Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

138.5 KB

Ko'chirib olish

Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish Reja: 1. M ehnat resurslari ijtimoiy-i q tisodiy kategoriya sifatida 2. M ehnat resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish yo‘llari 3. Mehnat resurslari balansini tuzish va uni tahlil etish 4. Mehnat resurslari balanslarini ishlab chiqish

“Hozirgi vaqtda bir qator etakchi tahlil va ekspertlik markazlari global moliyaviy inqiroz holatini va uning yuz berishi mumkin bo‘lgan oqibatlariga doir materiallarni o‘rganish va umumlashtirish natijasida quyidagi xulosalarga kelmoqda. Birinchidan, moliya-bank tizimidagi inqiroz jarayonlari deyarli butun dunyoni qamrab olayotgani, regsessiya va iqtisodiy pasayishning muqarrarligi, investitsiyaviy faollik ko‘lamining cheklanishi, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi, shuningdek, jahonning ko‘plab mamlakatlariga ta’sir ko‘rsatadigan jiddiy ijtimoiy talafotlar sodir bo‘lishi mumkinligi o‘z tasdig‘ini topmoqda. Ikkinchidan, avj olib borayotgan global moliyaviy inqiroz jahon moliya-bank tizimida jiddiy nuqsonlar mavjudligi va ushbu tizimni tubdan isloh qilish zarurligini ko‘rsatdi. Ayni vaqtda bu inqiroz asosan o‘z korporativ manfaatlarini ko‘zlab ish yuritib kelgan, kredit va qimmatbaho qog‘ozlar bozorlarida turli spekulyativ amaliyotlarga berilib ketgan banklar faoliyati ustidan etarli darajada nazorat yo’qligini ham tasdiqladi. Uchinchidan, moliyaviy-iqtisodiy inqirozning har qaysi davlatdagi miqyosi, ko‘lami va oqibatlari qanday bo‘lishi ko‘p jihatdan bir qancha omillardan kelib chiqadi. Ya’ni, bu avvalo, ana shu davlatning moliya-valyuta tizimi nechog‘liq mustahkam ekaniga, milliy kredit institutlarining qay darajada kapitallashuvi va likvidligi (to‘lov imkoniga), ularning chet el va korporativ bank tuzilmalariga qanchalik qaram ekaniga, shuningdek, oltin-valyuta zaxirasining hajmi, xorijiy kreditlarni qaytarish qobiliyati va pirovard natijada — mamlakat iqtisodiyotining barqarorlik, diversifikatsiya va raqobatga bardoshlik darajasiga bog‘liq. To‘rtinchidan, jahon moliyaviy inqirozidan imkon qadar tez chiqish, uning oqibatlarini engillashtirish ko‘p jihatdan har qaysi davlat doirasida va umuman, dunyo hamjamiyati miqyosida qabul qilinayotgan chora-tadbirlarning qanchalik samaradorligiga, ularning bir-biri bilan uyg‘unligiga bog‘liq” Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish ikkita zarur tarkibiy qismdan: bir tomondan, moddiy resurslar (xom ashyo, asbob-uskunalar va hokazo)dan va ikkinchi tomondan, inson resurslaridan, ya’ni kasb malakalari va bilimlariga ega bo‘lgan xodimlardan iborat. Boshqacharoq qilib aytganda, mamlakat aholisining bir qismi bo‘lgan inson resurslari moddiy resurslar bilan bir qatorda iqtisodiy rivojlanish omili sifatida ham namoyon

bo‘ladi. Biroq bu omillar o‘z xususiyatlariga qarab bir-birlaridan muhim belgilari bilan farqlanadi. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan islohiy o‘zgarishlar davrida hamma narsalarni inson ehtiyojlari va taqdiri bilan muvofiqlashtirish muhimdir. Mehnat resurslari mamalakat aholisining o‘z psixofiziologik va aqliy sifatlari bilan moddiy ne’matlar ishlab chiqarishga yoki xizmatlar ko‘rsatishga qodir bo‘lgan qismidan iboratdir. Mehnat resurslari deb, o‘zining aqliy va jismoniy mehnati bilan ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etadigan mehnatga qobiliyatli kishilar to‘plamiga aytiladi. Bu ta’rifdan shu narsa kelib chiqadiki, mehnat resurslari o‘ziga iqtisodiyotda mehnat bilan band bo‘lgan kishilarni ham, mehnat bilan band bo‘lmasa ham mehnat qilishlari mumkin bo‘lgan kishilarni xam qamrab oladi. Boshqacha aytganda, mehnat resurslari haqiqiy (real) va potentsial xodimlardir. Ma’naviy rivojlanish darajasi deganda umumta’lim va kasbiy bilimlar hamda ko‘nikmalar, shaxsiy hususiyatlar tushuniladi. Bu xususiyatlar insonning tanlagan faoliyat sohasida muvaffaqiyatli ishlashi uchun zarur shart hisoblanadi. Insonning har ikkala sifati bo‘lgan jismoniy va ma’naviy rivoji tasvirlarining ahamiyati iqtisodiyotning rivojlanib borishiga qarab doimiy holda o‘zgarib boradi. Bu hol, o‘z navbatda mehnat sohasidagi mavjud jahon tamoyilini to‘liq aks ettiradi, iqtisodiyotda va umuman, jamiyatda tez va chuqur o‘zgarishlar bo‘lib turgan davrlarda kishilarning jismoniy va ma’naviy fazilatlari roli ayniqsa ortadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, real hayotda ko‘pgina "imtiyozli pensionerlar" avvalgi kasblarida yoki boshqa ishlarda o‘z ishlarini davom ettirmoqdalar, shuning uchun ham ular mehnat resurslari tarkibida qoladilar. Ishlamayotgan pensionerlar esa mehnat resurslarining tarkibidan chiqariladi. Rivojlangan mamlakatlarda allaqachon "iqtisodiy jihatdan faol aholi" tushunchasi qaror topgan. Halqaro standartlarga muvofiq ularga mehnat bilan band aholi va ish qidirayotgan ishsizlar kiradi. Shuningdek, "fuqorolik jihatidan iqtisodiy faol aholi" tushunchasi ham tarqalgan bo‘lib, ynga harbiy xizmatchilar kiritilmaydi.

