Mehnat intizomi - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnat intizomi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Mehnat intizomi Reja: 1. Mehnat intizomi tushunchasi va uni ta`minlash usullari 2. Ichki mehnat tartibini huquqiy jihatdan tartibga solish. 3. Ishdagi yutuqlar uchun rag`batlantirish. 4. Intizomiy javobgarlik

Mehnat intizomi tushunchasi va uni ta`minlash usullari. Ma`lumki, mehnat intizomi ishlab chiqarish jarayonidagi ob`ektiv zaruratdir. Yuridik adabiyotda mazkur tushuncha turlicha talqin etilib kelinadi. Mehnat intizomi huquqiy normalar bilan mustahkamlab qo`yilgan ishlab chiqarish ishtirokchilarining o`zaro munosabatlarini belgilovchi tartib hisoblanadi. Oddiyroq qilib aytganda, mehnat intizomi birgalikdagi mehnatning zaruratini hamda mehnat ishtirokchilarining muayyan tartibga bo`ysinishini anglatadi. Mehnat intizomi turli fanlar predmeti sifatida o`rganiladi. Qonunchilik sohasida esa u huquqiy kategoriya sifatida o`rganiladi va tadqiq etiladi. Mehnat intizomining huquqiy kategoriya sifatida quyidagi jihatlariga e`tibor berish lozim: Birinchidan, u mehnat huquqining asosiy tarmoq tamoyillaridan biri bo`lib, uning mazmuni namunaviy ichki mehnat tartibi qoidalarida, shuningdek, Mehnat Kodeksining 176 va 177-moddalarida bayon etilgan. Mazkur moddalarga binoan, xodim mehnat intizomiga qat`iy rioya qilishi, o`z mehnat vazifasini halol, vijdonan bajarishi lozim. Mehnat intizomini o`rnatish va unga rioya etishni nazorat qilish esa ish beruvchining vazifasi hisoblanadi. Ikkinchidan, mehnat intizomi mehnatga oid huquqiy munosabatlarning ajralmas qismi, unsuri sifatida ham namoyon bo`ladi. Mehnat Kodeksining 176- moddasida bayon etilganidek, mehnat intizomining ana shu xususiyatida xodim hamda ish beruvchi o`rtasida mehnat shartnomasi tuzilgani sababli o`rnatilgan mehnat intizomi talablarini halol hamda vijdonan bajarish majburiyatini ifodalaydi. Bu barcha xodimlarning mehnatga oid huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan umumiy burchi hisoblanib, keyinchalik har bir hodimning mehnat funktsiyasiga doir vazifasi, uning lavozimi va bajarayotgan ishiga qarab muayyan tarzda aniqlashtiriladi. Bu hol lavozimlarga oid nizomlar, yo`riqnomalar, malaka ma`lumotlarida belgilab qo`yilgan. Uchinchidan, mehnat intizomi mehnat huquqining instituti sifatida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Uning bu jihati korxonaning ichki mehnat tartibi qoidalarini, xodim hamda ish beruvchining burchlarini tartibga soluvchi,

