Mehnat bozorining ishlash mexanizmi, turlari va segmentlarga bo’linishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnat bozorining ishlash mexanizmi, turlari va segmentlarga bo’linishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131 KB

Ko'chirib olish

Mehnat bozorining ishlash mexanizmi, turlari va segmentlarga bo’linishi Reja: 1. Mehnat bozorining ishlash mexanizmi 2. Mehnat bozorining turlari va modellari 3.Mehnat bozorining segmentlarga bo’linishi va undagi moslashuvchanlik

1. Mehnat bozorining ishlash mexanizmi Mehnat bozori qanday ishlashini tushunish uchun mazkur bozordagi talab va taklifni o’rganib chiqish lozim. R.J. Erenberger va R.S. Smitning yozishlaricha, mehnat bozorini tadqiq qilish talab va taklifni taklif qilish bilan boshlanadi, tugallanadi hamda mehnat bozori ishlashining har qanday natijasi hamisha ushbu tarkibiy qismlarga va ularning o’zaro aloqasiga u yoki bu darajada bog’liq bo’ladi. Marshallning so’zlarini o’zgartirib aytganda, qaychining ikkita jag’i yordamidagina mato bo’lagini qirqib olish mumkin. Mehnat talabining mehnat narxiga bog’liqligini ko’rib chiqamiz. Faraz qilaylik, birorta sanoat tarmog’ida ish haqi oshdi. Shu bilan birga texnologiya, foydalaniladigan uskuna va boshqa omillar o’zgarmay qoldi. Natijada mahsulot tannarxi va ushbu mahsulot narxi oshadi. Xaridor narxi yuqori mahsulotni kamroq sotib oladi, mahsulot ishlab chiqaruvchi esa uni ishlab chiqarishni, binobarin, xodimlarni qisqartirishga majbur bo’ladi. Shu tariqa, ish haqini oshirish natijasida (boshqa shart-sharoitlarning barchasi birdek teng bo’lgan taqdirda) ish bilan bandlik qisqaradi. Ish bilan bandlikning bunday qisqarishi ko’lam samarasi deyiladi 1 . Boshqacha yo’l tutilgan bo’lishi ham mumkin: ishlab chiqaruvchilar ish haqini oshirgach, kapital sig’imi yuqoriroq bo’lgan ishlab chiqarishni, resurs tejaydigan texnologiyalarni qo’llanish orqali mahsulot tannarxini pasaytirish yo’llarini qidiradilar, bularni qo’llanish natijasida ham xodimlarning ish bilan bandligi kamayadi. Ish bilan bandlikning bunday qisqarishi o’rnini bosish samarasi deyiladi, chunki ishlab chiqarish jarayonida kapital ishchi kuchining o’rniga o’tadi. Ish haqi va ish bilan bandlik o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik talabning egri chizig’i bilan ko’rsatib berilishi mumkin ( 3.1 -chizma). 3.1 -chizmadan ko’rinib turganidek, talabning egri chizig’i pasayadigan chiziq, ya’ni u ish haqi oshgan sayin mehnatga talab kamayishini ko’rsatadi. Ushbu egri chiziq ishchi kuchi 1 Ýðåíáåðãåð Ð.Æ., Ñìèò Ð.Ñ. Çàìîíàâèé ìåщíàò è=òèñîäè¸òè. 46-á.

qiymati o’zgarib, talabga ta’sir etadigan boshqa omillar o’zgarmagan taqdirda xodimlar soni qay tariqa o’zgarishini ko’rsatadi, shu bilan birga, ish haqi o’zgarganda mehnatga talab egri chiziq bo’ylab boradi. Hozirga qadar biz talab mexanizmini ko’rib chiqishimizda boshqa omillar ta’sirini e’tiborga olganimiz yo’q. Endi ular talabning o’zgarishiga qanday ta’sir etishini kuzatamiz. Aytaylik, mahsulotga talab oshmoqda, boshqa omillar esa bunda o’zgarayotgani yo’q. chizma. Mehnatga talab egri chizig’i. Bunda shu narsa ayon bo’ladiki, ishlab chiqarish darajasi oshib boradi va ish haqi stavkasi qanday bo’lishidan qat’i nazar ko’lam samarasi mehnatga talabni oshiradi. Mazkur holda o’rnini bosish samarasi yuzaga kelmaydi, chunki mehnat va kapital narxlari o’zgarmaydi. Ro’y bergan o’zgarish umuman o’ngga suriladigan mehnat talabi egri chizig’i yordamida ko’rsatilishi mumkin ( 3.2. -М еҳнат нархиХодимлар сониМеҳнатга талаб

chizma). Ushbu surilish ehtimoliy ish haqi stavkasi qancha bo’lishidan qat’i nazar mehnatga talab qilinadigan xodimlar sonining oshib borishini ko’rsatadi. -chizma. Mehnatga talab egri chizig’ining ishlab chiqarish hajmi ortishi tufayli siljishi. Basharti, kapital narxi o’zgarishi ro’y bersa, ikkita qarama-qarshi samara yuzaga keladi. Bir tomondan, ko’lam samarasi (kapital narxi va tannarx pasayadi, ishlab chiqarish yuksalishi rag’batlantiriladi va ish bilan bandlik darajasi oshadi) mehnatga talab egri chizig’ini o’ngga siljitadi. Boshqa tomondan, siljish samarasi (kapital sig’imi ko’proq texnologiyalardan foydalaniladi, ishchi kuchiga ehtiyoj kamayadi) talab egri chizig’ini chapga siljitadi. Kapital narxi oshishi mehnatga talab borasida ham xuddi shunday nomuayyanlikka olib keladi, lekin mazkur holda ko’lam samarasi mehnatga talab egri chizig’ini chapga, o’rnini bosish samarasini esa o’ngga siljitadi. Shunday qilib, iqtisodiy nazariya kapital narxining modifikasiyasi mehnatga talabni qanday o’zgartiradi, degan savolga mutlaqo aniq javob bermaydi. М еҳнат нархи Ходимлар сониМеҳнатга талаб М еҳнат нархи Ходимлар сониМеҳнат таклифи

chizma. Mehnat taklifi egri chizig’i. Quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: agar ish haqi o’zgarsa, mehnatga talab egri chiziq bo’ylab yuqoriga yoki pastga qarab yurishi, mahsulotga talab, ishlab chiqarish hajmlari o’zgarishi, kapital narxi kabi boshqa omillar amal qilsa, mehnatga talab egri chizig’ining o’zi siljiydi. chizma. Ish haqi o’zgarishi tufayli taklif egri chizig’ining siljishi. Mehnat bozoridagi taklif mexanizmini oson tushunish uchun uni alohida lavozim misolida ko’rib chiqamiz. Birorta lavozim bo’yicha ish haqi oshgan (bunda boshqa lavozimlar bo’yicha ish haqi o’zgarmagan) taqdirda bunday lavozimda ishlashni xohlaydigan odamlar ko’payishi va aksincha, ish haqi pastroqМ еҳнат нархи Ходимлар сониМеҳнат таклифи

bo’lgan taqdirda hyech kimda bunday xohish paydo bo’lmasligini kutsa bo’ladi. Shunday qilib, lavozimlar biron-bir muayyan bozorda mehnat taklifi ushbu bozorda ustunlik qilayotgan ish haqi stavkalari bilan bog’liq. Mehnat taklifi mehnat narxiga bog’liqligi 3.3.-chizmada ko’rsatilgan. Mehnat taklifi egri chizig’i kabi taklif egri chizig’i ham bunda boshqa omillarni e’tiborga olmay tuzilgan. Faraz qilaylik, boshqa bir lavozim bo’yicha ish haqi oshadiyu, boshqa omillar o’zgarmay qoladi. Bunday taqdirda xodimlar avvalgi lavozimlarida ishlash mo’ljallarini o’zgartirib, ish haqi oshgan yangi lavozimlarini o’zlari uchun tanlaydilar. Bu esa taklif egri chizig’ining chapga siljishiga olib keladi, bu 3.4- chizmada ko’rsatilgan.