Shunday qilib, "mehnat resurslari" o‘zining mazmuniga ko‘ra, "iqtisodiy faol aholi" tushunchasidan kengroqdir. Iqtisodiy faol aholidan tashqari mehnat resurslari yana mehnatga layoqatli yoshdagi o‘quvchilarni ham, shuningdek, ana shu yoshdagi uy bekalari va mamlakatning qolgan barcha aholisini, ya’ni ishsiz bo‘lmasa ham, qandaydir sabablarga ko‘ra, mamlakat xo‘jaligida ish bilan band bo‘lmagan aholini ham o‘z ichiga oladi. Mavjud adabiyotlarda "ish kuchi" tushunchasi ko‘p ishlatilsada, uning chegarasi aniq belgilanmagan. Ba’zan ish kuchi deganda ham haqiqiy xodimlar, ham potentsial xodimlar, ya’ni amalda o‘sha "mehnat resurslari"ning o‘zi tushuniladi. Ko‘pincha bu tushuncha tor ma’noda ~ xodimlarning umumiy sonini anglatadi. Bunga sabab shu bo‘lganki, ko‘pgina mualliflar mehnat bozoridagi vaziyatga baho berar ekanlar, "ish kuchiga bo‘lgan talab”, “ish kuchini taklif i " degan tushunchalardan ham foydalanadilar. M ehnat resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish yo‘llari "Mehnat resurslarining shakllanishi " tushunchasi ancha vaqtlardan buyon iqtisodiy adabiyotlarda va statistik amaliyotda qaror topgan bo‘lib, o‘ziga xos tor kasbiy atama sifatida ishlatilib kelinadi. Bu tushunchaning nimadan iborat ekanligi hiqida umumiy tarzda qabul qilingan, munozara talab qilmaydigan tasavvur yo‘q. Biz esa "mehnat resurslarini shakllantirish" deganda mehnat resurslarining doimiy ravishda yangilanib turishi tushuniladi, deb hisoblaymiz. Mehnat resurslari qanday shakllanishini aniqlash uchun biz birinchidan, mehnat resurslarini uchta yirik yosh guruhlari bo‘yicha - mehnatga layoqatli kishilar, mehnatga layoqatli kishilardan yoshroq va mehnatga layoqatli yoshdan kattaroq kishilarni, ikkinchidan, har bir guruh aholi soniga, uning o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni, uchinchidan, mehnat resurslari va aholining tabiiy va mexanik o‘zgarishdagi umumiy va o‘ziga xos tomonlarni ko‘rib chiqishimiz lozim. Mehnat resurslarining aksariyat ko‘pchilik qismini mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Mehnat qilishga layoqatli yoshdan katta kishilar, ishlovchi pensionerlar va amalda "nol" vazifasini bajaruvchi shaxslar, mexnatga

layoqatli yoshdan kichik kishilar, ishlovchi o‘smirlar mehnat resurslarining salmog‘ida u darajada sezilarli rol o‘ynamaydi . Mehnatga layoqatli yoshdagi fuqorolar butun aholining bir qismi bo‘lib, ularning soni demografik omil ta’sirida o‘zgarib turadi. Ularning qancha bo‘lishi tegishli yoshlardagi o‘lim darajasiga bog‘liq. Bu shuningdek, mehnat qilish yoshiga etgan yoshlar bilan pensiya yoshiga etgan fuqorolar bilan soni o‘rtasidagi nisbatga ham bog‘liq. Ulim qanchalik kam bo‘lsa va mehnat qilish yoshiga etgan fuqorolar bu yoshdan chiqqan kishilar o‘rtasidagi farq qanchalik yuqori bo‘lsa, mehnat qilish qobiliyatiga etgan kishilar soni shunchalik ko‘p bo‘ladi yoki aksincha. Mehnat resurslari soni (dinamikasi)ning o‘zgarishi bilan butun aholi sonining o‘zgarishi o‘rtasida tabiiyki, bog‘liqlik bor. Biroq u birinchi qarashda unchalik ko‘zga tashlanmaydi. Mehnat resurslarining soni hamisha butun aholi soni kabi o‘zgaravermaydi. O‘zgarishlar turli yo‘nalishlarda bo‘lishi ham mumkin. Biz «mehnat resurslari» tushunchasi to‘g‘risidagi tasavvur kengroq bo‘lishi uchun ularning o‘zaro bog‘liqligini maxsus qarab chiqamiz. Mehnat resurslari butunning qismi sifatida aholining takror ishlab chiqarilishi ( ya’ni uning doimiy ravishda tiklanib turishi)ni aks ettiradi. Shuning uchun mehnat resurslari sonining dinamikasi pirovard natijada aholi soni dinamikasini aks ettiradi. O‘smirlar va pensionerlarning mehnat bilan bandlik darajasidagi o‘zgarishlar faqat mehnat resurslariga emas, balki aholining soniga ham dahldordir. Tug‘ilishdagi farqlar darhol aholi sonining oshishiga ta’sir qiladi, mehnat resurslarida esa faqat 16 yildan k eyin aks etadi. Qancha kishi pensiya yoshiga etishi faqat mehnat pesurslariga ta’sir qiladi, butun aholi soniga dahldor bo‘lmaydi. Mehnat resurslarining aksariyat qismini mehnat qilishga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Shuning uchun ham mehnat resurslarining dinamikasiga xos xususiyatlar ko‘proq darajada mehnatga layoqatli yoshdagi aholi bilan bog‘liqdir. Butun aholining va uning mehnatkash qismidagi dinamikaning xilma-xil yo‘nalishda yaqqol ifodalangan o‘zgarishi voqealarning normal borishdan chetga chiqish

deb qaraladi. Ana shu sababli normal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun noqulay shart- sharoit yaratadi. Shunday qilib, biz mehnat resurslari butun aholiga taalluqli jarayonlar bilan bevosita bog‘liqligini e’tirof etgan holda, mehnat resurslari dinamikasining ma’lum darajada nisbiy «mustaqilligi»ga e’tiborni qaratamiz. U mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan demografik asosni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Shu ma’noda «mehnat resurslari» ijtimoiy va demografik rivojlanishni tahlil qilish va asoslab berishning o‘ziga xos usulologik vositasi bo‘lib maydonga chiqadi. Mehnat resurslari balansini tuzish va uni tahlil etish «Mehnat resurslaridan foydalanish» va «mamlakatning mehnat potentsiali» tushunchalari bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqdir. Biz bu erda foydalanish deganda iqtisodiyotning resurslaridan biri bo‘lgan mehnat resurslarini ta’riflovchi ikki yo‘nalishni tushunamiz. Bu, birinchidan, mehnat resurslarining taqsimlanishi va ikkinchidan, ularning mehnatidan halq xo‘jaligida foydalanish samaradorligidir. Shundan kelib chiqqan holda 2007 yil 24 mayda Vazirlar Mahkamasining «Ishga joylashtirishga muhtoj ish bilan band bo‘lmagan aholini hisobga olish metodikasini takomillashtirish to‘g‘risida»gi 106-sonli Qarori qabul qilindi va unga muvofiq joriy yilning 1 iyulidan boshlab «Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholini hududlar bo‘yicha hisoblab chiqish» Metodikasi amaliyotga tatbiq etildi. Metodika Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan belgilangan normalardan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan hamda O‘zbekiston Respublikasining ish bilan ta’minlash va mehnat bozorining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oladi. Unda «ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholi» tushunchasi xalqaro standartlarda nazarda tutilgan «ishsizlar» tushunchasiga teng deb qaraladi. Mehnat resurslarini taqsimlash deganda pesurslarning xalq xo‘jaligida ishlaydigan qismlari va ishlamaydigan qismlari tushiniladi. O‘z navbatida ishlamaydigan qism mehnat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan yoshdagi o‘quvchi lapga va shaxsiy yordamchi xo‘jalik bilan shug‘ullanuvchilarga, harbiy kuchlar safida xizmat qilayotganlarga ,