shuningdek, halol mehnat va uni rag`batlantirish choralari hamda mehnat intizomini buzganlik uchun xodimlarning intizomiy javobgarligini belgilovchi huquqiy normalar tizimi sifatida namoyon bo`ladi. To`rtinchidan, mehnat intizomi o`z tabiatiga ko`ra, muayyan darajada xodimning haqiqiy xulq-atvori va axloqining ko`zgusi hamdir. CHunki, bunda ma`lum ma`noda xodimning ishlab chiqarish intizomidan va bu borada belgilangan tartibga qay darajada rioya qilayotganidan dalolat beradi. Zotan, ishlab chiqarishdagi mehnat unumdorligi ham ko`p jihatdan mehnat jarayonida xodimlarning mehnat intizomiga rioya qilish darajasida bevosita bog`liqdir. Mehnat intizomini ta`minlash usullari xususida to`xtaladigan bo`lsak, aytish joizki, bu masala Mehnat Kodeksining 179-moddasida o`z echimini topgan. Mazkur moddaga muvofiq, mehnat intizomi quyidagi usullar orqali ta`minlanadi: Birinchidan, korxonada unumli va samarali ishlash uchun zarur tashkiliy va iqtisodiy shart-sharoitlar yaratib berish; Ikkinchidan, halol mehnatni rag`batlantirish va mukofotlash usullarini takomillashtirish bilan; Uchinchidan, mehnat intizomiga rioya qilmaydigan xodimlarga nisbatan jazo choralarini qo`llash orqali. Korxonada zarur tashkiliy va iqtisodiy shart-sharoitlarini ta`min etish Mehnat kodeksining 177-moddasida nazarda tutilgan va ish beruvchining burchlaridan biri sifatida belgilab qo`yilgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy shart- sharoitlarining yaratib berilishi ish beruvchi uchun ham, xodimlar uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Zero, korxonaning barqaror iqtisodiyot holati, samarali mehnat qilish uchun tegishli shart-sharoitlarning yaratilganligi, mehnat unumdorligining muttasil o`sishini ta`minlash va pirovard natijada ish beruvchi hamda xodimlar talab-extiyojlari va manfaatlarini qondirish vositasidir. Bu o`z navbatida mehnat intizomining mustahkamlanishiga, ish unumi va sifatining yaxshilanishiga, korxonadagi barcha xodimlarning moddiy ahvoli va turmush darajasining yuksalishiga xizmat qiladi.

Ichki mehnat tartibini huquqiy jihatdan tartibga solish. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 174-moddasiga muvofiq, korxonalarda mehnat tartibi ichki mehnat tartibi qoidalari bilan belgilanadi. Mazkur qoidalar ishlab chiqarish ishtirokchilarining birgalikdagi mehnatini tartibga soladigan asosiy normativ hujjat hisoblanadi. Amaliyotda ichki mehnat tartibi qoidalarining uchta turi qo`llaniladi. Korxona, muassasa va tashkilotlarning namunaviy ichki mehnat tartibi qoidalari shular jumlasidandir. Shu bilan bir qatorda, halq xo`jaligining ba`zi tarmoqlarida ayrim toifa xodimlar uchun intizom to`g`risidagi ustav va nizomlar amal qiladi. Ichki mehnat tartibi qoidalarining asosiy maqsadi-xodimlarni mehnatga ongli munosabatda bo`lish ruhida tarbiyalash, mehnat intizomini yanada mutahkamlash, mehnatni ilmiy asosda tashkil etish, ish va dam olish vaqtidan oqilona foydalanish, yuqori ish sifatiga erishish, mehnat unumdorligi va ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdan iborat. Namunaviy qoidalar besh bo`limdan iborat: birinchi bo`lim-umumiy qoidalar; ikkinchi bo`lim-mehnat shartnomasini tuzish, o`zgartirish va bekor qilish tartibi; uchinchi bo`lim-mehnat intizomini ta`minlash va javobgarlik; to`rtinchi bo`lim-ish vaqti va dam olish vaqti; beshinchi bo`lim-mehnat shartnomasi taraflari o`rtasidagi nizolarni hal etish. Namunaviy ichki mehnat tartibi qoidalari asosida vazirliklar va idorlar tegishli markaziy (Respublika) kasaba uyushmalari qo`mitalari bilan kelishilgan halq xo`jaligining muayyan tarmog`i xususiyatlariga tatbiqan uning ichki mehnat tartibi qoidalarini ishlab chiqadi. Korxona, tashkilot va muassasalardagi ichki mehnat tartibi qoidalarini ishlab chiqadi. Korxona, tashkilot va muassasalardagi ichki mehnat tartibi qoidalari ana shu Namunaviy qoidalari asosida ish sharoitiga tatbiqan ishlab chiqiladi va u ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan kelishgan tasdiqlanadi (Mehnat kodeksining 174-moddasi)