chizma. Mehnat bozorida talab va taklif. Oraliq yakun yasar ekanmiz, shuni ta’kidlamoqchimizki, mehnat bozoridagi talab egri chizig’i ish beruvchilar har bir muayyan ish haqi stavkasi bo’yicha (boshqa omillar o’zgarmagan taqdirda) qancha miqdorda xodim olmoqchi ekanliklarini ko’rsatadi. Taklif egri chizig’i esa har bir ish xaqi stavkasi darajasiga muvofiq qancha xodim mehnat bozoriga chiqishi mumkinligini ko’rsatadi. П Т-б п Т-ф м Т-Б мТ-ф ю Т-б ю Т-ф бмИҲ бмпИҲ бмюИҲ Меҳнат нархи Меҳнатга талабМеҳнат таклифи

Talab va taklif o’zaro aloqadorligi 3.5 -chizmada ko’rsatilgan. Egri chiziqlari kesishadigan nuqta (klassik nazariyaga ko’ra, «Marshall kesishmasi») talab va taklif to’g’ri kelishini aks ettiradi, ushbu kesishmaga mos keladigan ish haqi esa bozor muvozanati ish haqi (Ih) deyiladi. Tomonlarning barchasi qanoatlangan bozor muvozanatli holatdadir. Agar bozordagi ish haqi bmpIh (bozor muvozanatidan past ish haqi) nuqtasida to’xtasa, talab yuqori (yuT-b nuqtasi) , taklif esa — past (pT-f nuqtasi) bo’ladi va talab taklifdan oshadi. Bunday sharoitda ish beruvchilar xodimlarni ishga olish uchun raqobatlashadilar, bu esa bozorda ish haqi muayyan darajada oshishiga olib kelishi mumkin. Bunda quyidagi ikkita variant bo’lishi mumkin: 1. Ko’proq miqdordagi xodimlar bozorga chiqish va ish qidirishni boshlashga ahd qiladi (ya’ni harakat yuqorida aytganimizdek taklif egri chizig’i bo’ylab boradi). 2. Ish haqi oshganligi ish beruvchilarni xodimlarni qabul qilish miqdorini cheklashga majbur qiladi (ya’ni harakat talab egri chizig’i bo’ylab boradi). Basharti, ish haqi bmyuIh (bozor muvozanatidan yuqori ish haqi) nuqtasigacha oshsa, taklif talabdan oshadi( yuT nuqtasi), xodimlar ortiqchasi yuzaga keladi va malakali ish beruvchilarni pastroq ish haqiga yollash, buning ustiga ko’proq miqdorda yollash imkoni paydo bo’ladi. Ish topganlarning ba’zilari (masalan, ishsizlar) mamnun bo’ladilar, boshqalar esa ishni yangi joylardan qidiradilar. Shunday qilib, ish haqi bmyuIH nuqtasi darajasidan pastga qarab yursa, talab va taklif muvozanatga yaqinlashadi. Bozor muvozanati ish haqi (bmIH), odatda, mehnat bozorida ustunlik qiladi va umumqabul qilingan ish bo’lib qoladi, buni ish beruvchilar ham, xodimlar ham hisobga olishlari kerak 2 . Mehnat bozorini harakatga keltirishning eng muhim omili ish kuchining narxi hisoblanadi. Materialistik konsepsiyaga muvofiq ish kuchining qiymati ish kuchini qaytadan tiklash uchun zarur bo’lgan hayotiy vositalarning qiymati bilan belgilanadi. Bunga ovqatlanish, uy-joy haqi, ma’lumot olish, sog’liqni saqlash va 2 Ýðåíáåðãåð Ð.Æ., Ñìèò Ð.Ñ. Çàìîíàâèé ìåщíàò è=òèñîäè¸òè.

dam olishga sarflanadigan xarajatlar qo’shiladi. Ish kuchi narxiga baho berishga iqtisodiy nazariyachilar turlicha yondashganlar. Materialistik nazariyaning tasdiqlashicha, ish haqi barcha ishlab chiqarish omillari — renta, foiz, foydani to’lagandan keyin qolgan yakuniy daromad hajmi bilan belgilanadi. «Bitishuv» nazariyasi esa ish haqi darajasi eng oxirgi ishchi (yollanganlardan so’nggisi) ishlab chiqargan tovarlar qiymati bilan belgilanadi, agar xodim ishlab chiqargan qo’shimcha tovarlar narxi ish beruvchi to’laydigan ish haqidan kam bo’lsa, ish beruvchi boshqa xodim yollamaydi, deb hisoblaydi. Ish kuchi narxining past darajasi yashirin ishsizlikning ko’payib borishi omillaridan biri bo’ladi, chunki ishsizlik muayyan vaqtgacha korxonalarning moliyaviy ahvoli uchun haddan tashqari og’ir yuk bo’lmaydi. Ish haqining o’rtacha past darajasi ish bilan bandlik va uning tuzilishiga salbiy ta’sir qiladi. Birinchidan , u xodimlarning texnik jihatdan birmuncha orqada qolgan sanoatning xom ashyo tarmoqlariga o’tib ketishini keskin kuchaytiradi, bu tarmoqlarda ish haqi darajasi o’rtacha darajadan birmuncha yuqori bo’ladi, shuningdek ishlab chiqarishda kam malakali mehnat ustunlik qiladi, bu bilan busiz ham ish bilan bandlarning kasb- malaka tuzilishini murakkablashtirib yuboradi. Ikkinchidan, ish haqi darajasining pastligi iste’mol byudjetini toraytirishga va izdan chiqarishga olib keladi, uni faqat birinchi galda zarur bo’ladigan tovarlar ishlab chiqarishga yo’naltiradi. Ayni vaqtda aholining uzoq vaqt ishlatiladigan tovarlarga ehtiyoji pasayadi, bu esa texnik jihatdan ilg’or bo’lgan ishlab chiqarish hajmini va ish bilan bandlikni qisqartirishga olib keladi. Davlat o’z-o’zidan asosiy ish beruvchi (avvalo, noishlab chiqarish tarmoqlarida) bo’lib qolar ekan, eng kam ish haqini va byudjet sohasidagi xodimlar uchun yagona tarif setkasini o’rnatish yordamida ish kuchining narxiga hozircha jiddiy ta’sir qilish imkoniyatiga egadir, holbuki u mulkchilikni davlat tasarrufidan chiqarish sharoitida bu o’rinda ham o’z monopoliyasini shiddat bilan yo’qotmoqda. Raqobat — har qanday bozor mexanizmini tashkil etuvchi ajralmas qism bo’lib, u ko’p miqdordagi erkin xaridorlar va ish kuchini sotuvchilarning

mavjudligi hamda ular uchun mehnat bozoriga erkin kirish va uni tark etish imkoniyatini anglatadi. Mehnat bozori sifati xususiyatining eng muhim mezoni uning infratuzilmasining rivojlanish darajasidir. Mehnat bozori infratuzilmasini uning tarkibiy qismi sifatida ta’riflash mumkin, u davlat idoralarini, ish bilan bandlikka ko’maklashuvchi nodavlat tuzilmalarini, korxonalar va firmalarga kadrlar xizmatini, jamoat tashkilotlari va jamg’armalarini, normativ-huquqiy muhitni o’z ichiga oladi, ular ish kuchiga ehtiyoj bilan taklif o’rtasidagi eng samarali o’zaro hamkorlikni ta’minlaydi. Mehnat bozori infratuzilmasining asosiy vazifasi ish kuchining bahosi, mehnat sharoiti, xodimning u yoki bu ijtimoiy muammolarini hal qilish ijtimoiy- mehnat nizomlarini tartibga solish xususida ish beruvchi bilan xodim o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Odatda, bu munosabatlar kollektiv shartnomalar tizimi asosida tartibga solinadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan mamlakatlarda kollektiv shartnoma tizimi mehnat bozorida davlat tomonidan tartibga solishdan ko’ra birmuncha faolroq rol o’ynaydi. Mehnat bozori infratuzilmasi vazifasiga xodim bilan ish beruvchini aloqaga kirishga va o’zaro hamkorlik qilishga tayyorlash, shartnoma tuzishda yordam ko’rsatish, o’zaro har tomonlama hamkorlikni ta’minlash va mehnat bozoriga chiquvchilarni ijtimoiy himoya qilish ham kiradi. Rivojlangan mehnat bozori ish beruvchilar bilan yollanib ishlovchilarning o’zaro hamkorligidan tashqari har ikki tomonning jamoa manfaatlarini himoya qilish bo’yicha tashkiliy tuzilmalar (kasaba uyushmalari, tadbirkorlar, ishsizlar va boshpanasizlar assosiasiyalari, ijarachilar uyushmasi va shu kabilar) mavjud bo’lishini ham taqozo etadi, shuningdek ijtimoiy hamkorlik sohasida davlat vositachiligini ham talab qiladi. Mehnat bozori subyektlari munosabatlari tizimiga maxsus organlarining qo’shilishi ular o’rtasida ziddiyatlar bo’lmasligini ta’minlash, turli-tuman iqtisodiy vositalar va usullar, huquqiy normalar yordamida ish bilan bandlik jarayonlari va siyosatini tashkil etish hamda tartibga solishni ta’min etish zarur.