ishsizlarga, shuningdek, hech erda ishlamaydiganlarga, o‘qimaydiganlarga va ish qidirmaydiganlarga bo‘linadi. Mehnat bilan bandlik turlari bo‘yicha mehnat reurslarining taqsimlanishini faqat fuqoro aholi (ya’ni bunga harbiy xizmatchilar kirmaydi) bo‘yicha kuzatish mumkin. Ishlaydigan aholi (mehnat bilan band aholi) o‘z navbatida ayrim tarmoqlar, kasb guruhlari bo‘yicha taqsimlanishi, shu jumladan,, aqliy va jismoniy mehnat bo‘yicha, mehnat rejimi bo‘yicha (to‘liq yillik bandlik, to‘liq bo‘lmagan ish kuni va haftasi va hokazo), nihoyat ijtimoiy-iqtisodiy sohalar bo‘yicha qarab chiqiladi. Xalqaro jihatlardan biri mehnat bilan bandlarni «iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha» taqsimlashdir. Bu jihatning mazmuni iqtisodiy faoliyat turlari klassifikatori, mahsulot va xizmatlar klassifikatori, deb belgilangan. Unga xalqaro standart tarmoq tasniflashi va xalqaro asosiy mahsulotlar klassifikatori kiradi, ulap BMTning statistika komissiyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Mehnat resurslarining tuzilishiga yosh nuqtai nazardan murojaat qilish, ayniqsa, muhimdir, u ayniqsa bozor sharoitida ko‘proq ahamiyatga ega. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar muvaffaqiyati yoshlarning soniga ko‘p jihatdan bog‘liq. Yoshlar yangi iqtisodiy «ruh»ni o‘zlari va mamlakat foydasi uchun muvaffaqiyatliroq o‘zlashtirib oladilar. Mehnat resurslarini taqsimlashga bog‘liq ravishda inson resurslarining imkoniyatlari rivojlanish omillari sifatida katta yoki kichik bo‘lishi mumkin. Masalaga ana shu tarzda yondashish jamiyatning mehnat potentsialini, hududni, korxonalarni o‘rganish va aniqlash imkonini beradi. Mehnat potentsialini sifat o‘lchovidagi mehnat resurslari sifatida ta’riflash mumkin. Yuqorida aytilganlardan shu narsa aniqki, «mehnat potentsiali» tushunchasi mehnat resurslari va iqtisodiyotning o‘zaro ta’sirini o‘rganishga yordam beradigan alohida omildir. Biz yana «mehnat samaradorligi» degan ta’rifni ham aniqlab olishimiz kerak. U mehnat resurslaridan foydalanishning ko‘rsatkichlaridan biridir. Har qanday faoliyat turidagi samaradorlik pirovard natijada vaqt bilan o‘lchanadi, vaqt mahsulot birligini yoki xizmatlar birligini ishlab chiqarishga sarflanadi. Bunda mahsulot va xizmatlar

sifatiga qo‘yiladigan talablarga katta e’tibor beriladi. Ana shu nuqtai nazardan mehnatni tatbiq etish samaradorligi-yuqori sifatli pirovard natijaga mehnat sarfini kamaytirish. Mehnat resurslarini taqsimlash turlaridan biri mamlakat hududi bo‘yicha taqsimlash bo‘lib, u ham muayyan foydali axborotga ega. Respublika hududi iqtisodiy rivojlanish darajasi kishilarning farovonligi va demografik rivojlanishi bilan farq qiladi. Mehnat resurslarini shakllantirishning mintaqaviy xususiyatlari avvalo demografik va ijtimoiy- iqtisodiy omillar ta’siri bilan bog‘liqdir. Demografik omillarga aholining takror ishlab chiqarilishidagi jadallik kiradi. U hal qiluvchi darajada tug‘ilish darajasi bilan bog‘liq. By daraja qanchalik yuqori bo‘lsa, mehnatga qobiliyatli yoshdagi aholi, demak, m ehnat resurslari shunchalik tez o‘sadi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillardan mehnat resurslarini shakllantirish uchun ancha ahamiyatlisi mintaqadagi ishlab chiqarish va iqtisodiy konyunktura tuzilmasining xususiyatlari (mehnat unumdorligining o‘sishi)ni aytib o‘tish mumkin. Bu hol ishlovchi o‘smirlar va ishlovchi pensionerlar soniga ta’sir qiladi. Ish o‘rinlarining, ayniqsa o‘smirlar va katta yoshdagi ishlovchilar mehnatidan foydalanishga mos keladigan ish o‘rinlarining mavjudligi ishlab chiqarish tuzilmasi bilan bog‘liq. Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholi (ishsizlar) - qonun hujjatlariga muvofiq rasman ishsiz sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilgan shaxslar, shuningdek haq to‘lanadigan ishga yoki daromad keltiruvchi mashg‘ulotga ega bo‘lmagan, mustaqil ravishda ish izlovchi va bunday ish taklif etilsa, ishga joylashishga tayyor bo‘lgan mehnatga layoqatli yoshdagi vaqtincha mehnat bilan band bo‘lmagan shaxslar. Rasmiy ravishda ro‘yxatga olingan ishsizlar - 16 yoshdan pensiya bilan ta’minlanish huquqini olish yoshigacha bo‘lgan, ish, ish haqi va daromadga ega bo‘lmagan, mehnat organlarida ish qidiruvchi, ishlashga, kasb bo‘yicha tayyorgarlikdan va qayta tayyorgarlikdan o‘tishga, malaka oshirishga tayyor shaxs sifatida ro‘yxatga olingan shaxslar. Ish bilan band bo‘lganlar: a) yollanib ishlayotganlar, shu jumladan ishlarni to‘liq bo‘lmagan ish vaqti mobaynida yoki uyda ish haqi olib bajarayotgan, shuningdek haq to‘lanadigan boshqa ishga, shu jumladan vaqtinchalik ishga ega bo‘lgan fuqarolar;

b) kasallik, ta’til, qayta tayyorgarlik, malaka oshirish, ishlab chiqarishning to‘xtab turishi tufayli, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq vaqtinchalik ishda bo‘lmagan xodim uchun ish joyi saqlanib qoladigan boshqa hollarda ish joyida vaqtinchalik bo‘lmagan fuqarolar; v) o‘zini mustaqil ravishda ish bilan ta’minlovchi fuqarolar, tadbirkorlar, shu jumladan yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlar, kooperativlar a’zolari, fermerlar, shaxsiy yordamchi va dehqon xo‘jaliklarida mehnat bilan band bo‘lganlar, bevosita mol o‘stiruvchilar, chorvachilik va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari etishtiruvchilar va sotuvchilar, shuningdek ko‘rsatib o‘tilgan fuqarolar toifalarining ishlab chiqarishda qatnashadigan oila a’zolari; g) Qurolli Kuchlarda, Milliy xavfsizlik hamda ichki ishlar organlari va qo‘shinlarida xizmatni, shuningdek muqobil xizmatni o‘tayotgan fuqarolar; d) jamoat birlashmalarida va diniy tashkilotlarda ishlayotgan, o‘z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan fuqarolar. Iqtisodiy faol aholi - mehnat bilan band bo‘lgan fuqarolar va ishsizlar. Iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi - mehnat bilan band va ishsiz deb hisoblanmaydigan shaxslar, shu jumladan: ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotgan hamda ish haqiga yoki mehnat daromadiga ega bo‘lmagan o‘quvchilar va talabalar; ishlamayotgan uchinchi guruh nogironlari; uy bekalari hamda bolalarni parvarish qilish bilan band bo‘lgan ishlamayotgan ayollar; ko‘char va ko‘chmas mulkdan daromad olayotgan ishlamayotgan shaxslar; ixtiyoriy ravishda mehnat bilan band bo‘lmagan shaxslar. Mehnat resurslari - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi hamda mehnatga layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi ishlayotgan shaxslar. Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi - ishlamayotgan birinchi va ikkinchi guruh nogironlaridan hamda va yoshiga ko‘ra imtiyozli shartlarda pensiya oluvchi shaxslardan tashqari, mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar (16 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan erkaklar va 16 yoshdan 55 yoshgacha bo‘lgan xotin-qizlar).

