Mehnat shartnomasini bekor qilish - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnat shartnomasini bekor qilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Mehnat shartnomasini bekor qilish Reja: 1. Mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari tushunchasi va klassifikatsiyasi 2. Mehnat shartnomasini xodim tashabbusi bilan bekor qilish 3. Mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish asoslari va tartibi 4. Alohida hollarda mehnat shartnomasini bekor qilish.

Mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari tushunchasi va klassifikatsiyasi. Mehnat shartnomasini bekor qilish keng tushuncha bo`lib, u avvalo mehnatga oid huquqiy munosabatlarning tugatilishini bildiradi. Odatda, bunday munosabatlar ijtimoiy hayotda yuzaga kelgan turli holatlar tufayli bekor bo`ladi va ular mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari deb ataladi. Mehnat shartnomasining bekor qilish tushunchasining mazmuni barcha holatlarni, shu jumladan, xodimning vafot munosabati bilan ham bekor qilinishini ham o`z ichiga qamrab oladi. Mehnat shartnomasini bekor qilishning umumiy asoslari MKning 97- moddasida keltirilgan. Mazkur moddada ta`kidlanishicha, mehnat shartnomasi quyidagi holatlarda bekor qilinishi mumkin: taraflarning kelishuviga ko`ra. Ushbu asosga binoan mehnat shartnomasining barcha turlari istalgan vaqtda bekor qilinishi mumkin; taraflardan birining tashabbusi bilan; muddatining tugashi bilan; taraflarning ixtiyoriga bog’liq bo`lmagan holatlarda; mehnat shartnomasining nazarda tutilgan asoslarga ko`ra. Mehnatga oid munosabatlarni bekor qilish to`g’risidagi shart ish beruvchining korxona rahbari, uning o`rinbosarlari, bosh buxgalter bilan korxonada bosh buxgalter bo`lmagan taqdirda esa, uning vazifasini amalga oshiruvchi xodim o`rtasida tuzilgan mehnat shartnomasida, shuningdek qonunda yo`l qo`yiladigan boshqa hollarda ham nazarda tutilishi mumkin; yangi muddatga saylanmagani (konkursdan o`tmagani) yohud saylanishda (konkursda) qatnashishni rad etgani munosabati bilan. Shuni ta`kidlash kerakki, 97-moddada ayrim xodimlar bilan tuzilgan mehnat shartnomasini alohida hollarda bekor qilishning qo`shimcha asoslari ham ko`rsatilgan. Mazkur moddaning 5-bandida (mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslar) va 6-bandida (yangi muddatga saylanmagani,konkursdan o`tmagani) yohud saylanishda (konkursda qatnashishni rad etgani munosabati bilan) keltirilgan asoslar shular jumlasiga kiradi. Mehnat kodeksi 97-moddasining

qolgan barcha bandlari (ushbu moddaning 2,3 va 4-bandlari) mehnat shartnomasini bekor qilishning muayyan asoslarini nazarda tutuvchi boshqa moddalarga asoslanadi. Bu haqda darslikning maxsus bo`limida batafsil so`z yuritamiz. Odatda, mehnat shartnomasini bekor qilish kim tomonidan tashabbus ko`rsatilganiga qarab, uni bekor qilish kim asoslarini guruhga ajratish mumkin. Bu asoslar MKning 97-moddasining 1-bandida ko`rsatilganidek, taraflarning kelishuvi mehnat shartnomasini bekor qilish uchun mustaqil asos bo`lib hisoblanadi. Mehnat shartnomasini bekor qilishning ana shu guruhiga quyidagilarni kiritish mumkin: Birinchidan, taraflarning mehnat shartnomsini bekor qilish to`g’risidagi kelishuvi (MKning 97-moddasi 1-bandi). Ushbu asosga binoan mehnat shartnomasining barcha turlari, ya`ni nomuayyan muddatga, shuningdek muayyan ishni bajarish vaqtiga mo`ljallab tuzilgan shartnomalar istalgan vaqtda bekor qilinishi mumkin. Ikkinchidan, muayyan muddatga yoki muayyan ishni bajarish vaqtiga tuzilgan shartnoma muddatning tugashi bilan bekor bo`ladi (MKning 97-moddasi 3-bandi). Agar muddat tugagandan keyin ham mehnatga oid munosabatlar davom etaversa va taraflar birortasi bir hafta davomida uning bekor qilinishini talab qilmagan bo`lsa, shartnoma nomuayyan muddatga uzaytirilgan hisoblanadi. Ish joyi (lavozimi) saqlanishi lozim bo`lgan xodimning ishda bo`lmagan vaqtiga mo`ljallab tuzilgan mehnat shartnomasi shu xodim ishga qaytgan kundan e`tiboran bekor qilinadi (MKning 105-moddasi). Mehnat shartnomasini xodim tashabbusi bilan bekor qilish. Xodim MKning 99-moddasiga muvofiq, nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasini ham, muddati tugaguncha qadar muddatli mehnat shartnomasini ham, ikki hafta oldin bu haqda ish beruvchini yozma ravishda ogohlantirib, bekor qilishga haqlidir. Xodim har qanday holatda, ya`ni ish davrida, ta`til vaqtida, xizmat safarida bo`lgan yoki kasallik davrida, shuningdek, davlat va jamoat vazifalarini bajarayotgan paytda ish beruvchini ogohlantirishi mumkin.