Qonun talabiga ko`ra, xodim ishga qabul qilinayotganida ish beruvchi uni korxonaning ichki mehnat tartibi qoidalari bilan tanishtirmog`i lozim. Ichki mehnat tartibi intizom to`g`risidagi ustav va nizomlardan tashqari korxona, muassasa va tashkilotdagi ichki mehnat tartibi qoidalari, mansablar to`g`risidagi nizom va yo`riqnomalar, ish beruvchi hamda yuqori turuvchi organlarning buyruq va farmoyishlari bilan ham tartibga solinadi. Ichki mehnat tartibi qoidalari korxonaning barcha bo`limlarida maxsus yaxshi ko`rinadigan joyga osib qo`yiladi. O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 175-moddasida ko`rsatilishicha, halq xo`jaligining ayrim tarmoqlarida ba`zi toifa xodimlar uchun nizom to`g`risidagi ustav va nizomlar amal qiladi. Intizom haqidagi ustavlar halq xo`jaligining muayyan tarmoqlarida va mehnat intizomini buzish og`ir oqibatlarga olib keladigan ayrim ish turlaridan ba`zi toifa xodimlar mehnat intizomini ta`minlashga qaratilgan normativ hujjat hisoblanadi. Aksariyat ustavlar quyidagi bo`limlardan iborat: umumiy qoidalar (xususan, xodimlarning asosiy burchlari ko`zda tutiladi); rag`batlantirish; intizomiy jazolar; Intizom haqidagi ustavlar halq xo`jaligining tegishli tarmoqlarida barcha xodimlarga emas, balki nazarda tutilgan muayyan tarmoqdagi ishlarni bajaruvchilarga taaaluqlidir. Intizom haqidagi ustavlar qo`llanilmaydigan halq xo`jaligining tegishli tarmoqlarining xodimlari uchun ichki mehnat tartibi qoidalari amal qiladi. Ma`lumki, mehnat intizomi davlat tomonidan o`rnatilgan mehnat jarayonida barchaning amal qilish lozim bo`lgan umumiy tartibdir. Ana shu qoidaga tayangan , Mehnat kodeksida xodim va ish beruvchining burchlari aniq belgilab qo`yilgan. Amaldagi qonunchilikka binoan xodim o`z mehnat vazifalarini halol va vijdodan bajarishi, mehnat intizomiga rioya qilishi, ish beruvchining qonuniy farmoyishlarini o`z vaqtida va aniq bajarishi, texnologiya intizomiga, mehnat

muxofazasi, texnika xavfsizligi va ishlab chiqarish sanitariyasi talablariga rioya qilishi, ish beruvchining mol-mulkini avaylab asrashi lozim. Qoidaga ko`ra, har bir xodim o`ziga yuklatiladigan mehnat vazifalari bilan oldindan tanishtiriladi. Ish beruvchi hodimdan uning mehnat vazifalari doirasiga kirmaydigan ishlarni bajarishni, qonunga xilof yoki xodim va boshqa shaxslarning hayoti va sog`lig`i uchun xavf tug`diruvchi, ularning sha`ni va qadr-qimmatini kamsituvchi harakatlar qilishni talab etishga haqli emas. Ishdagi yutuqlar uchun rag`batlantirish Ma`lumki, rag`batlantirish-bu mehnat intizomini ta`minlashda va mustahkamlashda muhim huquqiy vosita hisoblanadi. Ishdagi yutuqlar uchun xodimga nisbatan rag`batlantirish choralari qo`llaniladi. Rag`batlantirish turlari, ularni qo`llash tartibi, afzallik va imtiyozlar berish jamoa shartnomasi, ichki mehnat tartibi qoidalari va boshqa lokal hujjatlarda, jamoa kelishuvida, intizom to`g`risidagi ustav va nizomlarda belgilab qo`yiladi (Mehnat Kodeksining 180-moddasi). Mehnat qonunchiligida o`zining mehnat burchlarini muvaffaqiyatli va vijdonan bajarayotgan xodimlarga ijtimoiy-madaniy va uy-joy maishiy xizmat sohasida (sanatoriy va dam olish uylariga yo`llanmalar berish, uy-joy sharoitini yaxshilash va shu kabi sohalarda) birinchi navbatda imtiyoz va afzalliklar beriladi. Bunday xodimlarga ishda yuqori pog`onaga ko`tarilishida ham afzalliklar beriladi. Mehnat vazifalani lozim darajada bajarish, mehnatda yuqori natijalarga erishish, korxonada uzoq muddat namunali ishlash va boshqa yutuqlar uchun Namunaviy ichki mehnat tartibi qoidalarida quyidagi rag`batlantirish choralari ko`zda tutilgan: 1)tashakkur e`lon qilish; 2)pul mukofoti bilan taqdirlash; 3)qimmatbaho sovg`a bilan mukofotlash.