Mehnat resurslari balansi - mehnat resurslari mavjudligini hamda ularning iqtisodiyot tarmoqlari va iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha taqsimlanishini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar tizimi. Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholi sonini hisoblab chiqish tartibi. Ishga joylashtirishga muhtoj shaxslar (ishsizlar) soni mehnat resurslari sonidan mehnat bilan bandlar sonini va iqtisodiy faol bo‘lmaganlar sonini chiqarib tashlagan holda quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: MM = MRA - B - IFA, bunda: MM - ishga joylashtirishga muhtoj band bo‘lmagan aholi (ishsizlar); MR -mehnat resurslari; B - bandlar; IFA - iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi. Mehnat resurslari sonini aniqlash . Mehnat resurslari soni mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni va mehnatga layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi ishlovchilar soni yig‘indisi sifatida quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: MR = MLA + IO‘P, bunda: MR - mehnat resurslari; MLA -mehnatga layoqatli yoshdagi aholi; IO‘P - ishlayotgan o‘smirlar va pensionerlar. MLA soni mehnatga layoqatli yoshidagi aholi (16 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan erkaklar va 16 yoshdan 55 yoshgacha bo‘lgan xotin-qizlar) sonidan mehnatga layoqatli yoshdagi I va II guruh nogironlari, shuningdek imtiyozli shartlarda pensiya olayotgan mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar sonini chiqarib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi: MLA = E(16-60) + X(16-55) - Nog - Pi, bunda: E(16-60) - 16 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan erkaklar; X(16-55) - 16 yoshdan 55 yoshgacha bo‘lgan xotin-qizlar; Nog - mehnatga layoqatli yoshdagi I va II guruh nogironlari;

Pi - imtiyozli shartlarda pensiya olayotgan mehnatga layoqatli yoshdagi pensionerlar. Axborot olish manbai: E(16-60), X(16-55) bo‘yicha - aholining jins va yosh tarkibi to‘g‘risidagi davlat statistika ma’lumotlari; Nog bo‘yicha - Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining mehnatga layoqatli yoshdagi nogironlar soni to‘g‘risidagi ma’lumotlari; Pi bo‘yicha - Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining imtiyozli shartlarda pensiya olayotgan mehnatga layoqatli yoshdagi pensionerlar to‘g‘risidagi ma’lumotlari; IO‘P bo‘yicha - davlat statistika ma’lumotlari. Mehnat bilan bandlar sonini aniqlash . Mehnat bilan bandlar soni quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladi: IT = ITr + ITnr + MM, bunda: ITr - iqtisodiyotning rasmiy sektorida ishlovchilar; ITnr - iqtisodiyotning norasmiy sektorida ishlovchilar; MM - migrant mehnatchilar - chet ellarda ishlayotgan O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari, ularning mazkur mamlakatda ro‘yxatga olingan yoki olinmaganligidan qat’i nazar. Axborot olish manbai: ITr bo‘yicha - davlat statistika ma’lumotlari; ITnr bo‘yicha - mehnat bilan bandlikni o‘rganib chiqish ma’lumotlari; MM bo‘yicha - statistika, bojxona organlarining hamda mehnat organlari tomonidan maxsus savolnoma bo‘yicha bandlik, mehnat migratsiyasi masalalari bo‘yicha o‘tkaziladigan o‘rganishlarning ma’lumotlari.

Rasmiy sektorda band bo‘lganlar sonini aniqlash . Rasmiy sektorda band bo‘lganlar davlat statistika hisoboti ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi va hisoblab chiqiladi hamda quyidagilardan iborat bo‘ladi: yollanib (mehnat shartnomasi bo‘yicha), shu jumladan saylanadigan lavozimlarda ishlayotgan doimiy, vaqtinchalik va mavsumiy xodimlar; harbiy xizmatchilar, ichki ishlar organlari va boshqa tashkilotlar xodimlari; kooperativlar va shirkatlar a’zolari; xususiy korxonalar egalari (ish beruvchilar), shu jumladan fermerlar; yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxs sifatida rasman ro‘yxatga olingan fuqarolar; yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilgan dehqon xo‘jaliklari a’zolari hamda shaxsiy yordamchi xo‘jaliklarda va dehqon xo‘jaliklarida qoramol o‘stirish bilan band bo‘lgan shaxslar; nodavlat notijorat tashkilotlari xodimlari. Norasmiy sektorda band bo‘lganlar sonini aniqlash va hisoblab chiqish Xalqaro mehnat tashkiloti normalaridan kelib chiqib hamda Davlat statistika qo‘mitasining hisobga olish va tasniflash amaliyotiga muvofiq iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo‘lganlar jumlasiga ijtimoiy sug‘urta va soliq organlarida hisobga turmagan quyidagi shaxslar kiradi: yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilmagan dehqon xo‘jaliklari a’zolari; uyda pulli xizmatlar ko‘rsatish bilan band bo‘lgan shaxslar (enagalar, uy xizmatchilari, uy oshpazlari, avtomobil haydovchilar, qorovullar va boshqalar); jismoniy shaxslarda haq olib ishlovchi shaxslar; oila boshliqlariga ularning tadbirkorlik faoliyatida yordam beruvchi oila a’zolari; tegishli ro‘yxatdan o‘tmay ishlovchi tadbirkorlar. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band shaxslar soni mehnat organlari tomonidan bandlik masalalari bo‘yicha har chorakda amalga oshiriladigan o‘rganib chiqish asosida aniqlanadi. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band aholi sonini aniqlash uchun bandlik masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganib chiqish ma’lumotlari asosida:

a) iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning tegishli turlari bilan shug‘ullanuvchi shaxslar sonining mehnatga layoqatli yoshdagi so‘rab chiqilganlarning umumiy sonidagi salmog‘i quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: SChSi = SSi : SS x 100, bunda: SChSi - iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan shug‘ullanuvchi so‘rab chiqilganlar salmog‘i; SSi - iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan shug‘ullanuvchi so‘rab chiqilganlar soni; SS - mehnatga layoqatli yoshdagi so‘ralganlar soni, hammasi; b) olingan salmoq ko‘rsatkichi bo‘yicha iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan shug‘ullanuvchi aholi sonining hisobi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: ITNRi = MLA x SChSi : 100, bunda: ITNRi - iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan shug‘ullanuvchilar soni; MLA - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi soni. Mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni to‘g‘risida axborot olish manbai - aholining jinsi va yoshi bo‘yicha tarkibi to‘g‘risidagi davlat statistika ma’lumotlari; v) iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlarning umumiy sonini aniqlash uchun faoliyatning har bir aniq turi bo‘yicha ITNR to‘g‘risidagi ma’lumotlar jamlanadi: ITNR = SChSi ITNRi , bunda: ITNR - iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlar soni, hammasi. Mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotgan shaxslar sonini aniqlash Mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotgan shaxslar soni quyidagi tartibda bosqichma-bosqich aniqlanadi: 1) Birinchidan, ishga joylashtirishga muhtojlarni aniqlash maqsadi uchun mehnat organlari tomonidan mehnat emigratsiyasi bo‘yicha savolnomaga muvofiq, mehnat bilan