Qonunda belgilanganidek, xodim o`z arizasida mehnat shartnomasini bekor qilish sabablarini ko`rsatishi talab qilinmaydi. Lekin shunisi ham borki, bunday sabab ko`rsatilgan taqdirda, xodim qonunda belgilangan imtiyoz va afzalliklarga ega bo`lishi mumkin. Qonunga binoan, ogohlantirish muddati tugagandan keyin xodim ishni to`xtatishga haqli bo`ladi, ish beruvchi esa buyruq chiqarishi, unga mehnat daftarchasini berib, u bilan hisob-kitob qilishi kerak, aks holda, xodim mehnat daftarchasini berish kechiktirilgani uchun o`rtacha ish haqi talab qilishga haqlidir(MKning 188-moddasi). Yuqorida aytilganidek, qonunga binoan uzrli sabablar mavjud bo`lgan taqdirda, mehnat shartnomasi xodim iltimos qilgan muddatda bekor qilinishi kerak. Jumladan, quyidagi holatlar uzrli sabablar hisoblanadi: -belgilangan tartibda meditsina xulosasiga muvofiq aniqlab berilgan kasallik, oilaning bemor bo`lgan a`zolari (meditsina xulosasi mavjud bo`lganda) yoki 1- guruh nogironlarini parvarish qilib turish zarurati; -o`quv yurtiga qabul qilingani, pentsiyaga chiqqani, lavozimga saylanishi, oliy, o`rta maxsus yoki boshqa turdagi o`quv yurtiga, aspirantura yohud klinik orlinaturaga qabul qilingani. Ilgari ta`kidlanganidek, xodim o`z tashabbusi bilan nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasini hamda muddatli mehnat shartnomasini ikki hafta oldin ish beruvchini yozma ravishda ogohlantirib bekor qilishga haqli (MKning 99-moddasi). Mehnat shartnomasini bekor qilishga xodimning korxonadagi ishni haqiqatdan ham tashlab ketish istagi bildirilgan arizasiga binoan yo`l qo`yiladi. SHu bilan bir qatorda, mazkur plenum qarorida sudlar tomonidan da`vogarning mehnat shartnomasini bekor qilish haqidagi arizasini ish beruvchining qistovi ta`sirida yozgani to`g’risidagi vajlarini sinchkovlik bilan tekshirilishi alohida ta`kidlangan. Mehnat shartnomasi xodimning tashabbusi bo`yicha ikki haftalik ogohlantirish muddati tugagunga qadar ham ish beruvchi bilan xodimning kelishuviga ko`ra, bekor qilinishi mumkin. Qonunda belgilangan yoki taraflar kelishuviga ko`ra

