’ lumotlarga bo ` lgan ehtiyojlarini o ` z vaqtida va to ` liq qondirilishi Boshqa ruv amaliyoti Boshqaruv sifati , tashkilotda ustunlik qiladigan boshqaruv uslubi va boshqaruv uslubining eng muhim vaziyatli jarayonlarga mosligi Intizomiy choralar • Joyni to`g`ri tanlash (omma oldida yoki rahbar idorasida). • Intizomiy choralarning o`z vaqtida bajarilishi. • Qonunbuzarliklar uchun og`irlik darajasining mutanosibligi. • Sabablarini oydinlashtirish. • Jazolarning beg`araz tabiati

1. Rahbarning o`z qo`l ostidagi xodimlariga alohida munosabatda bo`lishi. Ko`pgina xodimlar o`z fikrlarini ifoda etishni va o`zlarining fikrlarini boshidan tinglash imkoniyatini qadrlashadi. Bu xodimda bajarilgan ishlarga qo`shilish hissini, o`zini-o`zi qadrlash tuyg`usini oshiradi. 2. Xodimlarni tashkilot ishlarida faol ishtirok etishga jalb qilish . Yaxshi rahbar quyi bo`g`inlarni maqsadlarni va ish standartlarini belgilashda ishtirok etishga chorlaydi. Maqsadlarni belgilashda yoki innovatsion loyihalarni ishlab chiqishda ishtirok etadigan xodimlar samara sari ko`proq harakat qilishadi va muvaffaqiyatga moyil bo`lishadi, chunki bu ular yaratgan innovatsion loyihalardir. Ular o`zlariga maqsadlar qo`yadilar, ammo rahbar ularni og`irroq ishlashga majburlamaydi. Faqatgina xodimlar ularni tayyorlashda faol ishtirok etganlaridan keyingina qaror qabul qilishga harakat qilish lozim. 3 . Ishni manfaatli, shuningdek, vazifalarni bajarishda muntazamlik va zerikishni kamaytirishga harakat qilish . Ko`plab operatsiyalar monoton ko`rinishda, ya’ni bir xilda va zerikarli bo'lib, garchi ular mehnat sharoitlari, o`rtoqlar bilan munosabatlar va tashkilotning o`zi bilan qoniqishi mumkin bo`lsada, xodimlar o`zlarining ishlariga bo`lgan qiziqishlarini yo`qotadilar. Zerikish va monotonlik bilan bog`liq qiziqishning yo`qolishi har xil muammolarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, qiziqishsiz, monoton ishlarni aniqlash va iloji boricha turli xil va qiziqarli qilish kerak. Mazkur ko`rinishdagi jarayonlarni bartaraf etish mumkin bo`lgan yondashuvlarga kengaytirishga, mehnatni boyitish va vakolatni berish kabilarni kiritish mumkin. Rahbarning qo`l ostida bo`lganlar uchun qiyin, qiziqarli va erishish mumkin bo`lgan maqsadlarni qo`yish lozim. Agar ular juda murakkab maqsadlar qo`yilgan deb hisoblasalar, ularning motivatsiyasi pasayishi mumkin. 4. Hamkorlikdagi jamoaviy ishlarni rag`batlantirish . Do`stona munosabatlar rag`batlantiradigan tashkilotlarda xodimlar bir-biri bilan ko`proq hamkorlik qilishga hayrixoh bo`lishadi. Bu xodimlar o`rtasida jamoaviy ruhni yaratish,