bandlik masalalari bo‘yicha o‘rganishlarni o‘tkazish paytida migrant mehnatchilar sifatida chet elda turganlar soni aniqlanadi. Buning uchun: a) uy xo‘jaliklarini mehnat bilan bandlik masalalari bo‘yicha (mehnat emigratsiyasi moduliga binoan) har chorakdagi o‘rganishlar ma’lumotlari asosida mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotgan shaxslarning so‘ralganlar umumiy sonidagi salmog‘i quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: MMS = KMMS : SS x 100, bunda: MMS - migrant mehnatchilarning so‘ralganlarning umumiy sonidagi salmog‘i; KMMS - mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet elga ketgan shaxslarning (migrant mehnatchilarning) mehnat bilan bandlik masalasi bo‘yicha uy xo‘jaliklarini o‘rganish davomida aniqlangan soni; SS - mehnatga layoqatli yoshdagi so‘ralganlar soni, hammasi. Izoh. Chet eldagi migrant mehnatchilarning uy xo‘jaliklarini o‘rganishda bevosita qatnashmasligini (so‘rov paytida bo‘lmasligini) hisobga olib, ushbu shaxslar soni to‘g‘risidagi ma’lumotlar so‘ralayotgan uy xo‘jaliklari vakolatli a’zolaridan so‘ralgan holda olinadi. b) migrant mehnatchilarning so‘ralganlarning umumiy sonidagi salmog‘i bo‘yicha migrant mehnatchilarning mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi tarkibidagi umumiy soni quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladi: MM = MMS x MLA : 100, bunda: MM - migrant mehnatchilar soni, hammasi; MLA - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi soni. v) zarurat bo‘lganda, mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotganlarning soni jo‘nab ketgan yo‘nalishi (mamlakati) bo‘yicha aniqlanadi. Buning uchun: o‘rganishlar ma’lumotlari bo‘yicha har qaysi mamlakatdagi mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan migrant mehnatchilarning so‘ralganlar umumiy sonidagi salmog‘i aniqlanadi;

mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi umumiy soniga nisbatan salmoqni proportsional ravishda hisoblab chiqish va jamlash yo‘li bilan muayyan mamlakatlarda mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan migrant mehnatchilar soni aniqlanadi. 2) Ikkinchidan, umuman respublika bo‘yicha mehnat resurslarini hisoblab chiqishda mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet elga ketgan shaxslar soni hisobga olinadi. Ularning soni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet ellarga ketayotgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini hisobga olishni takomillashtirish to‘g‘risida" 2007 yil 15 maydagi 97-son qarori bilan tasdiqlangan Sxema bo‘yicha, quyidagilarni o‘z ichiga oluvchi integratsiyalashgan axborotlar moduli asosida aniqlanadi: a) chet elga ketganlarning soni va maqsadi to‘g‘risida bojxona deklaratsiyasining takomillashtirilgan shakli asosidagi har choraklik statistika hisoboti ma’lumotlari; b) mehnat emigratsiyasi masalalari bo‘yicha har yilgi sotsiologik o‘rganishlar ma’lumotlari; v) mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirish uchun fuqarolarga Tashqi mehnat migratsiyasi masalalari agentligi tomonidan berilgan ruxsatnomalar ma’lumotlari; g) Tashqi ishlar vazirligining chet eldagi konsullik muassasalaridan olingan ma’lumotlar; d) uy xo‘jaliklarini mehnat bilan bandlik masalalari bo‘yicha har choraklik o‘rganishlar ma’lumotlari. Iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi sonini aniqlash IFA = O‘ + A + IN + IBB, bunda: IFA - iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi; O‘ - ishlab chiqarishdan ajralgan holda o‘qiyotgan hamda ish haqi va mehnat daromadiga ega bo‘lmagan o‘quvchilar va talabalar; A - uy bekalari va bolalarni parvarish qilayotgan ishlamaydigan ayollar; IN - ishlamaydigan uchinchi guruh nogironlari;

IBB - ixtiyoriy ravishda ish bilan band bo‘lmagan shaxslar, shuningdek ko‘char va ko‘chmas mulkdan daromad oladigan ishlamaydigan shaxslar. Mustaqil ravishda ish qidirayotgan shaxslar sonini aniqlash Mustaqil ravishda ish qidirayotganlar soni ishga joylashtirishga ehtiyoj sezadigan aholining hisoblangan sonidan (mazkur Metodikaning 3-bandida ko‘rsatilgan formula bo‘yicha aniqlangan) hisobot davri oxiridagi holati bo‘yicha Bandlikka ko‘maklashish tuman (shahar) markazlarida rasman ishsizlar sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilgan shaxslar sonini chiqarib tashlash yo‘li bilan quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: IM = IB - RR, bunda: IM - ish bilan band bo‘lmaganlar, mustaqil ravishda ish qidirayotganlar; IB - ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholi (ishsizlar); RR - ishga joylashtirishga muhtoj bo‘lganlarni aniqlash paytida rasman ro‘yxatdan o‘tkazilgan ishsizlar. Bandlikka ko‘maklashish tuman (shahar) markazlari ma’lumotlari rasman ro‘yxatdan o‘tkazilgan ishsizlar bo‘yicha axborot olish manbai hisoblanadi. Aholining mehnat bilan bandligini o‘rganish tartibi Aholining ish bilan bandligini o‘rganish maxsus tanlab olingan uy xo‘jaliklari a’zolaridan so‘rab chiqish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Uy xo‘jaliklarini so‘rab chiqish har choraklik asosida Bandlikka ko‘maklashish tuman (shahar) markazlari xodimlari tomonidan har chorakning oxirgi oyi ikkinchi o‘n kunligi mobaynida o‘tkaziladi. So‘rab chiqilishi kerak bo‘lgan uy xo‘jaliklarini tanlash har bir tuman bo‘yicha ma’lumotlarning reprezentativligini ta’minlaydigan har bir tuman (shahar) bo‘yicha uy xo‘jaliklarining kamida bir foizini so‘rov bilan qamrab olish hisobga olingan holda proportsional tanlov bo‘yicha o‘tkaziladi. Uy xo‘jaliklarini so‘rab chiqish Bandlikka ko‘maklashish tuman (shahar) markazlari tomonidan tuman (shahar) statistika bo‘limlari bilan birgalikda to‘rt bosqichda o‘tkaziladi: a) birinchi bosqichda har bir tuman bo‘yicha o‘rganilishi kerak bo‘lgan uy xo‘jaliklari soni quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

UXS =UX x 1%, bunda: UXS - har bir tuman (shahar)da so‘rab chiqilishi kerak bo‘lgan uy xo‘jaliklari soni; UX - tuman (shahar)dagi uy xo‘jaliklari soni; b) ikkinchi bosqichda uy xo‘jaliklari o‘rganiladigan aholi punktlari aniqlanadi, bunda: tanlab olingan aholi punktlari yonma-yon chegaralarga ega bo‘lmasligi kerak; tuman markazlari va ulardan yiroqda joylashgan aholi punktlari majburiy tartibda o‘rganilishi kerak; har bir tumanda kamida 5 ta aholi punkti (tuman markazi ham shu jumlaga kiradi) o‘rganilishi kerak; har bir shaharda yonma-yon chegaralarga ega bo‘lmagan kamida 5 ta mahalla o‘rganilishi kerak. Aholi punktlarini tanlash tuman (shahar) statistika bo‘limi bilan kelishgan holda Bandlikka ko‘maklashish tuman (shahar) markazlari tomonidan amalga oshiriladi; v) uchinchi bosqichda har bir aholi punktida o‘rganilishi kerak bo‘lgan uy xo‘jaliklari soni aniqlanadi; g) to‘rtinchi bosqichda aholi punktlarida (mahallalarda) mavjud bo‘lgan uy xo‘jaliklari ro‘yxatlari asosida o‘rganilishi kerak bo‘lgan uy xo‘jaliklarining aniq ro‘yxati aniqlanadi. Bunda tanlashning quyidagi tartib-qoidasini nazarda tutadigan "proportsional bosqichma-bosqich tanlash" usulidan foydalaniladi: - mazkur aholi punktida (mahallada) joylashgan uy xo‘jaliklarining hisoblangan sonini o‘rganilishi kerak bo‘lgan uy xo‘jaliklarining hisoblangan soniga bo‘lish yo‘li bilan "tanlash bosqichi" aniqlanadi (masalan, tanlab olingan aholi punktida 300 ta uy xo‘jaligi mavjud bo‘lib, o‘rganiladigan uy xo‘jaliklari soni esa 30 tani tashkil etishi kerak bo‘lsa, "tanlash bosqichi" "10" ni (300:10) tashkil etadi);