qisqartirilgan ogohlantirish muddati o`tmasidan xodimning roziligisiz mehnat munosabatlari bekor qilinishi oqibatida ushbu mehnat shartnomasining bekor qilingani g’ayriqonuniy deb topishga va xodimni avvalgi ishiga tiklash haqidagi talabini qanoatlantirishga asos bo`ladi. Xodimni ogohlantirish muddati o`tmasidan o`zboshimchalik bilan ishni tashlab ketishi u tomonidan mehnat majburiyatini buzish deya baholanadi. Arizani berish sanasi uni ish beruvchiga (korxona boshlig’iga, uning movuniga, qabulxona kotibiga, kadrlar bo`limiga, devonxonaga va boshqalarga) topshirgan kun hisoblanadi, ogohlantirish muddati esa keyingi kundan boshlanadi. Ogohlantirish muddatiga kalendar’ hisob bo`yicha barcha kunlar kiradi. Ogohlantirish muddatining tugashi dam olish yoki bayram (ish kuni bo`lmagan kunga) kuniga to`g’ri kelgan taqdirda, shartnomaning bekor bo`lish kuni dam olish yoki bayram kunidan keyingi birinchi kun hisoblanadi (plenum qarorining 15- bandi). Qonunda belgilangan yoki taraflar kelishuviga ko`ra qisartirilgan ogohlantirish muddati tugagach, xodim ishni tugatishga haqli, ish beruvchi esa xodimga mehnat daftarchasi va mehnat shartnomasi bekor qilingani haqidagi buyruqlardan nusxa berib, u bilan hisob-kitob qilishga majbur. Binobarin, qonunchilikda ish beruvchi tomonidan xodimning tashabbusiga ko`ra mehnat shartnomasini bekor qilishni kechiktirishga, shuningdek, boshlangan ishini tugatmagani, qarzi yo`qligi to`g’risidagi varaqasining imzolanmagani, unga topshirilgan moddiy qiymatliklarni qaytarmagani vajidan ham keltirishga yo`l qo`yilmaydi. Qonunda belgilangan yoki xodim va ish beruvchi kelishuviga ko`ra qisqartirilgan ogohlantirish muddati davomida xodim mehnat shartnomasi tugatilgani haqidagi buyruq chiqarilganidan qat`iy nazar, arizasini qaytarib olishga haqli. Xodimning o`rniga boshqasi taklif etilgani, unga arizasini qaytarib olishni rad qilishga asos bo`lmaydi, chunki ish beruvchi, birinchi navbatda, avvalgi xodim bilan mehnat shartnomasini bekor qilganidan keyingina, bu ishga (lavozimga) boshqa xodimni taklif qilishga haqlidir.

Ogohlantirish muddati o`tib bo`lgan vaziyatda, mehnat shartnomasi bekor qilinmagan va mehnat munosabatlari davom etayotgan bo`lsa, xodimning mehnat shartnomasini bekor qilish haqidagi arizasi o`z kuchini yo`qotadi va bu arizaga ko`ra mehnat shartnomasini bekor qilishga yo`l qo`yilmaydi. Mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish asoslari va tartibi . Qonun talabiga ko`ra, nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasini ham, muddati tugagunga qadar muddatli mehnat shartnomasini ham ish beruvchining tushabbusi bilan bekor qilish asosli bo`lishi shart (MKning 100- moddasi). Quyidagi sabablardan birining mavjudligi mehnat shartnomasini bekor qilishning asosli ekanini bildiradi: -texnologiyadagi, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil qilishdagi o`zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o`zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqargani yohud korxonaning tugatilgani; -xodimning malakasi etarli bo`lganligi yoki sog’lig’i holatiga ko`ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo`lib qolishi; -xodimning o`z mehnat vazifalarini muntazam ravishda buzgani. Avval mehnat vazifalarini buzgani uchun xodim intizomiy yoki moddiy javobgarlikka tortilgan yohud unga nisbatan mehnat to`g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan ta`sir choralari qo`llanilgan kundan e`tiboran bir yil mobaynida xodim tomonidan takroran intizomga hilof nojo`ya harakat sodir qilinishi mehnat vazifalarini muntazam ravishda buzish hisoblanadi; -xodimning o`z mehnat vazifalarini bir marta qo`pol ravishda buzgani. Xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qilishga olib kelishi mumkin bo`lgan mehnat vazifalarini bir marta qo`pol ravishda buzishlarning ro`yhati: -ichki mehnat tartibi qoidalari; -korxona mulkdori bilan korxona rahbari o`rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi;