Bozor iqtisodiyotining uzviy tarkibiy qismi bo’lgan mehnat bozori o’zining rivojlanishida boshqa barcha tomonlarning (shu jumladan, kapital bozorining, moliya bozorining, turar joy bozori va hokazolarning) mavjudligi va rivojlanganligiga bog’liq bo’ladi, ular ish o’rinlarining harakat qilish erkinligi (ularni tashkil etish va tugatish), ish kuchining ish bilan bandlik sohalari, xo’jalik tarmoqlari va hududlar bo’yicha harakat qilishi (bo’shab qolishi, qayta taqsimlanishi) mezonlarini belgilab beradi. Hozirgi zamon iqtisodiy tizimining yana bir tarkibiy qismi borki, uni hisobga olish mehnat bozorining hozirgi ahvoliga va o’ziga xos xususiyatlariga, uning chegaralarini belgilashga baho berish uchun ayniqsa muhimdir. Bu tarkibiy qism ish kuchi zaxirasi bo’lib, uning miqdori va mavjud bo’lish shakli takror ishlab chiqarish siklining muayyan bosqichiga (yuksalishi, tanazzuli, tangligi, turg’unligi bilan) bog’liq bo’ladi. Mazkur masalani aniqlashtirish zarur, chunki nazariya va amaliyotda ish kuchi zaxirasini ishsizlik bilan ayni bir narsa deb hisoblashga, uning kutilayotgan miqyoslarini asossiz ravishda oshirib yuborishga yo’l qo’yiladi. Mehnat bozoridagi vaziyatga baho berishda ish kuchining zaxiralaridan bir nechta turini ajratib ko’rsatish zarurligiga asoslanish maqsadga muvofiqdir. Ular ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligini ta’minlash maqsadida davlat yo’li bilan tartibga solib turishning turli usullariga muhtoj bo’ladi: — ish kuchining muomalasi sohasidagi zaxiralari (ya’ni joriy ochiq mehnat bozori); — ish kuchining ishlab chiqarish ichidagi zaxiralari; ular muayyan ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy vaziyatga bog’liq ravishda mehnat bozori chegaralarini toraytirishi yoki kengaytirishi mumkin (yashirin mehnat bozoridagi zaxiralar); — oilalarning kishi boshiga o’rtacha iste’mol darajasi yetarli bo’lganda mehnatga qobiliyatli aholining yollanib ishlashga da’vogar bo’lmagan zaxiralari (ishlab chiqarishdan ajralgan holda o’qishda ish bilan band bo’lgan shaxslar, uy xo’jaligida va shaxsiy yordamchi xo’jalikda, yakka tartibda va oilaviy mehnat faoliyati bilan, ish bilan band bo’lgan, tadbirkorlik va xususiy ish bilan, fermerlik

bilan band bo’lganlar, ijara va pudrat shartnomasi shartlari asosida ishlovchilar, mehnatga qobiliyatli pensionerlar va nogironlar); — qurolli kuchlar safida xizmatni o’tash bilan bog’liq bo’lgan ish kuchi zaxiralari. Ish kuchi zaxiralarining mazkur shakllari o’rtasidagi chegaralar ancha harakatchan, moslashuvchan bo’lib, xo’jalik mexanizmi va ish bilan bandlikning tanlab olingan tartibga soluvchilarining iqtisodiy rivojlanish darajasiga, iqtisodiyotdagi bozor modelining o’ziga xos tomonlariga, takror ishlab chiqarish sikli va siyosiy vaziyat aniq bosqichining darajasiga o’xshashligiga bog’liq bo’ladi. Hozirgi bosqichda mehnat bozorini tashkil etishni tartibga solish va takomillashtirish sohasidagi chora-tadbirlar ana shu nuqtai nazardan asoslab berilishi lozim. Shu bilan birga, mehnat bozori va ish bilan bandlik siyosati davlat boshqaruvining nisbatan mustaqil kichik tizimi sifatida alohida ajralgan holda shakllana olmaydi. U butun ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasining ajralmas qismini, ayniqsa, uning ustuvor qismini tashkil etishi lozim. 2. Mehnat bozorining turlari va modellari Barcha turdagi bozorlarda sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo’lib, ular harakat qilganidek, bu jarayon mehnat bozorida ham amal qiladi. Bu bozor mehnatni sotadiganlar va sotib oladiganlardan iborat bo’ladi. Agar sotuvchi va xaridorlar bir-birlarini butun mamlakat bo’ylab izlasalar, bunday bozor milliy mehnat bozori deyiladi. Sotuvchi va xaridorlar bir-birlarini faqat muayyan hududda izlasalar, bunday bozor mahalliy bozor deb nomlanadi. Agar ishchi kuchining geografik, firma ichidagi, kasbiy harakati, ish joylarini to’ldirish mezonidan kelib chiqilsa, unda bozorning turli mamlakatlarda turli nisbatlarda mavjud bo’lgan ikki turini ajratish mumkin. Birinchi turi — ishchi kuchining geografik va kasbiy harakatini, ya’ni ish joylarini xodimlarni korxona (firma)lar o’rtasida harakatlantirish yo’li bilan

to’ldirishni nazarda tutadigan bozor. U shartli tarzda tashqi bozor deb atalgan . Amerika Qo’shma Shtatlaridagi mehnat bozorining modeli bunga ko’proq moyil. Bunday bozor doirasida firmalar kadrlar bilan chetdan butlanadi, zarur kasb va malakaga ega bo’lgan tayyor xodimlar tanlanadi, ularni korxonadan tashqarida tayyorlanishiga umid qilinadi. Bunday korxonalarda tayyorlashning asosiy shakli — shogirdlik. Ikkinchi tur — xodimlarning firma ichidagi kasbiy harakatiga mo’ljallangan bozor: kadrlarni tayyorlash, kasblar va malaka bo’yicha tuzilmani shakllantirish firma ichida ish joylarni tuzilmasiga, korxonani rivojlantirish istiqbollariga muvofiq amalga oshiriladi. Bu turdagi bozor shartli tarzda ichki bozor nomini olgan . Bu tur Yaponiya mehnat bozori modeliga xosdir. O’zbekistonda zamonaviy mehnat resurslari bozori endigina shakllana boshladi. U mazkur mezon bo’yicha hali o’z shaklini egallaganicha yo’q. Bu xususda uni aralash hamda mehnat bozorining birinchi turiga moyilroq deyish mumkin. Mehnat bozorini keng ko’lamda olib qarash mumkin – bu yalpi ko’lamli bozor bo’lib, u yalpi taklifni (jami iqtisodiy jihatdan faol aholini) va yalpi talabni(iqtisodiyotning mehnatga bo’lgan jami ehtiyojini) qamraydi. Tor ma’noda mehnat bozori joriy bozor bo’lib, u yalpi bozorning bir qismini tashkil etadi va bo’sh o’rinlar hamda ish qidirish bilan band bo’lgan shaxslar miqdori bilan belgilanadi. Joriy bozor quyidagi ikki qismga bo’linadi: 1) ochiq bozor , unda taklif ish qidirayotgan, shu jumladan, qayta kasb tanlashga, kasb tayyorgarligi va qayta tayyorgarligiga muhtoj bo’lgan odamlarni qamraydi, talab esa bo’sh o’rinlar bilan tavsiflanadi; 2) yashirin bozor, u rasman xo’jalikda ish bilan band bo’lgan, lekin ishlab chiqarishga zarari yetmaydigan tarzda bo’shatib olinishlari mumkin bo’lgan shaxslarni o’z ichiga oladi. Ana shu har ikkala bozorning rasmiy (ro’yxatga olingan) va norasmiy (ro’yxatga olinmagan) qismi bo’ladi.