Umuman olganda, bunday rag`batlantirish choralari xodimga mehnat burchlarini namunali bajargani, mehnat unumdorligini oshirgani, maxsulot sifatini yaxshilagani, uzoq muddat va nuqsonsiz ishlagani va ishdagi boshqa muvaffaqiyatlari uchun qo`llaniladi. Rag`batlantirish korxona tarkibiy bo`linmasi raxbari yoki xodim ishlayotgan mehnat jamoasining tavsiyasiga binoan ish beruvchining buyrug`i bilan e`lon qilinadi. Yuqorida ta`kidlab o`tilganidek, xodim mehnat sohasida davlat va jamiyat oldidagi alohida xizmatlari uchun qonunchilikda belgilangan tartibda davlat mukofotlariga taqdim etilishi mumkin. Shuni ham e`tiborga olish kerakki, ish haqi, mukofotlar, qo`shimcha to`lovlar, ustamalar va mehnat haqi tizimida nazarda tutilgan boshqa to`lovlar rag`batlantirish turlariga kirmaydi. Intizomiy jazo amal qilib turgan muddat mobaynida xodimga nisbatan rag`batlantirish choralari qo`llanilmaydi. Intizomiy javobgarlik O`z mehnat burchlarini qonunga muvofiq ravishda bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmagani uchun aybdor bo`lgan xodimga ta`sir ko`rsatish vositasi sifatida mehnat qonunchiligida intizomiy javobgarlik belgilangan. Intizomiy javobgarlikka tortish uchun xodim tomonidan sodir qilingan intizomga xilof nojo`ya hatti-harakat asos bo`ladi. Intizomga xilof nojo`ya harakat xodimning o`z mehnat vazifalarini jinoiy javobgarlikka tortilishiga sabab bo`lmaydigan darajada qonunga nomuvofiq ravishda o`z aybi bilan bajarmaslik yoki nobop bajarilishini anglatadi. Xodimning nomuvofiq hatti-harakati, odatda, uning zimmasiga mehnat shartnomasi yoki korxonadagi ichki mehnat tartibini belgilovchi normativ aktlar (masalan, ichki mehnat tartib qoidalari, texnika xavfsizligi qoidalari, mansabga oid yo`riqnomalar, nizomlar va boshqalar) bilan yuklangan mehnat vazifalarini buzishida ifodalanadi. Intizom xilof nojo`ya hatti-harakat xodimning o`z aybi bilan, ya`ni qasddan yoki