-ayrim toifadagi xodimlarga nisbatan qo`llaniladigan intizom haqidagi nizom va ustavlar bilan belgilanadi. Xodimning o`z mehnat vazifalarini tuzishi qo`pol tusga ega ekani yoki ega emasligi har bir muayyan holatda sodir qilingan nojo`ya harakatning og’ir-engilligi hamda bunday buzish tufayli kelib chiqqan yoki kelib chiqishi mumkin bo`lgan oqibatlarga qarab hal etiladi; -o`rindoshlik asosida ishlamaydigan boshqa xodimning ishga qabul qilinishi munosabati bilan, shuningdek mehnat shartlariga ko`ra o`rindoshlik ishi cheklanishi sababli o`rindoshlar bilan mehnat shartnomasining bekor qilingani; -korxona rahbari, uning o`rinbosarlari, bosh buxgalteri bilan, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo`lmagan taqdirda esa, uning vazifasini amalga oshiruvchi xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi mulkdorning almashish sababli bekor qilingani; -xodim vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davrida va mehnat to`g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan ta`tillarda bo`lgan davrida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga yo`l qo`yilmaydi, korxona butunlay tugatilgan hollar bundan mustasno; - xodimning pensiya yoshiga to`lganligi, qonun hujjatlariga muvofiq yoshga doir davlat pensiyasini olish huquqi mavjud bo`lganda. (O`zR 22.12.2010 y. O`RQ-272-son Qonuniga muvofiq kiritilgan band) Xodim vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davrida va mehnat to`g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan ta`tillarda bo`lgan davrida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga yo`l qo`yilmaydi, korxona butunlay tugatilgan hollar bundan mustasno. -qonunchilikda mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish asoslarining cheklangan ro`yhati belgilab qo`yilgani fuqarolarning mehnat qilish huquqlarining muhim kafolatlaridir. Qonunda ko`rsatilgan asoslar mavjud bo`lmagan hollarda mehnat shartnomasini bekor qilishga aslo yo`l qo`yilmaydi. Odatda, mehnat shartnomasini bekor qilish uchun hayotdagi turli holat sabab

bo`ladi. Ushbu sabablar esa qonunlarda mehnat sharnomasini bekor qilish asoslari sifatida mustahkamlab qo`yilgan. MKning 100-moddasining 1-bandida mehnat shartnomasini bekor qilishning quyidagi ikki mustaqil asosi nazarda tutiladi; -yuqorida keltirilgan sabablar tufayli xodimlar soni (shtati) qisqarganligi yoki ish xususiyatining o`zgarishi; -korxonaning tugatilishi. Xulosa qilib aytsak, qonunda belgilab qo`yilgan aniq holatlar mavjud bo`lgandagina ushbu asoslarga binoan mehnat shartnomasini bekor qilish nazarda tutilgan. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 100-moddasi 3-bandida xodim tomonidan mehnat vazifalarini uzrli sabablarsiz muntazam ravishda bajarmasligi mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qlish uchun asos bo`lishi va bu hol bir qancha shartlar bilan izohlanishi haqida so`z boradi.Unga ko`ra, mehnat shartnomasining bekor qilinishi quyidagi hollarda qonuniy hisoblanadi: birinchidan, xodim faqat qonunda mehnat shartnomasi yoki ichki mehnat tartibi qoidalariga binoan o`z zimmasiga yuklangan vazifalarni uzrli sabablarsiz bajarmagan yoki noloyiq darajada bajarayotgan bo`lsa; ikkinchidan, uzrli sabablarsiz, ya`ni o`zining qonuniga xilof harkati (yoki harakatsizligi) tufayli mehnat vazifalarini bajarmagan bo`lsa; uchinchidan, mehnat vazifalari muntazam ravishda buzilayotgan bo`lsa; to`rtinchidan, xodimlarga nisbatan qnun va boshqa normativ hujjatlarga binoan qo`llanilgan ta`sir choralari ijobiy natija bermayotgan bo`lsa. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998 yil 17 apreldagi qarori mehnat shartnomasini Mehnat kodeksi 100-moddasi 2-qismining 3 va 4-bandlari bo`yicha bekor qilinishi intizomiy chorasi sifatida baholangan. O`rindoshlik asosida ishlaydiganlar bilan tuzilgan mehnat shartnomasi boshqa barcha xodimlar bilan mehnat shartnomasi boshqa barcha xodimlar bilan mehnat shartnomasi bekor qilinadigan umumiy asoslar bo`yicha bekor qilinadi. Bulardan