chizma. Ishchi kuchi bozorining tuzilmasi. O’zbekistonda hozir amalda bo’lgan mehnat bozori bir xil emas. U ishchi kuchi zahiralarini to’plash usul va shakllari, tashkil etish va boshqarish, ishlab chiqarish samaradorligi hamda mehnatkashlar holatiga ta’sir etish xarakteriga ko’ra farqlanadigan, turli funksional vazifani bajaradigan, ikkita o’zaro bog’langan soha hosil qiladigan ko’p qatlamli tuzilmadir. Aytib o’tilgan belgilariga ko’ra uni «ochiq» va «yashirin» ishchi kuchi bozoriga ajratish mumkin. Ochiq ishchi kuchi bozori rasmiy va norasmiy (asosan o’z-o’zidan) shakllangan qismlar bilan berilgan ( 3.6 -chizma). Ishchi kuchining ochiq bozori haqiqatan ish izlayotgan va kasbga yo’naltirishga tayyorlash va qayta tayyorlashga muhtoj bo’lgan barcha mehnatga layoqatli aholini, barcha bo’sh ish joylari va lavozimlari, shuningdek, davlat va nodavlat sektoridagi o’quvchi o’rinlarini qamrab oladi. Ochiq bozorning rasmiy qismi ish bilan bandlik xizmatida ro’yxatga olingan ishchi kuchi va bo’sh joylarni va rasmiy kasb-hunar ta’limi tizimidagi o’quvchi o’rinlarini o’z ichiga oladi. Ochiq bozorning norasmiy qismi mehnatga talab, yangi kasblarni egallash uchun o’quv joylari va ishchi kuchi taklifining ishga joylashtirish organlari hamda rasmiy ta’lim o’quv tuzilmalari tomonidan vositalanmaydigan qismini to’playdi. Ишчи кучининг яширин бозори Ишчи кучи очиқ бозорининг норасмий қисми Ишчи кучи очиқ бозорининг расмий қисми

Ularni kelishib olish ish beruvchilar bilan bevosita aloqada amalga oshiriladi, shuningdek, munosib ish topish, tayyorlash, malakani oshirish va tanqis yangi kasblarni egallash kabilarni amalga oshiradigan turli nodavlat vositachilik tuzilmalari tomonidan vositalanadi 3 . Hozirgi yashirin mehnat bozoridagi gipertrofiya o’tish davrining xarakterli xususiyati bo’lib, bu eski tashkiliy-boshqaruv tuzilmasi buzilgan, yangisi esa hali yaratilmagan davrdir. Bunday sharoitda hukumat ish bilan bandlik xizmati moddiy-texnik bazasi va infratuzilmaviy ta’minot imkoniyatlari cheklanmaganligini, shuningdek, majburan ish bilan band etilmagan aholini ijtimoiy himoyalash bo’yicha amaliy chora-tadbirlarni o’tkazish uchun moliyaviy mablag’larning yetishmasligini hisobga olib, rasmiy mehnat bozori doirasini minimallashtirishga harakat qiladi. U bozorga o’tish davrining ijtimoiy oqibatlarini yumshatish bo’yicha vazifalar qismini korxonalar ma’muriyati va mehnat jamoalariga topshirishga harakat qiladi. U yoki bu mehnat bozoriga kiradigan ish bilan bandlarning toifasiga qarab mehnat bozorining turlari farqlanadi. Bunday farqlash mehnat bozorida tabaqalashtirilgan siyosatni amalga oshirish imkonini beradi. Bu siyosat u yoki bu xodimlar toifalarining xususiyatlaridan, ularning imkoniyatlari va cheklovlaridan, ularni mehnat qilishga undovchi sabablardan, mehnat sarflaydigan joylaridan, ishlab chiqarish va mehnat jarayonidagi rolidan kelib chiqadi. Nufuz mezonlari bo’yicha mehnat bozorlari quyidagilarga ajraladi:  yoshlarning mehnat bozori;  xotin-qizlarning mehnat bozori;  keksa yoshdagi fuqarolarning mehnat bozori;  nogironlarning mehnat bozori. 3 Íîðàñìèé ìåщíàò áîçîðèíèíã ÷åãàðàëàðè ыçãàðóâ÷àí, èø÷è êó÷è òàëàá âà òàêëèôèíèíã êыï ñîíëè îìèëëàð òàúñèðèíè àêñ ýòòèðàäèãàí íèñáàòèíèíã òàáèèé ыçãàðèøèãà áыéñóíàäè. Øó áèëàí áèðãà, óíèíã õàðàêòåðèñòèêàëàðè àí÷àãèíà =àòòè= îáúåêòèâ ÷åêëîâëàðãà ýãà. Áóëàð æàìèÿò âà щóäóääàãè èæòèìîèé òàíãëèêíèíã щîëèãà åòãàí þêè áыëèá, óíèíã òàø=àðèñèäà õàâôëè âàçèÿòëàð þçàãà êåëàäè âà áîø=à ñàëáèé èæòèìîèé щîäèñàëàð (æèíîÿò÷èëèê, ãè¸щâàíäëèê, ыçèíè-ыçè ыëäèðèø âà áîø=àëàð) êó÷àÿäè.

Ushbu mehnat bozorlarida amal qiluvchi ishchi kuchining ko’rsatkichlari barqaror bo’lib, bu ko’rsatkichlar ulardan foydalanish xarakterini va mehnat sharoitlarini belgilab beradi. Mazkur mehnat bozorlaridagi xodimlar uchun mushtarak holat shuki, ularning hammasi marginal guruhlarga kiradi va ularni ishga solish muayyan cheklovlar bilan bog’liq. Yoshlarning ish bilan bandligi va ularni professional faoliyatga tayyorlash ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan alohida ahamiyatga ega. Dunyoning hamma yerida yoshlar orasida ishsizlikning yuqori darajada ekanligi kuzatilmoqda. Bu hol ma’lum darajada yoshlarning o’z xulq-atvor xususiyatlari bilan bog’liq: birinchi ish joyida ish haqi yuqori bo’lmasligi sababli ular muqim ishlab qolishdan moddiy manfaatdor bo’lmaydilar; barqaror daromad olishga undovchi sabab yo’q bo’lib, ushbu vaziyat yoshlarni ota-onalari ko’pchilik hollarda moddiy jihatdan qo’llab- quvvatlashlari bilan bog’liq va hokazo. Buning ustiga ular ko’pincha o’zlarining dastlabki mehnat tajribalarini muayyan ishda emas, balki ish joylarini o’zgartirish yo’li bilan professional faoliyatning har xil turlarida orttirishga harakat qiladilar. Shu bilan birga, yoshlarning ish bilan bandligi asosan ish beruvchilarning munosabati bilan belgilanadi — kon’yunktura yomonlashgan har bir holatda ular, eng avvalo, malakasi hammadan kam va tajribasiz bo’lgan yosh xodimlarni qisqartiradilar. Xotin-qizlarning mehnat bozoridagi ahvolini moddiy haq evaziga ijtimoiy mehnatda qatnashishni onalik va oiladagi vazifalarni bajarish bilan bog’lash zarurligini belgilaydi. Bu majburiyatlar xotin-qizlarning uzluksiz ta’lim olish, professional tayyorgarlikdan o’tish, olgan ta’limiga muvofiq ishlash, karyera qilish imkoniyatlarini chegaralaydi. Aynan mana shu holatlar korxonalardan (muassasalardan) birinchi navbatda xotin-qizlar bo’shatilishiga olib keladi. Xotin- qizlar orasida ishsizlik darajasi erkaklar orasidagi ishsizlikdan ancha yuqoridir, ish qidirish esa cho’zilib ketadi. Xotin-qizlarning ish haqi, demak pensiyasi ham, qoida tariqasida, bir xil ish joylarida ishlaydigan erkaklarnikidan kam bo’ladi. Ular ishga qabul qilish chog’ida erkaklar bilan teng imkoniyatga ega emas.