extiyotsizlik tufayli qilgan harakat yoki harakatsizligidir. Xodimga bog`liq bo`lmagan sabablar bilan (malakasi yoki mehnat layoqati etarli emasligi, tegishli ish sharoiti ta`minlanmaganligi va boshqa sabablar) mehnat vazifasini bajarmaslik yoki nobop bajarish mehnat intizomini buzish deb qaralishi mumkin emas. Intizomga xilof nojo`ya hatti-harakati uchun xodim, odatda ish beruvchi tomonidan intizomiy javobgarlikka tortiladi. Bunday hatti-harakat sodir qilish intizomiy jazo berishga yoki boshqa ta`sir choralarini qo`llashga sabab bo`ladi; agarda korxona, muassasa, tashkilotga moddiy zarar etkazilgan bo`lsa, xodim mehnat huquqi normalari bo`yicha moddiy javobgarlikka tortiladi. Shu bilan birga, zarar etkazilishiga sabab bo`lgan harakati yoki harakatsizligi uchun xodim intizomiy jazoga tortilishi yoki tortilmasligidan qat`i nazar zarar undirib olinadi. Intizomiy javobgarlikning barcha turlari quyidagi belgilar bilan ajralib turadi: xodimga faqat qonunlarda va intizom ustavlarida, nizomlarda ko`rsatilgan jazolarni berish mumkin; mehnat intizomi buzilgan har bir xolat uchun faqat bitta intizomiy jazo chorasi qo`llaniladi; jazo berishda sodir etilgan nojo`ya harakatning og`ir- engilligi, u sodir etilgan vaziyat, xodimning oldingi ishi va hulq-atvori e`tiborga olinishi kerak; intizomiy jazo bevosita nojo`ya hatti-harakat sodir qilinganligi ma`lum bo`lgandan keyin qo`llaniladi. Quyidagilar asossiz ravishda intizomiy jazo berilishiga qarshi huquqiy kafolatlardir: mehnat intizomini buzuvchidan yozma ravishda bayonot talab qilinishi, buyruq haqida xodimni xabardor qilish va bu haqda tilxat olish, berilgan jazo ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilish huquqi; umumiy intizomiy javobgarlikka tortilganda mehnat nizolari komissiyasiga, sudga, maxsus intizomiy javobgarlikka tortilganda esa bo`ysinish tartibida yuqori organlarga shikoyat qilish mumkin. Intizomiy javobgarlik ichki mehnat tartibi qoidalariga binoan korxona, muassasa va tashkilotlar xodimlarining aksariyat qismiga tatbiq etiladi. Maxsus intizomiy javobgarlik belgilangan xodimlar toifasi bundan mustasnodir. Umumiy intizomiy javobgarlikda mehnat intizomini buzganlik uchun jazo choralari, ularning qo`llanish tartibi, ular ustidan shikoyat qilish va jazoni olib tashlash tartibi

Mehnat kodeksida («Mehnat intizomi» bobi) hamda Namunaviy ichki mehnat tartibi qoidalarida belgilangan. Intizomiy jazo ishga qabul qilish huquqi berilgan shaxslar (organ) tomonidan beriladi. Mehnat kodeksining 181-moddasiga muvofiq, ish beruvchi mehnat intizomini buzgani uchun xodimga quyidagi intizomiy jazo choralarini qo`llashga haqli: 1)xayfsan; 2)o`rtacha oylik ish haqining 30%idan ortiq bo`lmagan miqdorda jarima. CHunki mehnat tartibi qoidalarida o`rtacha oylik ish haqining 50%idan ortiq bo`lmagan miqdorda jarima solish hollari ham nazarda tutilishi mumkin. Xodimning ish haqidan jarimani ushlab qolish Kodeksning 164-moddasi talablariga rioya qilgan ish beruvchi tomonidan amalga oshiriladi; 3) Mehnat shartnomasini bekor qilish (MK 100-moddasing 2-qismi 3,4- bandlari). Muhimi shundaki, qonunda nazarda tutilmagan intizomiy jazo choralarining qo`llanilishi qat`iyan ta`qiqlanadi. Mehnat kodeksining 182-moddasida belgilangan intizomiy jazo choralarining qo`llash tartibiga ko`ra, bunday jazo qabul qilish huquqi berilgan shaxslar (organlar) tomonidan qo`llaniladi. Intizomiy jazo qo`lllanilishidan oldin xodimdan yozma ravishda tushuntirish xati talab qilinishi lozim. Xodimning tushuntirish xati berishidan bosh tortishi uning ilgari sodir qilgan nojo`ya hatti-harakati uchun jazo qo`llashga to`siq bo`la olmaydi. Intizomiy jazo bevosita nojo`ya hatti-harakat aniqlangandan keyin, ammo bu hatti-harakat aniqlangandan boshlab, xodimning kasal yoki ta`tilda bo`lgan vaqtidan tashqari, uzog`i bilan bir oy ichida qo`llaniladi. Nojo`ya hatti-harakat sodir etilgan kundan boshlab olti oy o`tganidan keyin, bu xol moliya-xo`jalik faoliyatini taftish etish yoki tekshirish natijasida aniqlanganda, sodir etilgan kundan boshlab ikki yil o`tganidan keyin jazoni qo`llab bo`lmaydi. Jinoiy ish bo`yicha ish yuritilgan davr bu muddatga kirmaydi.