tashqari, Mehnat kodeksining 100-moddasi 2-qismining 5-bandiga binoan ham bekor qilinishi mumkin. O`rindoshlik asosida ishlaydigan xodim bilan mehnat shartnomasi mehnat kodeksining 100-moddasi 2-qismining 5-bandiga ko`ra,boshqa o`rindosh bo`lmagan xodimningishga qabul qilinish munosabati bilan bekor qilinadi. Muhimi, o`rindoshlik o`rnida ishlash uchun qabul qilinayotgan xodim uchun ushbu ish asosiy ish bo`lgandagina yo`l qo`yiladi. Amaldagi qonunchilikka muvofiq, mehnat shartnomasi ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish tartibi quyidagilardan iborat: birinchidan, mehnat shartnomasini bekor qilish haqida kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan kelishib olish; ikkinchidan, mehnat shartnomasini bekor qilish to`g’risida xodimni ogohlantirish; uchinchidan, qonunchilikda ayrim toifa xodimlar uchun berilgan kafolatlarga rioya qilish. Ma`lumki,O`zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligida shartnomasi taraflar ixtiyoriga bog’liq bo`lmagan holatlar bo`yicha bekor qilish nazarda tutilgan. Mehnat kodeksining 106-moddasida mehnat shartnomasini bekor qilish mumkin bo`lgan holatlar sanab ko`rsatilgan. Unga ko`ra, mehnat shartnomasi quyidagi hollarda bekor qilinadi: -xodim harbiy yoki muqobil xizmatga chaqirilgan taqdirda; shu ishni ilgari bajarib kelgan xodim ishga tiklangan taqdirda; -xodimni jazoga mahkum etgan sudning hukmi qonuniy kuchga kirgan taqdirda, basharti buning natijasida xodim avvalgi ishini davom ettirish imkoniyatidan mahrum etilgan bo`lsa, shuningdek, xodim sudning qaroriga binoan ixtisoslashtirilgan davolash profilaktika muassasasiga yo`llangan taqdirda; -ishga qabul qilish yuzasidan belgilangan qoidalar buzilganligi munosabati bilan, agar yo`l qo`yilgan qoidabuzarlikni bartaraf etishning imkoni bo`lmasa va u ishni davom ettirishga to`sqinlik qilsa; -xodimning vafoti munosabati bilan;

-qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda. Xodim harbiy xizmatga yoki muqobil xizmatga chaqirilgan taqdirda mehnat shartnomasini bekor qilish (Mehnat kodeksining 106-moddasining 1-bandi) O`zbekiston Respublikasining «Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to`g’risida» 1992 yil 3 iyuldagi Qonuni(1) hamda «Muqobil xizmat to`g’risida» 1992 yil 3 iyuldagi Qonuniga(2) muvofiq amalga oshiriladi. Shu ishni ilgari bajarib kelgan xodim ishga tiklangan taqdirda mehnat shartnomasini bekor qilish (Mehnat kodeksining 106-moddasi 2-bandi). Mehnat kodeksining 106-moddasi 2-bandiga ko`ra, mehnat shartnomasini bekor qilish uchun asos buluvchi holatlar aniq ko`rsatilmagan. Bu masala xususida O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining yuqoridagi eslatilgan 1998 yil 17-apreldagi 12-sonli qarorida mufassal tushuntirish berilgan. Mazkur Plenum qarorida ta`kidlanishicha, Mehnat kodeksining 106-moddasi 2-bandi bo`yicha mehnat shartnomasini bekor qilish qonunlarga asosan shu ishni ilgari bajarib kelgan xodimni ishga tiklash ish beruvchining majburiyati hisoblangan hollarda yo`l qo`yiladi. Bunday hollarga quyidagilar kiradi: -mehnat shartnomasi g’ayriqonuniy ravishda bekor qilingan xodimni sudning hal qiluvchi qarori, yuqori turuvchi organ, ish beruchining qarori, shuningdek, mehnat haqidagi qonunlarga rioya qilish ustidan nazorat olib boruvchi (masalan, prokuror protesti, mehnat huquq inspektori taqdimnomasi) organlar talabi bo`yicha avvalgi ishiga tiklash; -yuqorida qayd etilgan organlar qarori hamda mehnat nizosi komissiyasining qarori g’ayriqonuniy ravishda boshqa ishga o`tkazilgan xodimning avvalgi ishiga tiklash; -harbiy yoki muqobil xizmatga chaqirilgan xodim zaxiraga bo`shatilgan yoki iste`foga chiqqani sababli, agar xizmatga chaqirilib, ishga qaytib kelish kunigacha uch oy o`tmagan bo`lsa (Mehnat kodeksining 68-moddasining 3-qismi) avvalgi ishga qaytib kelishi;