mustahkamlash va umuman birlik asosida tashkilot samaradorligini oshirishga imkon beradi. Yaxshi ishlaydigan jamoa xavfsizlik, minnatdorlik va o`z-o`zini hurmat qilish ehtiyojlarini qondirishga o`z hissasini qo`shadi. 5. Xodimlarga o`sish imkoniyatlarini taqdim eting . Xodimlar, ularning o`sishi va o`sishiga samimiy qiziqishni ko`rsating. Buni xodimga yanada og`irroq ish ishonib topshirilishi, uni malaka oshirish kurslariga o`qishga yuborishi, muayyan ishlarni bajarish uchun zimmasiga yuklanishi mumkinligi bilan izohlash mumkin. Agar xodim kasbiy darajada o`ssa, u odatda yuqori motivatsiyaga ega va o`z ishidan ko`proq mamnun bo`ladi. O`zingizning xodimlaringizni rivojlantirish uchun imkoniyatlarni faol ravishda qidiring. Ularni yuqori talablarga ega bo`lgan holatlarga qo`ying, ularga keyingi kasbiy o`sishni talab qiladigan vazifalarni bering. Xodimlarga kerak bo`lganda mustaqil ravishda ishlashga imkon bering, chunki bu ichki motivatsiyani rivojlantirishga yordam beradi. O`zingizning qo`l ostingizda bo`lganlar tashabbus, mustaqillik va katta mas’uliyatni zimmasiga olish uchun qanday imkoniyatlarga ega ekanligi haqida o`ylang. 6. O`zingizning qo`l ostingizdagi xodimlarga nima qilinayotganini va nima uchun buni qilish kerakligini tushuntiring . Qayta aloqa ishda yaxshilanishni rag`batlantiradi. Bo`lim va tashkilotning maqsadlariga erishish ularga o`zlarining maqsadlariga erishishga yordam berishini ko`rganlarida xodimlarning g`ayratlari ortadi. Jamoa uchun umumiy maqsad qo`ying. Agar har bir a’zo umumiy maqsad uchun harakat qilsa, xodimlar ancha samarali ishlaydi. Doimiy uchrashuvlarni o`tkazing. Xodimlar o`z taraqqiyotini baholayoladilar, ma’lumot almashadilar, muammolar bilan o`rtoqlashadilar va bir-birlariga yordam beradilar. O`zingizning qo`l ostingizdagi xodimlarga qanday ishlashi, erishilgan yutuqlar va duch kelgan muammolar haqida muntazam ravishda ma’lumot berib turing. 7. Rag`batlarni yakuniga yetkazilgan ish natijalari bilan bog`lang. Xodimlarning o`z maqsadlariga erishish uchun motivatsiyasi, agar ular oldindan nima qilishlari kerakligi to`g`risida va buning uchun rag`bat olishidan xabardor bo'lsaqo`yilgan maqsad natijalari yuqori bo`ladi. Rag`batlantirish

erishilgan natijalarga mos bo`lishi kerak. Kamgina mukofot xodimning hafsalasi pir qilishi yokiaksincha uni samarali faoliyatga undashi mumkin. 8. Rahbar odatda nimani rag`batlantirish sifatida bersa shuni oladi. Agar rahbar xodimlar tomonidan yuqori tashabbus va mas’uliyatga erishmoqchi bo`lsa, unda u tashabbuskorlik va mas’uliyatni rag`batlantirishi kerak. Intizomni kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar, “vintlarni qotirish” va boshqalar mehnatsevarlik, mehnat intizomini oshirish namunasi bo`lishi mumkin, ammo, bunda ijodkorlik va tashabbuskorlikka biroz bo`g`iladi. Rahbar tomonidan ta’sir choralarining yo`qligi ham xodimlarning motivatsiyasiga ta’sir qilishi mumkin. Masalan, obro`li xodimni maqtashning yo`qligi, keyingi safar yuqori natijaga erishish uchun uning kamroq g`ayrat qilishiga sabab bo`lishi mumkin. Mehnat motivatsiyasi Sizning fikringizdagi to`g`ri so`zlarni belgilang. Tasdiq mazmuni Belgi 1 2 1. Ishlovchilarni har doim pul yordamida faoliyatga undash mumkin 2. Rag`batlantirish qanchalik katta bo`lsa, ishlovchilarning harakatlari shunchalik yuqori bo`ladi 3. Xodimlarni o`qitish ularning motivatsiyasiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi 4. Xodimlar ishining yaxshi, aniq tashkil etilishi mehnat motivatsiyasining yuqori darajasini ta’minlaydi 5. Xodimlarning ijtimoiy-maishiy muammolarini hal qilish ularning ishiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi

6. Xodimlarni tashkilotdagi vaziyat to`g`risida muntazam xabardor qilish ularning mehnat motivatsiyasi darajasiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi 7. Xodimlar ishini nazorat qilishning qat’iy tizimi xodimlarni yuqori kasbiy ko`rsatkichlarga erishishga undaydi 8. Rahbarlarning quyi bo`g`inlarga ko`proq javobgarlikni (vakolatni) topshirishga tayyorligi xodimlarning mehnat motivatsiyasini oshiradi 9. Rahbariyatning xodimlarning muammolariga e’tibor qaratishi ularning mehnat motivatsiyasiga ijobiy ta’sir qilishning asosiy shartidir 10. Rahbar mukofotlar va jazolarni to`g`ri tayinlagan va jazolar nisbatlaridan oshmaydigan mukofotlar ulushiga e’tibor bergan holda, xodimlarni yuqori darajada rag`batlantirishni saqlab qolish mumkin. Izohlar: 1. Ishlovchilarni har doim pul yordamida faoliyatga undash mumkin . Albatta, pul samarali faoliyatga kuchli turtki bo`ladi, ammo xodimlar pulga bo`lgan munosabatida bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Bundan tashqari, xodim tezda daromadning yuqori darajasiga tezda ko`nikadi va bir muncha vaqt o`tgach, pul uning samarali faoliyatiga qo`zg`otuvchi ta’sir ko`rsatmay qo`yadi. 2. Rag`batlantirish qanchalik katta bo`lsa, xodimlarning harakatlari shunchalik yuqori bo`ladi. Xodimlar tizimida yuqori daromad bilan ishlash nafaqat erishilgan natijalar uchun mukofotlarga bog`liq, balki unga boshqa ko`plab omillar ham sezilarli ta’sir ko`rsatadi. Bularga mehnat sharoitlari, ishlash uchun zarur resurslarning mavjudligi va xodimning rahbariyat bilan hamkorlik qilishga tayyorligi kabilar kiradi.

3. Xodimlarni o`qitish ularning motivatsiyasiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. O`qitish - bu xodimning o`ziga yuklangan vazifalarga munosabatini belgilovchi asosiy omil. Biroq, o`qitish avtomatik ravishda xodimlarning motivatsiyasini oshiradi degan fikr noto`g`ri. Ba’zi vaziyatlarda, masalan, ish natijalari ish joyida talab qilinmasa yoki uzluksiz ta’lim ish haqining yuqori bo`lishiga olib kelmasa, motivatsiya hatto pasayishi mumkin. 4. Xodimlar ishining yaxshi va aniq tashkil etilishi mehnatni motivatsiyalashning yuqori darajasini ta’minlaydi. Motivatsiyalovchi ta’sir nafaqat ishlarni aniq tashkil etish, balki bajarilgan ishlarning quyidagi xususiyatlari bilan ta’minlanadi: • ishni bajarish uchun zarur bo`lgan ko`nikmalarning xilma-xilligi; • topshiriqlarning to`liqligi; • ishning ahamiyati va javobgarligi; • xodimga mustaqillik berish; • ishlarning belgilangan talablarga muvofiqligi to`g`risida o`z vaqtida javob berish. 5 .Xodimlarning ijtimoiy-maishiy muammolarini hal qilish ularning ishiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Shubhasiz, tashkilotning xodimlar muammolariga bo`lgan e’tibori xodimlarning o`zlarining ishlariga va umuman tashkilotga munosabatiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Ammo agar tashkilot rahbariyati xodimlarga belgilangan talablar va mehnat majburiyatlarini to`liq bajarish uchun zarur shart- sharoitlarni yaratmasa, unda bu holda yaxshi natijani kutish qiyin. 6. Xodimlarni tashkilotdagi vaziyat to`g`risida xabardor qilish ularning mehnat motivatsiyasi darajasiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi . Faqatgina xodimlarni xabardor qilish ularga yuqori turtki bera olmaydi. Ba'zida xodimlarga keraksiz yoki noo'rin ma'lumotlarning bexosdan berilishi ularni ishdan chiqarishi mumkin. Xodimlarning mehnat motivatsiyasini kuchaytirish bo'yicha vazifalarni bajarish uchun xabardor qilish uchun tashkilotda xodimlar uchun eng muhim masalalar (ish haqi, ish kafolati, ish yuki) bo'yicha bo'shliq mavjud emasligi muhimdir. Aks holda, bu bo'shliq tashkilotdagi iqlim va xodimlarning kayfiyatiga salbiy ta'sir