Xotin-qizlarning ishchi kuchi borasidagi bunday ahvol beistisno hamma mamlakatlar uchun mushtarakdir. Shu sababli, O’zbekistonda ham ishlaydigan xotin-qizlarning ish bilan bandlik va mehnat sharoitlari xalqaro darajada me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solingan. Chunonchi, XMT mehnat qiluvchi xotin-qizlarni himoyalash yuzasidan bir qator konvensiyalar ishlab chiqdi va qabul qildi: 1951 yilda «Qiymati bir xil o’lgan ish uchun erkak bilan ayolga teng haq to’lash to’g’risida» 100-konvensiya va shunga muvofiq 90-tavsiya qabul qilindi, 1958 yilda «Mehnat va mashg’ulotlar sohasidagi kamsitishlar to’g’risida» 111-konvensiya va 111- tavsiyanoma, 1981 yilda «Mehnat qiluvchi erkaklar va ayollar: oilaviy majburiyatlarga ega bo’lgan mehnat qiluvchilar uchun teng muomala va teng imkoniyatlar to’g’risida» 156-konvensiya, 165-tavsiya qabul qilindi. Mehnat qiluvchi ayollar xususidagi himoya normalari ko’pchilik mamlakatlarning milliy qonunlarida ham mavjud. Keksa yoshdagi kishilarning ish bilan bandligi muammosi bozor iqtisodiyoti sharoitida yashayotgan hamma mamlakatlarda kuzatiladi. XMTning dunyo bo’yicha ish bilan bandlikning ahvoli to’g’risidagi 162-tavsiyasida (1980 yil) bunday deyiladi: «Keksa yoshli xodimlar mehnat bozorida duch kelayotgan ko’pgina qiyinchiliklarga yosh belgisi bo’yicha kamsitish asos bo’lmoqda. Ish beruvchilar keksa xodimlar ishda yangi ko’nikmalarni egallab ololmaydilar, ishlab chiqarishdagi innovasiyalarga moslashmaydi, yangi axborot va kommunikasiya texnologiyalarini to’la-to’kis egallamaganlar, mehnatni tashkil etishning yangi shakllari ilgari surayotgan talablarga javob bermaydilar, deb hisoblaydilar. Pensiya yoshiga yetgan bu mehnatchilar ish joyida qisqa vaqt bo’lishlari mumkinligi sababli ish beruvchilar keksa ishlovchilarga professional o’qish uchun imkon berishni maqsadga muvofiq deb hisoblamaydilar». Keksa yoshli xodimlarning ish bilan bandligiga yordam berish — muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifadir. Bu vazifani hal qilish chog’ida fuqarolarning ushbu toifasi ko’pincha yuqori malakali bo’lishini, katta ish tajribasiga egaligini, mehnat ko’rsatkichlarining barqarorligi, noqulay ish sharoitlariga sabr-toqat bilan

munosabatda bo’lishi, yuqori malaka talab qilmaydigan va faqat ma’lum darajada moddiy ta’minot beradigan ishlarda ishlashga roziligi bilan ajralib turishini hisobga olish zarur. Nogironlar — aholining ijtimoiy jihatdan bo’sh himoyalangan yana bir toifasi bo’lib, bu toifa davlat va jamiyat tomonidan faol qo’llab-quvvatlanishga muhtoj. XMTning «Nogironlarni professional qayta tiklash va ish bilan band qilish» 168-tavsiyasida (1983 yil) mehnat qiluvchi nogironlar imkon bo’lgan yerda ish joyiga ega bo’lish uchun o’zlarining istaklariga javob beradigan hamda o’zlari shaxsan unga mos bo’lgan hollarda real tarzda ish olishlari, uni saqlashlari va xizmatda yuqorilab borishlarini ta’minlash ma’nosida teng imkoniyat va muomaladan foydalanishlari kerak deb ko’rsatiladi. Nogironlarni ishga joylashtirish bilan bog’liq qiyinchiliklar davlat tomonidan maxsus choralar ko’rilishini, shu jumladan nogironlarni professional o’qitish va keyinchalik ular ishga joylashishini tashkil etish, ish joylarini va ishning tashkil etilishini nogironlarning imkoniyatlariga moslash borasida ish beruvchilarni moliyaviy rag’batlantirishni; umumiy asoslarda ish olish imkoniga ega bo’lmagan nogironlar uchun turli xil ixtisoslashtirilgan korxonalar tashkil etishda tegishli yordam ko’rsatishni; nogironlarga mo’ljallangan transport vositalarini rivojlantirishga yordam berishni; nogironlar mehnatga muvaffaqiyatli jalb etilganligi haqida jamoatchilikni xabardor qilib turish chora-tadbirlarini ko’rishni talab qiladi. Professional mehnat bozorlarini (ta’lim, sog’liqni saqlash xodimlari, muhandislar, malakali ishchilar va boshqalarning mehnat bozorlari) rivojlantirish mamlakatdagi umumiy iqtisodiy vaziyat bilan, milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari, institusiyalashish darajasi, ya’ni xodimlarning ushbu toifalari professional tashkilotlar, shu jumladan, har xil uyushmalar, jamiyatlar, professional klublar va, turgan gapki, kasaba uyushmalari tashkilotlari tomonidan qay darajada qamrab olinganligi bilan belgilanadi. Mehnat bozori modellari ularning ushbu hodisani tavsiflash andozasi sifatidagi maqsadiga qarab, turlicha bo’lishi mumkin. Mehnat bozoridagi

raqobatchilik darajasiga qarab, sof raqobat bozori modeli, monopsoniya modeli, kasaba uyushmalari harakati hisobga olinadigan model, ikki tomonlama monopoliya modeli 4 ajratiladi. Sof raqobat bozori modeli quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:  aniq mehnat turini yollashda ko’p sonli firmalar bir-biri bilan raqobat qiladi;  bir xil malakaga ega bo’lgan ko’p sonli ishchilar bir-birlaridan mehnat xizmatlaridan qat’i nazar, mazkur malaka turini taklif etadilar;  na firmalar, na ishchilar ish haqi bozor stavkasi ustidan nazorat qilmaydilar demak na ular, na bular ish haqi qanday bo’lishini buyura olmaydilar. Monopsoniya modeli (ya’ni, bitta xaridor monopoliyasi) yollov chining sotib olish (yollash) monopoliyasiga ega bo’lishi vaziyatini aks ettiradi. Firma mehnat bozorida birdan bir yirik yollovchi bo’lgan taqdirda u, aslida, to’liq monopsoniya hukmronligiga ega bo’ladi. Biron bir korxona ba’zida ish bilan bandlikning birdan bir manbai bo’lib qoladigan ba’zi kichik shahar va olis mintaqalarning iqtisodi yoti bunga misol bo’la oladi. Bazan oz miqdordagi firmalar (uchta yoki to’rtta firma) mehnat bozorida monopologiyaga ega bo’lib turgan bo’lsa yoki taklif qilingan mehnatning aksariyat qismini yollay oladigan bo’lsa, oligopsoniya ro’y bergan bo’ladi. Buning ustiga, oligopsoniyachilarda xodimlar yollashda qandaydir monopsoniyachi sifatida birgalikda harakat qilish tendensiyasi kuzatiladi. Ko’plab bozorlarda kasaba uyushmalari xodimlarning manfaatlarini yoqlab chiqadilar va ularning nomidan yollovchilar bilan muzokaralar olib boradilar. Mazkur holda kasaba uyushmalarining hisobga olinadigan mehnat bozori modeli namoyon bo’ladi. Bunda kasaba uyushmalarining boshqa iqtisodiy vazifasi ish haqini oshirishga erishishdan iborat bo’ladi. Ular ushbu maqsadni quyidagicha yo’llar bilan amalga oshirishlari mumkin: 1) reklama yordamida mahsulotga va mehnat xizmatlariga talabni oshirish, ishlarning xilma-xil turlariga shartnomalar olish uchun siyosiy lobbi ning 4 Ìàêêîíåëë Ê.Ð., Áðþ Ñ.Ë. Ýêîíîìèêà. Ì.: 1992, Ò.2.