-g’ayriqonuniy ravishda sudlangani sababli mehnat shartnomasi bekor qilingan xodimning ishga tiklash haqidagi talabining qanoatlantirish (Mehnat kodeksining 271-moddasi 3-qismi); -ishga qabul qilishni rad etish qonunsiz deb topilganligi sababli, xodimni ishga qabul qilingan deb topish haqidagi da`vogarning talabini qanoatlantirish (mazkur Plenum qarorining 41-bandi). Xodimni jazoga mahkum etgan sudning hukmi qonuniy kuchga kigan taqdirda, basharti buning natijasida xodim avvalgi ishini davom ettirish imkoniyatidan mahrum etilgan bo`lsa, shuningdek, xodim sudning qaroriga binoan ixtisoslashtirilgan davolash-profilaktika muassasasiga yo`llangan taqdirda mehnat shartnomasining bekor qilinishi (Mehnat kodeksining 106-moddasi 3-bandi). Mehnat kodeksining 106-moddasi 3-bandida ish beruvchi tomonidan mehnat shartnomasini bekor qilish uchun quyidagi ikki holatdan birining, ya`ni: -sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi; -sudning qaroriga binoan, xodimni ixtisoslashtirilgan davolash-profilaktika muassasasiga yo`llash haqidagi qarori mavjud bo`lishi ko`zda tutiladi. Ishga qabul qilish yuzasidan belgilangan qoidalar buzilganligi munosabati bilan, agar yo`l qo`yilgan qoidabuzarlikni bartaraf etishning imkoni bo`lmasa va ishni davom ettirishga to`sqinlik qilgan taqdirda, mehnat shartnomasini bekor qilish (Mehnat kodeksining 106-moddasi 4-bandi). Mehnat shartnomasini Mehnat kodeksining 106-moddasi 4-bandiga ko`ra bekor qilish uchun asos bo`ladigan holatlar O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 12-sonli qarorida bayon etilgan. Umumiy qoidaga ko`ra, bevosita 106-moddaning 4-bandida ko`zda tutilgan shartlar mavjud bo`lgandagina, mehnat shartnomasi bekor qilinishi mumkin. Bu shartlar yuqorida eslatilgan plenum qarorida qayd etilgan bo`lib, ularga rioya qilmasdan mehnat shartnomasini bekor qilish mumkin emas. Aks shartnomasining bekor qilinishi g’ayriqonuniy deb topilishi mumkin. Qonunda ko`rsatilganidek, agar yo`l qo`yilgan qoidabuzarlikni bartaraf etishning imkoni bo`lmasa va u ishni davom ettirishga to`sqinlik qilsa,shartnoma ushbu asosga binoan bekor qilinadi.