Intizomiy jazoni amal qilish muddati jazo belgilangan kundan boshlab bir yildan oshib ketmasligi lozim. Agar xodim shu muddat ichida yana intizomiy jazoga tortilmasa, u intizomiy jazo olmagan hisoblanadi. Mehnat nizosini ko`rib chiqayotgan organ sodir etilgan nojo`ya hatti-harakat qanday vaziyatda yuz berganligini, xodimning xulq-atvorini, mehnatga bo`lgan munosabatini, intizomiy jazoning sodir etilgan nojo`ya hatti-harakatning og`irlik darajasiga mos kelishini, ish beruvchining intizomiy jazo berish tartibiga rioya qilganligini hisobga olib, xodimga nisbatan qo`llanilgan intizomiy jazoni g`ayriqonuniy deb topish va uni bekor qilish to`g`risida qaror chiqarishga haqli. Intizomiy jazolar mavjud qoidalarga muvofiq, o`sha shaxsni lavozimga tayinlash huquqiga ega bo`lgan shaxslar yoki organlar tomonidan yoxud mazkur shaxslar va organlarga nisbatan bo`ysinish tartibida yuqori turuvchi shaxslar va organlar tomonidan beriladi. Jazo qonunsiz berilgan deb topilgan taqdirda, yuqori turuvchi organ jazoni bekor qilish to`g`risida buyruq chiqarish va uni xodimga hamda ish beruvchiga darhol yuborishi shart. Yuqorida ta`kidlanganidek, halq xo`jaligining ayrim tarmoqlari xodimlarining intizomiy javobgarligi intizom haqidagi ustavlar bilan tartibga solinadi va bu ustavlar qo`llaniladigan shaxslar doirasi aniq belgilangani, qattiqroq intizomiy jazo choralari qo`llanilishi, choralarni mehnat funktsiyasining mazmuni va sodir etilgan nojo`ya hatti-harakatning og`ir-engilligiga qarab differentsiyalangani bilan, turli mansabdor shaxslarning intizomiy jazo berishga oid vakolati belgilab qo`yilgani bilan ajralib turiladi. Sud’yalar, prokuratura organlarining xodimlari alohida qonun hujjatlariga muvofiq, intizomiy javobgarlikka tortilishi belgilab qo`yilgan.

Adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T. «Adolat» 20 1 4 y. 2. O`zbekiston Respublikasining «Mehnat kodeksi». T. «Adolat» 20 1 4 y. 3. O`zbekiston Respublikasining Mehnat huquqi. Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. A.A.Inoyatov. –T. «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» 2002 y. 4. O`zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligi bo`yicha me`yoriy huquqiy hujjatlar to`plami. Toshkent, «Iqtisodiyot va huquq dunyosi», 200 6 y. 5. «Davlat xizmatchilarining mehnatini rag`batlantirish to`g`risida» O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 13 maydagi PF-1778-son farmoniga o`zgartirishlar kiritish to`g`risida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 6 martdagi PF-3218-son farmoni . 6. O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi ga sharhlar . T. TDYUI. 200 8.

O'xshashlar

Mehnat muhofazasi

Mehnat nizolari

Mehnat motivatsiyasi

Mehnat bozori statistikasi

Mehnat shartnomasini o'zgartirish