- uy xo‘jaliklarining umumiy sonidan "tanlash bosqichi"ga bir karra har bir uy xo‘jaligiga tartib raqami beriladi va tanlab olinadi. Uy xo‘jaliklari so‘rovi Davlat statistika qo‘mitasi bilan kelishgan holda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan maxsus so‘rovnoma bo‘yicha amalga oshiriladi. Uy xo‘jaliklarining mehnatga layoqatli yoshdagi barcha a’zolaridan so‘rab chiqilishi kerak, ular hozir bo‘lmagan taqdirda esa hozir bo‘lmagan uy xo‘jaliklari a’zolariga tegishli javoblarni uy xo‘jaligining boshqa vakolatli a’zosidan olishga yo‘l qo‘yiladi. So‘rovni amalga oshirgan xodimlardan uy xo‘jaliklari so‘rovining to‘ldirilgan so‘rovnomalarini qabul qilish Bandlikka ko‘maklashish markazining ishga joylashtirishga muhtoj bo‘lgan aholini hisobga olish va ular bo‘yicha ma’lumotlar bankini shakllantirish bo‘limi boshlig‘i tomonidan amalga oshiriladi. To‘ldirilgan so‘rovnomalarni qabul qilishda: so‘rab chiqqan xodim tomonidan uy xo‘jaliklari so‘rovining aniq tarzda tanlanishiga rioya qilinganligi; so‘rovnoma savollari to‘liq to‘ldirilganligi; so‘rovnoma savollariga javoblarning mantiqliligi va bir-biriga zid emasligini tekshirish ta’minlanishi kerak. Uy xo‘jaliklari so‘rovi o‘tkazilishining sifati uchun javobgarlik uy xo‘jaliklari so‘rovini o‘tkazgan xodimga va so‘rovnomani qabul qilib olgan shaxsga yuklanadi. So‘rovnoma materiali qabul qilib olingandan keyin uni qayta ishlash maxsus kompyuter dasturi yordamida amalga oshiriladi. Ma’lumotlar bazasini shakllantirish (ma’lumotlarni kompyuterga kiritish) Qoraqalpog‘iston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish bosh boshqarmalari tomonidan amalga oshiriladi. Ma’lumotlar kompyuterga to‘liq kiritilgandan keyin ma’lumotlar bazasi har bir tuman bo‘yicha alohida fayllar shaklida keyinchalik uzil-kesil puxta ishlash va tahlil qilish uchun Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga yuboriladi.

Ma’lumotlarni puxta ishlash va tahlil qilish quyidagi muddatlarda amalga oshiriladi: ma’lumotlar bazasini shakllantirish (kompyuterga kiritish) - hisobot choragi oxirgi oyidan keyingi oyning 1-kunigacha; har bir tuman bo‘yicha yig‘ma jadvallarni puxta ishlash va olish - hisobot choragi oxirgi oyidan keyingi oyning 10-kunigacha; tekshirish natijalari bo‘yicha tahliliy ma’lumotnoma va tahliliy jadvallar tayyorlash - hisobot choragi oxirgi oyidan keyingi oyning 15-kunigacha. Mehnat resurslari balanslarini ishlab chiqish Ma’lumotlar va mazkur Metodikaga muvofiq amalga oshirilgan hisob-kitoblar asosida mazkur Metodikaga 1-ilovada keltirilgan ko‘rsatkichlar tizimi bo‘yicha mehnat resurslarining hisob-kitob, hisobot prognoz balanslari ishlab chiqiladi. Mehnat resurslarining hisob-kitob balansi Mehnat resurslarining hisob-kitob balansi mehnat bozorining holati va mehnat bilan bandlik to‘g‘risida tezkor va xolisona axborot olish hamda tumanlar va shaharlar bo‘yicha alohida mintaqalar bo‘yicha, shuningdek umuman respublika bo‘yicha ishga joylashtirishga muhtoj bo‘lgan shaxslar sonini aniqlash maqsadida mehnat organlari, statistika organlari, iqtisodiyot organlari tomonidan birgalikda ishlab chiqiladi. Hisob-kitob balansi asosida mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv organlari (hokimliklar) tomonidan aholini ish bilan ta’minlash bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish, shu jumladan, hududlar bo‘yicha ish o‘rinlari tashkil etish parametrlarini ishlab chiqish va zarurat bo‘lganda, unga tuzatishlar kiritish, shuningdek ishsizlarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlariga yo‘naltiriladigan moliyaviy resurslar hajmini aniqlash amalga oshiriladi. Mehnat resurslarining hisob-kitob balansi quyidagilardan kelib chiqqan holda yilning har choragida ishlab chiqiladi: mazkur Metodikaning 3.2.1-bandida ko‘rsatilgan ish bilan band bo‘lganlar toifalarining soni to‘g‘risida davlat statistika hisobotining dastlabki ma’lumotlari;

3.2.2-bandga muvofiq aniqlangan norasmiy sektorda ish bilan band bo‘lgan shaxslar soni va mazkur Metodikaning 3.2.3-bandiga muvofiq aniqlangan chet elda mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan shaxslar soni; mazkur Metodikaning 3.3-bandiga muvofiq aniqlangan iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi soni; mazkur Metodikaning 3 va 3.4-bandlariga muvofiq aniqlangan ish bilan band bo‘lmagan aholi soni; mazkur Metodika 3.2.3-bandining b) qismiga muvofiq aniqlangan emigrant mehnatchilar soni. Bunda tumanlar, shaharlar, viloyatlar bo‘yicha mehnat resurslari balansi hisob-kitobida ish bilan bandlik bo‘yicha uy xo‘jaliklarini o‘rganib chiqishga kiritilgan mehnat emigratsiyasi yuzasidan modul savollariga javoblar bo‘yicha olingan chet eldagi migrant mehnatchilar to‘g‘risidagi ma’lumotlar hisobga olinadi. Mehnat resurslarining hisob-kitob balansi mazkur Metodikaga 2-ilovada keltirilgan shaklga muvofiq hududlar bo‘yicha ishlab chiqiladi. Mehnat resurslari hisob-kitob balansini Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi Davlat statistika qo‘mitasi bilan birgalikda ishlab chiqadilar. Tumanlar (shaharlar) bo‘yicha mehnat resurslarining hisob-kitob balansi tegishli Bandlikka ko‘maklashish markazlari tomonidan hisobot choragining oxirgi oyidan keyingi oyning 20-kunidan kechikmay ishlab chiqiladi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga, viloyatlar va Toshkent shahar mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish bosh boshqarmalariga, shuningdek Davlat statistika qo‘mitasining hududiy boshqarmalariga yuboriladi. Hududiy boshqarmalarga taqdim etiladigan hisob-kitob balansiga tumanlar va shaharlar bo‘yicha uy xo‘jaliklarini o‘rganib chiqish natijalarining tartibga solingan ma’lumotlari (jadval shakllarida) ilova qilinadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish bosh boshqarmalari Iqtisodiyot vazirligi va Davlat statistika qo‘mitasining hududiy boshqarmalari bilan birgalikda olingan ma’lumotlar asosida va mazkur Metodikada