Xodimning vafoti munosabati bilan mehnat shartnomasini bekor qilish (Mehnat kodeksining 106-moddasi 5-bandi). Avvalo shuni aytish lozimki, xodimning munosabati bilan mehnat shartnomasini mehnat kodeksining 106- moddasi 5-bandiga ko`ra bekor qilish uchun uning vafoti haqidagi guvohnoma asos bo`ladi va bu hohish beruvchining tegishli buyrug’i bilan rasmiylashtiriladi. O`z-o`zidan ayonki, guvoxnomada ko`rsatilgan xodim vafotining sanasi mehnat shartnomasi bekor qilingan kun deb hisoblanadi. Xodimning mehnat daftarchasiga «Mehnat shartnomasi bekor qilindi» deb yoziladi. Mehnat shartnomasi bekor qilingani to`g’risidagi buyruqdan ko`chirma nusxasi, marhumning mehnat daftarchasi va unga tegishli pul mablag’i uning oila a`zolari yoki qaramog’idagi shaxslarga topshiriladi. Mehnat kodeksining 106-moddasi 5-bandida xodimning vafoti munosabati bilan mehnat shartnomasini bekor qilish nazarda tutilgan bo`lsada, biz sud amaliyotidagi boshqa xolatlarga e`tiborni qaratish lozim deb hisoblaymiz. Birinchidan, O`zbekiston Respublikasi Fuqorolik kodeksining 36-moddasiga binoan, tegishli holatlar mavjud bo`lganda, sud fuqaroni vafot etgan deb e`lon qilishi mumkin. Sudning bu haqdagi qarori qonuniy kuchga kirgan kuni vafot etgan kuni hisoblanadi. Fuqaroni vafot etgan deb e`lon qilish uchun huquq va burchlariga tegishli bo`lgan oqibatlarni vujudga keltiradi. Ikkinchidan, Fuqarolik Kodeksining 33-moddasiga binoan, tegishli holatlar hisobga olingan sudning qarori bilan fuqaro bedarak yo`qolgan deb topilishi mumkin. Bunday hollarda mehnat shartnomasi Mehnat kodeksining 106-moddasi 5 bandiga asosan bekor qilinishi mumkinmi, degan savol tug’ulishi mumkin. Bizning fikrimizcha, FKning 33 va 36-moddalariga binoan fuqaro bedarak yo`qolgan yoki vafot etgan deb topilgan hollarda ham sudning tegishli qaroriga asoslanib mehnat shartnomasi 106-moddaning 5-bandi bo`yicha bekor qilinshi kerak. Albatta bu kabi holatlar Oliy sudning tegishli plenumi qarorida batafsil tushuntirib berilmog’i lozim. Qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda mehnat shartnomasining bekor qilinishi (Mehnat kodeksining 106 moddasi 6-bandi). O`zbekiston Respublikasi

Oliy sudi Plenumining 1998 yil 17 apreldagi 12-sonli qarorida ta`kidlanganidek mehnat shartnomasi Mehnat kodeksining 106- modasi 6-bandiga ko`ra bekor qilinishiga, agar tegishli qonun xujjatlarida mehnat munosabatlarining Mehnat Kodeksi 1-5-bandlarida sanab o`tilmagan mehnat shartnomasi taraflari ihtiyoriga bog’liq bo`lmagan boshqa holatlar bo`yicha bekor qilinishi mumkinligi ko`zda tutilgan bo`lsa, yo`l qo`yiladi. Bunday holatlarga, jumladan, 18 yoshga to`lmagan shaxslar bajarayotgan ishni davom ettirish ular sog’lig’iga ziyon qiladigan yoki boshqacha tarzda zarar etkazadigan bo`lsa, bunday shaxslar bilan tuzilgan mehnat shartnomasi ota-onalar, vasiylar va vakolatli organlar talabiga binoan, shuningdek,muqobil xizmat organlari talabi bo`yicha bekor qilinishi tushuniladi (MKning 247-moddasi), (qarorning 44 bandi). Alohida hollarda mehnat shartnomasini bekor qilish. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 97 moddasi 5-bandining mazmuniga ko`ra, mehnatga oid munosabatlarning bekor qilishning shartlari qonunda yo`l qo`yiladigan hollardagina taraflar tomonidan mehnat shartnomasi ko`rsatib qo`yilishi mumkin. Mehnatga oid munosabatlarin bekor qilish to`g’risidagi shart ish beruvchi bilan korxona rahbari, uning o`rinbosarlari, bosh buxgalter, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo`lmagan taqdirda, uning vazifasini amalga oshiruvchi xodim o`rtasida tuzilagan mehnat shartnomasida, shuningdek, qonunda yo`l qo`yiladigan boshqa hollarda ham nazarda tutilishi mumkin (MKning 97-moddasi 5-bandi). Mehnat shartnomasi MKning 97-moddasi 5-bandi asosida bekor qilishning qonuniyligini tekshirishda sudlar quyidagilarni e`tiborga olishi kerak: -shartnomada ko`rsatilgan ayrim toifa xodimlar bilan tuzilgan mehnat shartnomasining qo`shimcha asoslar bo`yicha bekor qilish shartlari, MKning 97- moddasining 5-bandiga binoan, faqat qonunda belgilangan kiritish mumkinligi; -muayyan xodim, agar u bilan tuzilgan mehnat shartnomasida ko`rsatilgan asoslarga ko`ra bekor qilinishiga qonun yo`l qo`yadigan xodimlar toifasiga kirishi aniqlangan taqdirda, sud shartnomada ushbu asoslar ko`rsatilgannini va u yuzaga