aralashuvi yoki ishchi kuchining ehtiyoji qandayligidan qat’i nazar ularni saqlab qolish amaliyotini qo’llash yo’li bilan; 2) mehnat unumdorligini oshirish orqali; 3) ish haqi stavkalarini o’zgartirish orqali. Kasaba uyushmalari xodimlarini birlashtirib va mehnat taklifini nazorat qilib, firmaga raqobatdagidan yuqoriroq ish haqi stavkalari tayinlashni tiqishtiradilar. Ikki tomonlama monopoliya modeli kuchli tarmoq kasaba uyushmalari harakat qiladigan monopsonik bozor sharoitlariga xosdir. Boshqacha qilib aytganda, monopsonik model bilan kasaba uyushmalari harakati hisobga olinadigan model birlashtirilgan taqdirda ikki tomonlama monopoliya o’rin tutadi. Kasaba uyushmalari shu ma’noda mehnatni monopolistik sotuvchisi bo’lib, u mehnat taklifini nazorat qiladi va ish haqi stavkalariga ta’sir eta oladi. U ish bilan bandlikni o’zgartirish yo’li bilan, ish haqiga ta’sir eta oladigan monopsonistik ishga yollovchiga qarama-qarshi turadi. Turli mamlakatlarda ish bilan bandlik va mehnat bozori modellari o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi, biz ana shularga qisqacha to’xtalib o’tamiz. Fransiya modeli. Fransiyada oxirgi 10 yil ichida ishsizlik darajasi 12,0 % atrofida saqlanmoqda. Ishsizlikka qarshi kurashish uchun ham faol, ham sust chora-tadbirlar qo’llaniladi, lekin mehnat bozorida passiv (sust) siyosat ma’qulroq ko’riladi. Ishsizlarga uzoq vaqt nafaqa to’lanadi. Bunday nafaqa to’lanishining eng uzoq davom etishi 5 yilni tashkil etadi. Shu bilan birga Fransiya byudjetida mehnat bozoridagi passiv siyosatga xarajatlar ulushi faol ijtimoiy siyosat o’tkazishga qilinadigan xarajatlar ulushidan deyarli ikki baravar yuqoridir. Hozirgi vaqtda Fransiya korxonalarida mehnat resurslarini boshqarish sohasida ishsizlikka qarshi kurashning global vositasi deb qaralayotgan ish bilan to’liqsiz bandlik siyosati amalga oshirilmoqda. Lekin Fransiyada ishsizlik bundan buyon ham 10—12 % darajasida qolaveradi, ya’ni G’arbdagi ko’pchilik mamlakatlardagidan yuqoriroq darajada bo’ladi deb taxmin qilinmoqda. Ana

shularning barchasi mehnat bozoridagi passiv siyosatning faol siyosatga qaraganda, samarasi ancha past ekanligini ko’rsatmoqda. Shvesiya modeli. Shvesiyada mehnat bozoridagi siyosat bo’sh ish o’rinlarini ishsizlar bilan to’ldirishga ko’maklashish va ishsizlarga faqat nafaqalar berib borishdan iborat bo’lib qolmasligi lozim, deb hisoblanadi. Ish bilan to’liq bandlikni yuzaga keltirish an’anaviy strategiyasi muqarrar ravishda inflyasiyaning yuqori darajasiga chiqishga va ish haqi borasida siljishlar ro’y berishiga olib kelishi e’tirof etilgan edi. Shu bois Shvesiya mehnat bozorida faol siyosat yuritilib, u quyidagi to’rt elementni o’z ichiga oladi: 1. Cheklovchi fiskal siyosat. Uning maqsadi tovarlar va xizmatlarga kam daromadli korxonalarning faoliyatni to’xtatishga majbur qiladigan sur’atda talab va inflyasiyaning oshishiga yo’l qo’ymaydigan egri soliqlar belgilanishidan iborat. Juda yuqori foyda oladigan firmalar o’rtasida ish haqini oshirish borasida inflyasiyaga olib keluvchi raqobatga yo’l qo’ymaslik uchun foydani jilovlab turish lozim. 2. Ish haqi borasida olib boradigan hamjihatlik siyosati. Buning ma’nosi shuki, barcha ishchi va xizmatchilar tadbirkorlarning moliyaviy ahvolidan yoki firmaning qaysi tarmoqqa qarashli ekanidan qat’i nazar, teng mehnatga teng haq olishlari kerak. 3. Yangi ish o’rinlarini, shuningdek xodimlarni tayyorlash va qayta o’qitish markazlarini yaratishni rag’batlantirish. 4. Selektiv (tanlama) tarzdagi iqtisodiy yuksalish. Iqtisodiy ko’rsatkichlari past bo’lsa-da, ijtimoiy zarur xizmatlarni ta’minlaydigan sektorlarda ish bilan bandlikning davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi to’g’risida gap bormoqda. Shvesiya faol siyosat olib borish bo’yicha bir qator Yevropa davlatlari va Amerika Qo’shma Shtatlaridan ancha oldinda bormoqda. Amerika modeli. Amerika Qo’shma Shtatlarida kon’yuktura o’zgargan va qo’llanilayotgan ishchi kuchi hajmini kamaytirish zarurati paydo bo’lgan yoki korxona norentabel bo’lib qolgan taqdirda xodimlarni ishdan bo’shatish chorasi ishga solinadi. Buning ustiga, xodimlar toki ishdan bo’shatish va korxonaning

yopilish vaqti kelgunigacha ishdan bo’shatilganliklari to’g’risida axborot olmaydilar. Yirik sanoat kompaniyalari odatda xodimlarning kasb-malaka tayyorgarliklariga kam e’tibor beradilar, maxsus ishlarga tayyorgarlik bundan mustasno. Ish haqi ishlarning murakkabligiga qarab tasniflanishga bog’liq bo’ladi. Xodimning ishda ko’tarilishi odatda kasb-malaka yo’nalishini kengaytirish bilan emas, balki boshqa ishga o’tishi bilan bog’liq bo’ladi. Ish haqi uzoq vaqtga tuziladigan shartnomalar bilan belgilanadi. Korxonalar ma’muriyatlari va kasaba uyushmalari o’zaro sust bog’langanlar va deyarli axborot almashinib turmaydilar. Ushbu modelga ishchi kuchining kasbiy jihatdan ham, jug’rofiy jihatdan ham yuqori darajada harakatchanlik xosdir . Amerika Qo’shma Shtatlarida ishsizlikka qarshi kurashning ancha qat’iy usuli qo’llaniladi. Ishsizlik bo’yicha nafaqa atigi yarim yil davomida to’laniladi, ishsizlarga yordam berishning faol chora-tadbirlarini ko’rish odat tusiga kirmagan. Chunonchi, mehnat bozorida faol davlat siyosatini olib borish xarajatlari, Yalpi Ichki Mahsulotning atigi 0,19 %ini tashkil etadi. Ana shunday yondashish sharoitida odamlarning o’zlari faollik va sobitqadamlik bilan o’zlariga ish qidiradilar. Bunday siyosat natijasida ishsizlik darajasi nisbatan past bo’lmoqda (5,4 %). Shu bilan birga ko’pdan-ko’p amerikaliklar o’zlarining ish beruvchiga qaram ekanliklari va tez-tez ishni o’zgartirish, yangi jamoaga, yangi ish sharoitlariga moslashish zarurligidan o’zlarini ruhan noxush sezadilar. Yaponiya modeli. Bu mamlakatda mehnat munosabatlari tizimi umrbod yollanishga asoslanadi, umrbod yollanish xodimlarning korxonada ishlaydigan eng yuqori (55—65 yoshga) yetgunlariga qadar ish bilan bandlik kafolatlanishini ko’zda tutadi. Umrbod yollanish tizimi ish haqi, mukofotlar hamda ijtimoiy to’lovlar tarzidagi moddiy taqdirlash miqdorlarining oshirib borishni kafolatlaydi. Umrbod ishga yollash yo’li bilan korxonalarda xodimlarni musta hkamlash, ichki firma darajasida malaka oshirish, tezkor ravishda kasb-malaka tarkibini ish o’rinlarining tuzilmasi bilan, texnika va texnologiyalarni rivojlantirish, ishlab chiqariladigan mahsulotni modifikasiyalash bilan muvofiqlashtirib borish imkonini beradi.