nazarda tutilgan tartib-qoidalarga muvofiq har bir tuman (shahar) bo‘yicha hisob-kitob balanslarini ishlab chiqadilar. Bunda umuman respublika bo‘yicha mehnat resurslari yig‘ma balansini ishlab chiqishda takomillashtirilgan bojxona deklaratsiyasi bo‘yicha statistika hisoboti ma’lumotlari, mehnat emigratsiyasi masalalari bo‘yicha o‘rganishlar materiallari hamda Tashqi mehnat migratsiyasi masalalari agentligi va Tashqi ishlar vazirligining chet eldagi konsullik muassasalari ma’lumotlari asosida olingan emigrant mehnatchilar to‘g‘risidagi ma’lumotlar hisobga olinadi. Mehnat resurslarining hisobot balansi Mehnat resurslarining hisobot balansi har bir yil yakunlari bo‘yicha tasdiqlangan statistika ishlari dasturiga muvofiq Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqiladi. Mehnat resurslarining hisobot balansi davlat statistika hisoboti ma’lumotlari aniqlashtirilishi hisobga olingan holda hisob-kitob balanslari ma’lumotlariga asoslanadi. Mehnat resurslarining prognoz balansi.Mehnat resurslarining prognoz balansi bo‘lajak davr uchun (maqsadlarga bog‘liq holda - 1 yilga, 5, 10 yilga va hokazo) Iqtisodiyot vazirligi tomonidan Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi bilan birgalikda ishlab chiqiladi. Mehnat resurslarining prognoz balansini ishlab chiqishda quyidagilar hisobga olinadi: ishga joylashtirishga muhtoj bo‘lgan mehnat bilan band bo‘lmagan aholining (ishsizlarning) amaldagi va kutilayotgan soni; ishlayotganlar sonining belgilangan parametrlari, ish bilan bandlikning o‘sishi va investitsiya dasturlarini, tarmoqlar va mintaqalarni rivojlantirish dasturlarini amalga oshirishning mo‘ljallangan natijalari munosabati bilan ish bilan bandlikning o‘sishi va uning tarkibiy o‘zgarishi; mehnat resurslari sonini va iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi turli toifalarini (o‘quvchilar, bola parvarishi bo‘yicha ta’tilda bo‘lgan ayollar va boshqalar) shakllantiradigan kelgusidagi demografik jarayonlar dinamikasi. Mehnat resurslarining prognoz balansidan mintaqalarning demografik xususiyatlarini hisobga olgan holda yangi ish o‘rinlari tashkil etishga ehtiyojlarni va

kelgusida aholini ish bilan ta’minlashning hududiy dasturlari parametrlarini aniqlashda mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan foydalaniladi. Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholini hududlar bo‘yicha hisoblab chiqish Metodikasiga Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholi (ishsizlar) toifalarini hisobga olish Sh A K L L A R I T/R Toifalar va ko‘rsatkichlar nomi Hisobga olish shakllari I. Ish bilan ta’minlangan aholi 1. Iqtisodiyotning rasmiy sektori 1 .1. Yollanib ishlaydiganlar. Mehnat bo‘yicha davlat statistika hisoboti ma’lumotlari: 1-t, 1-t (qx), 1-mb, 1-mb (sx), 1-mb (ves), 1-ved, 1-fermer shakllari. 1 .1.1. Doimiy ishchilar. Mehnat bo‘yicha davlat statistika hisoboti ma’lumotlari: 1-t, 1-t (qx), 1-mb, 1-mb (sx), 1-mb (ves), 1-ved, 1-fermer shakllari. 1 .1.2. Vaqtinchalik ishchilar. Mehnat bo‘yicha davlat statistika hisoboti ma’lumotlari: 1-t, 1-t (qx), 1-mb, 1-mb (sx), 1-mb (ves), 1-ved, 1-fermer, shu jumladan, fuqaroviy-huquqiy shartnomalar bo‘yicha ishlaydigan ishchilar shakllari. 1 .1.3. Mavsumiy ishchilar. Mehnat bo‘yicha davlat statistika hisoboti ma’lumotlari: 1-t, 1-t (qx), 1-mb, 1-mb (sx), 1-mb (ves), 1-ved, 1-fermer shakllari. 1 .2. Xususiy korxonalar egalari (ish beruvchilar), shu jumladan fermerlar. Mehnat bo‘yicha davlat statistika hisoboti ma’lumotlari: 1-t, 1-t (qx), 1-mb, 1-mb (sx), 1-mb (ves), 1-ved, 1-fermer shakllari.

1 .3. Kooperativlar va shirkatlar a’zolari. Mehnat bo‘yicha davlat statistika hisoboti ma’lumotlari: 1-t (qx) shakli. 1 .4. Yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tgan dehqon xo‘jaliklari a’zolari. Davlat statistika hisoboti (N1-dehqon shakli), Bandlikka ko‘maklashuvchi tumanlar (shaharlar) markazlari ma’lumotlari. 1 .5. Nodavlat notijorat tashkilotlar ishchilari. Mehnat bo‘yicha davlat statistika hisoboti ma’lumotlari: 1-t shakli. 1 .6. Yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxslar sifatida rasman ro‘yxatdan o‘tkazilgan fuqarolar. Soliq organlarida (DSQ) ro‘yxatdan o‘tkazish ma’lumotlari, ish bilan ta’minlash masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganib chiqish ma’lumotlari. 1 .7. Harbiy xizmatchilar, ichki ishlar organlari va boshqa tashkilotlar ishchilari. Ma’muriy hisobot ma’lumotlari. 2. Iqtisodiyotning norasmiy sektori 2 .1. Yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tmagan dehqon xo‘jaliklari a’zolari. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va ish bilan ta’minlash masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganib chiqish (Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi) ma’lumotlari. 2 .2. Uyda pulli xizmatlar ko‘rsatish bilan band bo‘lgan shaxslar (enagalar, uy xizmatchilari, uy oshpazlari, haydovchilari, qorovullari va boshqalar). Ish bilan ta’minlash masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganib chiqish (Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi) ma’lumotlari. 2 .3. Jismoniy shaxslarda haq to‘lash hisobiga Ish bilan ta’minlash masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganib chiqish (Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi)