kelgan holatda, mehnat munosabatlari shartnomaga ko`ra bekor qilinishi mumkin bo`lgan holatlar haqiqatdan ham mavjud ekanini aniqlashi lozim (o`sha plenum qarorining 45-bandi). Mehnat kodeksining 109-moddasiga muvofiq, mehnat shartnomasi bekor qilingan quyidagi hollarda ishdan bo`shatish nafaqasi to`lanadi: Ish beruvchining tashabbusi bilan, lekin xodim o`zi mehnat vazifalarini bajarmagani sababli shartnomaning bekor qilinishi bundan mustasno; -taraflar ixtiyoriga bog’liq bo`lmagan, kodeksning 106-moddasi 1 va 2- bandlarda nazarda tutilgan hollariga binoan, mehnat shartnomasi kodeksning 106- moddasi 4-bandiga binoan bekor qilinganda ishdan bo`shatish nafaqasi to`lanadi, ammo ishga qabul qilish yuzasidan belgilangan qoidalar xodimning aybi bilan buzilgan hollar bundan mustasno; -xodim yangi mehnat shartlari asosida ishni davom ettirishni rad etgani sababli (89 moddaning 4 qismi). Ishdan bo`shatish nafaqasining miqdori o`rtacha oylik ish haqidan kam bo`lishi mumkin emas. Mehnat shartnomasi bekor qilinganda kodeksning 110-moddasida ko`rsatilgan muddatlarda xodimga ish beruvchi tomonidan tegishli ish haqi to`lanadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998 yil 17 apreldagi 12- sonli qarorida ta`kidlanganidek, mehnat shartnomasi bekor qilinganda xodimga beriladigan to`lovlar yuzasidan kelib chiqqan nizolarni ko`rishda qo`yidagilarni aniqlash zarur: -mehnat kodeksining 110-moddasida belgilangan muddatlarda xodimga tegishli ish haqi berilgani; -mehnat shartnomasi bekor qilinganda xodimga foydalanmagan asosiy va qo`shimcha ta`tillar uchun pullik konpensatsiya to`langani; -mehnat shartnomasi bekor qilinganda MKning 109-moddasiga binoan, xodimga o`rtacha oylik ish haqidan kam bo`lmagan miqdorda ishdan bo`shatish nafaqasi berilgani;

-xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi alohida asoslarga ko`ra bekor qilinganda unga moddiy yordam berish uchun qo`shimcha kafolatlar berilgani (MKning 67-moddasi).

Adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T. «Adolat» 20 1 4 y. 2. O`zbekiston Respublikasining «Mehnat kodeksi». T. «Adolat» 20 1 4 y. 3. O`zbekiston Respublikasining Mehnat huquqi. Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. A.A.Inoyatov. –T. «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» 2002 y. 4. O`zbekiston Respublikasi mehnat Qonunchiligi bo`yicha me`yoriy huquqiy hujjatlar to`plami. Toshkent, «Iqtisodiyot va huquq dunyosi», 200 6 y. 5. Gasanov M.Yu. , Sokolov E.A., «O`zbekiston Respublikasida mehnat shartnomasi (kontrakti)», T. 1-2-3, 1996 y. 6. Gasanov M.Yu. , Sokolov E.A. , «O`zbekistonning yangi mehnat Qonunchiligi», «Mehnat shartnomasi (kontrakt)» T. 1999 y. 7. O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi ga sharhlar . T. TDYUI. 200 8.

O'xshashlar

Mehnat shartnomasini o'zgartirish

Mehnat shartnomasini tuzish tartibi

Birja shartnomalarini bekor qilish tartibi

Mehnat unumdorligini tahlil qilish

Mehnat nizolari