Yaponiya firmalari yollanma xodimlardan uzoq vaqt mobaynida foydalanishni ko’zlaydilar. Bu esa xodimlarda mehnatga ijodiy munosabatda bo’lish va nihoyat darajada sifatli ishlashga intilishni tarbiyalashga qaratilgan siyosatga asos bo’lib xizmat qildi. Bu ma’lum darajada tadbirkorlarning ishlab chiqarishni va qo’llanilayotgan ishchi kuchini xodimlarni qisqartish hisobiga emas, balki ish vaqtini qisqartirish yoki xodimlarni shu’ba korxonalariga yoki o’zaro kelishuv bo’yicha boshqa firma korxonalariga o’tkazish hisobiga hal qilishga intilishlarini ham belgiladi. Doimiy xodimlar va vaqtincha xodimlarni bir-biridan aniq farqlash mavjud, vaqtincha xodimlar iqtisodiy tanazzul davrlarida birinchi bo’lib ishdan bo’shatiladi va ko’pincha iqtisodiy faol aholining tarkibidan hamishalikka chiqadi. Buning ustiga, firmaning ko’lami qanchalik kichik bo’lsa, unda vaqtincha xodimlar salmog’i shunchalik ko’p, ularning ishsiz bo’lib qolishlari xavfi darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. Yaponiyada ishsizlik darajasi 2000 yilda atigi 3,3 %ni tashkil etdi. Mehnat bozorida davlat siyosatini olib borish xarajatlari yuqori emas: ular yalpi ichki mahsulotning (YaIM) 0,52 %ini tashkil etadi, shu jumladan, faol siyosat yuritishga 0,13 %, passiv siyosat o’tkazishga 0,39 % sarf-xarajat qilinadi. Umuman, mehnat bozorida Yaponiya modeli ishlab chiqarish ehtiyojlarini, ish beruvchilarning ham, yollanma xodimlarning ham manfaatlarini nihoyat darajada to’liq hisobga olgan holda oqilona ravishda ish bilan bandlikni shakllantirishga xizmat qiladi, bu esa, o’z navbatida, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga ko’maklashadi, ana shular jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi, chunki amalda har bir kishi ertangi kunga va o’z ijodiy salohiyatini namoyon etish imkoniyatiga ega ekanligiga ishonchi komil. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko’rsatishicha, mehnat bozori modellaridan birontasi ham o’zgarmay qololmaydi, u hamisha ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Chunonchi, umrbod yollanish siyosati yosh va istiqbolli xodimlarning manfaatlariga muayyan ma’nolarda zid keldi va shu tufayli uning qo’llanish sohasi torayishi mumkin. Shvesiyada mehnat katta sarf-

xarajatlarni moliyalash uchun yuqori miqdordagi soliqlar siyosati chet el investisiyalari oshishini keltirib chiqardi. Ushbu tendensiya Shvesiyaning o’zida kompaniyalarning ravnaq topishiga yo’naltirilgan tanlama iqtisodiy yuksaltirish siyosatiga putur yetkazmoqda. Ijtimoiy nafaqalar miqdori yuqoriligi ishchi kuchi taklifi kamayishiga olib keldi va ish haqini oshirish zaruriyatini kuchaytirdi. Korxonalar ish haqi borasidagi cheklanishlarni chetlab o’tishi uchun xodimlarga foydada qatnashish tizimlari bo’yicha ko’proq mabla g’ to’laydigan bo’lib qoldilar. Shunday qilib, mehnat bozori modelining samaradorligi ish bilan bandlik borasida amalga oshirilayotgan siyosatga, uning o’zgaruvchanligi va umuman iqtisodiyotda yuz berayotgan o’zgarishlarga moslashuvchanligiga bog’liq bo’ladi. Bizning mamlakatimiz mehnat bozoridagi qanday modelga mos kelishini hozircha faqat taxmin qilsa bo’ladi. 3. Mehnat bozorining segmentlarga bo’linishi va undagi moslashuvchanlik Mehnat bozorining sig’imi va uning kontingentini o’rganish uchun segmentlarga bo’lish qo’llaniladi. Mehnat bozorini segmentlarga bo’lish — uni o’z chegaralari bilan xodimlar harakatini cheklaydigan barqaror alohidalangan segmentlarga (guruhlarga) ajratishdir. Odatda, sotuvchilar va xaridorlarni segmentlarga bo’lish ularni birlashtiruvchi belgilar, masalan, jug’rofiya joylashuvi, ijtimoiy-demografik xususiyatlari (jinsi, yoshi), ma’lumot darajasi, malakasi, ish staji va hokazolarga qarab ro’y beradi. Xorijiy iqtisodchilar baholariga ko’ra ishchi kuchi bozori tuzilmasida hozirgi kunda, juda bo’lmaganda beshta sigmentni ajratish mumkin: birinchidan , nisbatan kam sonli, ammo barqaror yuqori malakali rahbar xodimlar otryadi; ikkinchidan , raqobat qonunlari ta’siriga uchraydigan keksa yoshli ishchi va xizmatchilar; uchinchidan , qayta ishlovchi sanoat tarmoqlarining tuzilmaviy qayta qurish va ishlab chiqarishning qisqartirilishiga bevosita dahldor ishchi va xizmatchilar; to’rtinchidan , mehnat unumdorligining darajasi yuqori bo’lgan (asosan xizmat

sohasi) sermehnat tarmoqlarda faoliyat ko’rsatadigan xodimlar; beshinchidan , aholining eng zaif toifalari — yoshlar, keksalar, jismoniy va aqliy nuqsoni bor bo’lganlar, ish topish umidini yo’qotganlar va boshqalar. Aslida mehnat bozori sigmentlarining chegarasi shartlidir. Ular elementlari muayyan qonuniyatlarga bo’ysunib, doimo bir holatdan ikkinchi holatga o’tib turadigan murakkab dinamik (harakat chan) tizimdir. Bunda, adabiyotlarda aytib o’tilganidek, birbiridan nisbatan alohida vaqtga ko’ra turli barqarorlik darajasi, ishchi kuchi talab va taklifiga ayrim omillarning ta’siri, qandaydir kichik tizim ichidagi kuchli raqobat bilan ifodalanuvchi hamda ularni o’zlarining o’rtasidagi zaif, kichik tizimlar o’rtasidagi almashtirishning qiyinligi, bozor iqtisodiyoti subyektlarining ijtimoiy o’ziga xosliklari tufayli kichik sistemalarga ajratiladi. Mehnat bozorida ish beruvchilar ham, yollanma xodimlar ham segmentlar obyekti sifatida namoyon bo’ladi. Bozorni ish beruvchilar nuqtai nazaridan segmentasiyalash ularning ehtiyojlarini baholash va ularga yaxshiroq yo’sinda moslashish imkonini beradi. Segmentasiyalash obyekti yollanma ishchilar bo’lgan holatda ularning miqdor va sifat xarakteristikalari, xatti-harakat jihatlari bo’yicha ifodalanadigan guruhlari to’g’risidagi tasavvur shakllanadi. Ish joylarining sifati nuqtai nazaridan mehnat bozorini ikki asosiy segment — malaka va malakasiz ish joylari sifatida tasavvur qilish mumkin. Birinchi segmentda ma’lum daraja — oliy yoki o’rta maxsus ta’lim darajasidan kam bo’lmagan malakali tayyorgarlikni talab qiladigan ish joylari to’planadi. Bu ish joylarini ma’muriy, boshqaruv va muhandis — texnik xodimlar, yuqori malakali ishchilar egallaydi. Bu sifatdagi xodimlar yuqori darajadagi ish haqi va ish bilan bandlik kafolatiga ega bo’ladi. Ikkinchi segmentda ish bilan band etilishi maxsus kasbiy tayyorgarlikni talab etmaydigan hamda boshlang’ich darajadagi malaka kifoya qiladigan ish joylari to’planadi. Mehnat bozorining bu segmentida ish bilan band bo’lgan xodimlarning ish haqi yuqori darajada bo’lmaydi, barqaror ish bilan bandlik ham yo’q. Mehnat bozorini aytib o’tilgan ikki segmentga ajratish anchagina mavhum ishdir. Bozorni segmentlarga bo’lish munosabati bilan mehnat bozorlarining ikkilamchiligi nazariyasi yuzaga keladi, bu nazariyada mehnat bozorini birlamchi