ishlaydigan shaxslar. ma’lumotlari. 2 .4. Oila boshliqlariga ularning tadbirkorlik faoliyatiga yordam beradigan oila a’zolari. Ish bilan ta’minlash masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganib chiqish (Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi) ma’lumotlari. 2 .5. Tegishli ro‘yxatdan o‘tmasdan ishlaydigan tadbirkorlar. Ish bilan ta’minlash masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganib chiqish (Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi) ma’lumotlari. 3. Ish bilan ta’minlangan aholining boshqa toifalari 3 .1. Chet elda mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan shaxslar. Ish bilan ta’minlash masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganib chiqish va mehnat emigratsiyasi masalalari bo‘yicha maxsus o‘rganib chiqish ma’lumotlari (Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi); Tashqi mehnat migratsiyasi masalalari agentligi ma’lumotlari; umuman respublika bo‘yicha mehnat resurslari balansini hisob-kitoblashda foydalaniladigan Davlat statistika qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi, Tashqi ishlar vazirligi ma’lumotlari. II. Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholi (ishsizlar) I I.1. Haq to‘lanadigan ishga yoki daromad keltiruvchi mashg‘ulotga ega bo‘lmagan, mustaqil ravishda ish izlovchi va bunday ish taklif etilsa, ishga joylashishga tayyor bo‘lgan mehnatga layoqatli yoshdagi vaqtincha ish bilan band bo‘lmagan shaxslar. Statistika ma’lumotlari va ish bilan ta’minlash masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganib chiqish ma’lumotlari (Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi) asosida hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. I I.2. Rasman ro‘yxatdan o‘tka- zilgan ishsizlar. Bandlikka ko‘maklashuvchi tumanlar (shaharlar) markazlari ma’lumotlari.

III. Iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi I II.1. Ishlab chiqarishdan ajralgan holda o‘qiyotgan hamda ish haqiga yoki mehnat daromadiga ega bo‘lmagan o‘quvchilar va talabalar. Davlat statistika hisoboti ma’lumotlari (Davlat statistika qo‘mitasi). I II.2. Uy bekalari va bolani parvarish qiluvchi ishlamaydigan ayollar. Davlat statistika hisoboti ma’lumotlari (Davlat statistika qo‘mitasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi). I II.3. Ishlamaydigan uchinchi guruh nogironlari. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma’lumotlari. I II.4. Ixtiyoriy ravishda ish bilan band bo‘lmagan, shu- ningdek mol-mulk va ko‘chmas mulkdan daromad oladigan ishlamaydigan shaxslar. Ish bilan ta’minlash masalalari bo‘yicha tanlab o‘rganib chiqish (Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi) ma’lumotlari. IV. Mehnat resurslari I V.1. Mehnat resurslari. Mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni va mehnatga layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi ishlovchilar soni yig‘indisi sifatida aniqlanadi (Davlat statistika qo‘mitasi). Ishga joylashtirishga muhtoj Mehnat bilan band bo‘lmagan aholini hududlar bo‘yicha hisoblab chiqish Metodikasiga

Iqtisodiy konyunktura ish kuchiga bo‘lgan talabni oshirish yoki kamaytirishi mumkin. Bu bilan mehnat sohasi kengayadi yoki torayadi, tegishli ravishda qarab chiqilayotgan mehnat resurslarining ishlashi uchun imkoniyatlar ko‘proq yoki ozroq bo‘ladi. Mehnat resurslaridan foydalanishning mintaqaviy xususiyatlari ham demografik va ijtimoiy-iqtisodiy omillarning amal qilishi bilan bog‘liqdir. Mehnat resurslaridan foydalanish tomonlaridan biri mehnat resurslarini taqsimlash bo‘lsa, ikkinchisi tomoni mehnatni tatbiq etish samaradorligidir. Mehnat resurslarini taqsimlash demografik va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning mintaqaviy shart-sharoitlari ta’siriga ancha ko‘proq uchraydi. Demografik omillarning ta’siri aholining yosh tuzilishi orqali namoyon bo‘ladi, u odatda, turli mintaqalarda turlicha bo‘ladi. Mehnatga layoqatli yoshdagi kishilarning ishlaydigan va ishlamaydigan qismlarga bo‘linishi ma’lum darajada ana shu bilan belgilanadi. Aholi orasidagi kichik yoshli bolalar soni o‘zlarini uy-ro‘zg‘or ishlariga bag‘ishlaydigan ayollar soniga ta’sir ko‘rsatadi . Tajriba shundan dalolat beradiki , bu ikki ko‘rsatgich o‘rtasida bevosita bog‘liqlik bor. Ijtimoiy-iqtisodiy omillardan eng ahamiyatlilari: iqtisodiy konyunktura va ishlab chiqarish tuzilmasidir. Iqtisodiy konyunkturaga ishsizlar soni, ishlab chiqarish tuzilmasiga esa, xodimlarning tarmoqlar bo‘yicha, kasblar, ish kuchining kasbiy tayyorgarligi bog‘liq bo‘ladi. Mehnatni tatbiq qilish samaradorligi bo‘yicha mintaqalar o‘rtasidagi farqqa sabab shuki, turli hududlarda texnologiya, mehnatni tashkil etish darajasi turlicha. Turli sabablarga, shu jumladan, etnik va tarixiy xususiyatlarga ega bo‘lgan sabablarga ko‘ra ham xodimlar malakasi bir-biridan farq qilishi mumkin. Mehnat resurslari shakllanishining va ulardan foydalanishning mintaqaviy xususiyatlarini hisobga olish mehnat resurslarini o‘rganishning eng muhim tomonlaridan biridir. Masalaning bu tomonini bilish mehnat munosabatlarini, mehnat bozorini davlat yo‘li bilan samarali tartibga solish uchun zarur.

Xulosa Mehnat resurslar – o‘zining aqliy va jismoniy mehnati bilan ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etadigan aholining mehnatga layoqatli qismidir. Mehnat resurslari turli shart-sharoitlar va omillar ta’siida miqdor va sifat shakllanishi xususitlariga ega. Mehnat resurslaridan foydalanish, ularni iqtisodiyot tarmoqlaridagi taqsimlanishi va samaradorligini xarakterlaydi. Mehnat resurslaridan foydalanish darajasini mehnat unumdorligi, aholini ish bilan bandligi, aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish kabi ko‘rsatkichlarni ifodalaydi.

Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘ zbekiston Respublikasi K onstitutsiyasi. T., " O‘ zbekist o n 2009 y. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 20 11 yilning asosiy yakunlari va 201 2 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 201 2 yil 2 6 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi « 2012yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi » nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 201 2 y 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda 4. O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 2010 y 5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jaxon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishni yo‘llari va choralari” nomli asarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. T, “Iqtisodiyot” 2009 y. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi to‘g‘risida. 2010 yil 27 yanvar. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2009 yil 20 yanvar, PQ-1041-son. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, ularni barqaror ishlashini ta’minlash va eksport

salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida. 2008 yil 28 noyabr, PF- 4058-son. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2008 yil 18 noyabr, PF-4053- son. 10. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. – T.: O‘zbekiston, 2009. – 24 b. 11. Abdurahmonov Q.X., Xolmo‘minov Sh.R., Zokirova N.Q.. Personalni boshqarish. Oliy o‘quv yurti studentlari uchun darslik – T.: “O‘qituvchi” NMIU, 2008 y. .- 656 b. 12. ErgashevF., Raximova D., Sagdullaev A., Parpiev O., Zaynutdinov Sh. Innovatsion menejment. Darslik.T.: «Akademiya», 2005y

O'xshashlar

Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari va ulardan foydalanish

Qishloq xo’jaligida mehnat resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Mehnat bozorining shakllanishi va rivojlanishi

Mehnat resurslaridan foydalanish tahlili

Qishloq xo’jaligida investitsiyalar va ulardan foydalanish samaradorligi