ko'rsatadigan mish-mishlar, mish-mishlar bilan to'ldiriladi. 7. Xodimlar ishini qat’iy nazorat qilish tizimi xodimlarni yuqori kasbiy ko`rsatkichlarga erishishga undaydi. Boshqarish o`ziga-o`zi turtki bermaydi, balki rahbar qanday qilib xodimlariga nisbatan to`g`ri boshqaruv shaklini tanlaydi. Boshqarish shaklini tanlashdagi xatolar motivatsiyani jiddiy pasayishiga olib kelishi mumkin. Muayyan xodimlarning ishini boshqarishning eng mos shaklini tanlash uchun, rahbar birinchi navbatda ularning shaxsiy xususiyatlariga, ishbilarmonlik va kasbiy fazilatlariga e’tibor qaratadi. Rahbar ushbu xodimga nisbatan ishning har bir bosqichida qat’iy tashqi nazoratni qo`llash yoki unga yetarlicha katta miqdordagi vakolatlar berilishi kerakmi yoki faqat yakuniy natijaga ko`ra nazoratni amalga oshirishi kerak. 8. Rahbarlarning quyi bo`g`inlarga ko`proq javobgarlikni (vakolatni) topshirishga tayyorligi xodimlarning mehnat motivatsiyasini oshiradi. Hamma xodimlar yuqori darajadagi mas’uliyatli bo`lishga intilmaydi. Ko`pgina xodimlar minimal darajadagi shaxsiy javobgarlik bilan ishlashda qulayroqdir. Vakolat va mas’uliyatni berish faqat yuqori darajadagi mustaqillik, tashabbuskorlik va mas’uliyatli xodimlar uchun mehnat motivatsiyasini oshirishning samarali vositasi bo`lib xizmat qiladi. 9. Rahbariyatning xodimlar muammolariga e’tibor berishlari xodimlarning mehnat motivatsiyasiga ta’sir qilishning asosiy shartidir. Garchi rahbarning quyi bo`g`inlarning muammolariga e’tibor berishi uning motivatsiyasiga ta’sir etish nuqtai nazaridan muhim bo`lsada, bu omil xodimlarning mehnat motivatsiyasini oshirishda hal qiluvchi rolni bajara olmaydi. Aksariyat xodimlar uchun ish haqi, mehnat tarkibi, martaba istiqbollari va boshqalar kabi omillar muhimroqdir. 10. Rahbar mukofotlar va jazolarni to`g`ri tayinlagan va jazolar nisbatlaridan oshmaydigan mukofotlar ulushiga e’tibor bergan holda, xodimlarni yuqori darajada rag`batlantirishni saqlab qolish mumkin. Psixologlar uzoq vaqtdan beri xodimlarni mehnatga motivatsiyalashning yetarli darajasini ta’minlash uchun jazo va rag`batlantirish nisbati 1:3 bo`lishi

kerak deb hisoblashadi. Aslida, to`g`ri nisbat muayyan sharoitlarni (intizom, xodimlarning shaxsiy va ishbilarmonlik fazilatlari, tashqi sharoitlarning bosimi va boshqalar) hisobga olgan holda o`rnatiladi.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O`zbekiston. 2014.- 46 b 2. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. T: O`zbekiston, 2017.-104 b 3. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 7-fevral. 4. Ricky W.Griffin. Fundamental of menejment. 8 th Edition. 2015.-510 p 5. Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p 6. Yo`ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik. - T: TDIU, 2013.-433 b 7. Yo`ldoshev N.Q., Menejment. O`quv qo`llanma. - T: TDIU, 2006.-150 b 8. Kucharov A.S. Menejment. O`quv qo`llanma. - T: TDIU, 2009.-120 b 9. Sharifxodjayev M. Menejment nazariyasi. Darslik.- T.: O`qituvchi, 2002-464 10. G`ulomov S.S. Menejment asoslari. O`quv qo`llanma.- T:.Sharq Nashriyot- Matbaa Aksiadorlik kompaniyasi, 2002.- 365 b

O'xshashlar

Mеhnatni rag`batlantirishni tashkil etish

Mehnatni boshqarish usullari

Motivatsiya modellari

Mehnat intizomi

Xodimlarni boshqarish tamoyillari