va ikkilamchi bozorga bo’lish taklif qilinadi. Shu bilan birga, turli iqtisodchilar ushbu tushunchalarni turlicha talqin qiladilar. Ba’zi iqtisodchilarning ta’kidlashlaricha, birlamchi bozorda barqaror, yaxshi haq to’lanadigan, yuqori malakali mehnat bilan bog’liq bo’lgan va hokazo ishlar bo’ladi. Ikkilamchi bozorda, aksincha, past haq to’lanadi va barqaror bo’lmagan ishlar bo’ladi, ish haqi darajasi past, xizmatda ko’tarilish imkoniyati yo’q va hokazo. Ba’zi iqtisodchilarning fikricha, birlamchi bozor deganda butun ish vaqti mobaynida barqaror ravishda ish bilan band bo’lish xos va mos bo’lgan mehnat jamoasining «o’zagi» tushuniladi. Bunday talqinda ikkilamchi bozor — ishchi kuchining chet qismi bo’lib, u ish bilan qisman band bo’lgan xodimlarni, ishlab chiqarish hajmlari kamaygan taqdirda, birinchi navbatda ishdan bo’shatiladigan xodimlarni o’z ichiga oladi. Segmentlashganlikdan tashqari, mehnat bozorining muhim xususiyatlaridan biri uning moslashuvchanligidan iborat. Ushbu moslashuvchanlik, aksincha, bozorda harakatchanlikni oshiradi. Moslashuvchanlikning quyidagi turlari bo’lishi mumkin: 1. Miqdoriy moslashuvchanlik, u ayrim omillarning o’zgarishiga javoban ish bilan band odamlarning soni, ish haqi darajasi o’zgarishida ifodalanadi. Moslashuvchanlikning ushbu turi hamisha mehnat bozoriga xosdir. 2. Funksional moslashuvchanlik, ushbu tur mehnat va ish bilan bandlikning moslashuvchan tartiblarini, mehnatga haq to’lash tizimlaridagi o’zgarishlarni nazarda tutadi. Moslashuvchan mehnat bozori ish bilan bandlikning turli shakllarini (doimiy va o’zgaruvchan ish bilan bandlik, mavsumiy, tasodifiy, qisman ish bilan bandlik va hokazo) va har turli ish vaqti rejimlarini (to’liq bo’lmagan, qisqartirilgan ish vaqti; ish kunining boshlanishi va tugashi o’zgarib turadigan moslashuvchan ish vaqti grafiklari; turli iqlim mavsumlarida ish haftasining davomiyligi turlicha bo’lishini nazarda tutuvchi yillik ish vaqti rejimlarini va hokazolar) nazarda tutadi.

Ish bilan bandlikning va ish vaqtining moslashuvchan shakllari xodimlarning qulay, ijtimoiy ishlab chiqarishdagi mehnatni mashg’ulotning boshqa turlari – o’qish, oilaviy majburiyatlarni bajarish, bo’sh vaqtni ko’paytirish va shu kabilar bilan qo’shib olib borish imkonini beradigan ish rejimlariga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun ham, shuningdek, ish bilan bandlik va ish rejimlarini korxonalarning ehtiyojlariga moslash — ishlab chiqarish quvvatlarini ish bilan to’liq ta’minlamaslik, texnologik jihatdan qayta tashkil etish, ayrim toifa va kasbdagi xodimlar uchun (farroshlar, qorovullar, ovqatlanish korxonalari xodimlari va hokazolar) qo’llanilishi mumkin. Ushbu alohida mehnat bozorlarining har biri tashkil etilishi va faoliyat ko’rsatishi jihatidan o’z xususiyatlariga, rivojlanish omillariga ega. Mazkur omillarni hisobga olish u yoki bu toifadagi xodimlar xususida kadrlar siyosatini va sosial siyosatni belgilash imkonini beradi.

Xulosa Mehnat bozori qanday ishlashini tushunish uchun mazkur bozordagi talab va taklifni o’rganib chiqish lozim. Agar ish haqi o’zgarsa, mehnatga talab egri chiziq bo’ylab yuqoriga yoki pastga qarab yurishi, mahsulotga talab, ishlab chiqarish hajmlari o’zgarishi, kapital narxi kabi boshqa omillar amal qilsa, mehnatga talab egri chizig’ining o’zi siljiydi. Mehnat bozorini harakatga keltirishning eng muhim omili ish kuchining narxi hisoblanadi. Materialistik konsepsiyaga muvofiq ish kuchining qiymati ish kuchini qaytadan tiklash uchun zarur bo’lgan hayotiy vositalarning qiymati bilan belgilanadi. Mehnat bozori sifati xususiyatining eng muhim mezoni uning infratuzilmasining rivojlanish darajasidir. Mehnat bozori infratuzilmasini uning tarkibiy qismi sifatida ta’riflash mumkin, u davlat idoralarini, ish bilan bandlikka ko’maklashuvchi nodavlat tuzilmalarini, korxonalar va firmalarga kadrlar xizmatini, jamoat tashkilotlari va jamg’armalarini, normativ-huquqiy muhitni o’z ichiga oladi, ular ish kuchiga ehtiyoj bilan taklif o’rtasidagi eng samarali o’zaro hamkorlikni ta’minlaydi. Mehnat bozoridagi vaziyatga baho berishda ish kuchining zaxiralaridan bir nechta turini ajratib ko’rsatish zarurligiga asoslanish maqsadga muvofiqdir. Mehnat bozorida ish beruvchilar ham, yollanma xodimlar ham segmentlar obyekti sifatida namoyon bo’ladi. Bozorni ish beruvchilar nuqtai nazaridan segmentasiyalash ularning ehtiyojlarini baholash va ularga yaxshiroq yo’sinda moslashish imkonini beradi. Segmentasiyalash obyekti yollanma ishchilar bo’lgan holatda ularning miqdor va sifat xarakteristikalari, xatti-harakat jihatlari bo’yicha ifodalanadigan guruhlari to’g’risidagi tasavvur shakllanadi.

Adabiyotlar : 1. O’zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi Qonuni «Mehnat» gazetasi – T., 1993, 1 oktyabr. 2. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik (nazariya va amaliyot) – T.: “Mehnat”, 2004. -672b. 3. Abdurahmonov Q.X. va boshq. Mehnat iqtisodiyoti va sosiologiyasi – Darslik. -T.: O’qituvchi, 2001. 4. Bulanova V.S. i dr Ro’nok truda. Uchebnik. Izatelstvo: Ekzamen, 2004. - 342c. 5. Volgin N.A. Ro’nok truda. Izdatelstvo: Ekzamen, 2003. 6. Dobroxotova Ye.N., Lavrikova M.Yu., Mavrin S.P. i dr. Kurs rossiyskogo trudovogo prava: T. 2: Ro’nok truda i obespecheniye zanyatosti (pravovo’ye voproso’) (pod red. Mavrina S.P., Pashkova A.S., Xoxlova Ye.B.) Izdatelstvo: M: Yurist’, 2001. -560s. 7. Keyns Djon Meynard. Obhaya teoriya zanyatosti, prosenta i deneg Izdatelstvo: Gelios, 2002. 8. Kyazimov K. Ro’nok truda i zanyatost naseleniya: Uchebnoye posobiye Izdatelstvo: Perspektiva, 2005. -368s. 9. O rabote za granisey po kontraktu/Sost.A.ILemeshev. -M.: Izd.: Amalfeya, 2002.-304s. 10. Pavlenkov V.A. Ro’nok truda: Zanyatost; Bezrabotisa: Uchebnik dlya vuzov Izdatelstvo: M: izd-vo MGU, 2004. -368s. 11. Petrov M.I. Trudovoy staj. ISBN: 5-94280-097-9. 2005. 12. Rofe A.I. Ro’nok truda. Izdatelstvo: MiK, 2003. 13. Rudenko G.G. Formirovaniye ro’nkov truda: Uch. pos. -M.: Ekzamen, 2004.-416s.

O'xshashlar

Mehnat bozorining shakllanishi va rivojlanishi

Sug‘urta bozorining tartibga solinishi

Fond bozorining rivojlantrish istiqbollari

Mеhnаt bоzоrining shаkllаnishi vа rivоjlаnishi

Moliya siyosati va moliya mexanizmi