Turizm xizmatlar bozorining marketing tadqiqotlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Turizm xizmatlar bozorining marketing tadqiqotlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1369 KB

Ko'chirib olish

Turizm xizmatlar bozorining marketing tadqiqotlari Reja: 1. Marketing tadqiqotlarning ahamiyati, mazmuni va shakllari 2. Turistik korxonalarning marketing muhiti tadqiqoti 3. Turizmda marketing tadqiqotlarining asosiy tamoyillari 4. Marketing tadqiqotlarining usul va shakllari Kuzatish, tajriba so‘rov, anketa-so‘rov o‘tkazish 5. Birlamchi va ikkilamchi ma’lumotlar 6. Turizmda marketing tadqiqotlarini o‘tkazuvchi bo‘limlar 7. Turistik mahsulot marketingini boshqarish 8. Turistik bozorni marketing tadqiqotlari 9. Servis va turizm korxonalari raqiblarning marketing tadqiqotlari

1. Marketing tadqiqotlarning ahamiyati, mazmuni va shakllari Marketing tadqiqotlar ma‘lumotlarni doimiy to’plash qayta ishlash va tahlil qilishga asoslangan marketing yechimlarni qabul qilish jarayonida noaniqlikni kamaytirish va xavf-xatarni minimallashtirishga imkon beradi. Marketing tadqiqotlarining boshlang’ich nuqtasi bu yechimga muhtoj bo’lgan muammoning xususiyatidan kelib chiqadigan maqsadlari va vazifalarning aniq shakllanishi. Marketing tadqiqotlar jarayonida yechimga muhtoj bo’lgan muammolar to’g’risida to’liq axborot olish uchun qo’yidagi yondoShuvlarni birgalikda qo’llash zarur: • korxonaning ishlab-chiqarish va savdo faoliyati natijalarni tahlil qilish; • rahbar va mutaxassislarni ekspertlar tekshiruvidan o’tkazish;  marketing vazifalar bajarilishini nazorat qilish. Belgilangan muammolar aniq shakllangan va detallashgan marketing tadqiqotlarning maqsadlarini bilishga imkon beradi. Aniq shakllangan maqsad tadqiqotlarning bosh yo’nalishlar va hajmlarni tanlash uchun xizmat qiladi. Tadqiqotning aniq vazifalarni shakllanishi maqsadni tushunishga ko’maklashadi va uning aniqligiga olib keladi, ya‘ni noaniqlikni yo’q qiladi. Tadqiqot muammosini, maqsad va vazifalarning aniqlanishi ishchi bashorati ya‘ni marketing tadqiqotni o’tkazish orqali tekshirishga oid bo’lgan o’rganiladigan hodisa va jarayonlar o’rtasidagi aloqalarga va ahamiyatiga nisbatan bo’lgan tasavvurlarni shakllantirish imkoniyatini ta‘minlaydi. Bashorat o’rganiladigan muammo bilan bevosita bog’liq bo’lishi va uning yechimi uchu nasos bo’lib xizmat qilishi kerak. Bundan tashqari, uni empirik material asosida tekshirish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Bashoratning ikkita turi mavjud: 1) bayon qiluvchi bashoratlar bu o’rganiladigan ob‘ektlar, hodisa va jarayonlarning muhim xossalari va tavsiflari to’g’risidagi asosiy tahminlar. 2) tushuntiruvchi bashoratlar dalillar va xodisalar o ’ rtasida bo ’ lgan aloqalar va sababli - oqibatli bog ’ lanishi to ’ g ’ risidagi asosiy tahminlar . Ishchi bashorat tadqiqot uchun zarur bo ’ lgan xilma - xil axborot manbalaridan olish mumkin bo ’ lgan ko ’ rsatkichlar tizimini shakllantirishga imkon beradi .

Axborot manbalarni ajratib olinishi zarur bo ’ lgan ma ‘ lumotlarni yuqori tezlik va samarali olish uchun zarur bo ’ ladi . Tadqiqotchilar o ’ z faoliyatini odatda ikkilamchi ma ‘ lumotlarni tahlildan boshlashadi ; agar ular yetarli bo ’ lmasa , birlamchi ma ‘ lumotlarni to ’ play boshlaydilar . Axborot to’plami jarayoni aniq tuzilma asosida amalga oshiriladi. Vaqt va qiymat cheklanganligi tufayli marketing tadqiqotlar odatda tanlov tavsilotga ega bo’ladi. Butunlikni ifoda etadigan maqsadli guruh (bosh butunlik) ning ayrim qismining tadqiqotini o’tkazish asosida butun guruhning yurish-turishi fikri va h.k. to’g’risida xulosa berish mumkin. Birlamchi axborotni tuplash jarayonida tanlash rejasini tuzish zarur, chunki u tadqiqot oldida turadigan maqsad va vazifalariga javob beradi. Buning uchun aniqlash kerak: • tanlash tarkibini: kuzatuvchi ob‘ektlar butunligi (iste‘molchilar, kompaniya xodimlari, dallollar va h.k.)ni ifoda etadigan tadqiqot ob‘ektini aniqlash; • tanlash tuzilishini: uni aniqlashda odatda ikkita taxminiy va determinallashgan yondoShuvdan foydalanadi. Taxminiy yondoShuv butunlikning qanday unsuri bo’lmasin, u aniq tahmin asosida tanlanish mumkinligini ifoda etadi. Amaliyotda eng oddiy va tarqalgan usuli bu oddiy tasodifiy tanlash, chunki bunda butunlikning har qaysi unsuri tadqiqot uchun tanlashning teng taxminiga ega bo’ladi. Determinallashgan yondoShuv butunlikning unsurlarini tanlash qulaylik (muloqat o’rnatish oddiyligi), yoki tadqiqotining qarori yoxud guruh tarkibi (butunlikning vakillik unsurlari)ga asoslangan usullar orqali amalga oshirilishini taxmin qiladi. Taxminiy tanlashning aniqligi yuqori, lekin u determinallashgan usuldan ancha murakkab va qimmat: Tanlash hajmi, ya‘ni tanlanadigan butunlikning unsurlar miqdori (suroq qilinadigan odamlar soni). Tanlash hajmi qancha ko’p bo’lsa, uning ishonchligi Shunga yuqori va tadqiqot o’tkazish harajatlari qimmatlashadi. Lekin, yanada aniq natijalari erishish uchun tanlash paytida ko’p odamlarni so’roq qilish talab

qilinmaydi. Tanlash tarkibi to’g’ri aniqlanganda, uning to’g’riligi, agar hajmi butunlikning 1 % dan yuqori bo’lmasa ham, ta‘minlanishi mumkin. To’plangan axborot tahlili uni o’rganish, har xil usul va uslublar yordamida, hamda olingan axborot to’plamidan zaruriy ma‘lumotlarni ajratib olishidan iborat. Tadqiqot natijalarni tavsiya etish tahlil natijalaridan kelib chiqadigan va qo’yilgan muammoni yechishga qaratilgan xulosa va tavsillarni ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqot natijalari asosida mutanosib marketing tadbirlar ishlab chiqariladi. Masalan, agar turistik mahsulot sotish hajmi pasayishning asosiy sababini oliy sifatli xizmatlarni ko’rsatuvchi firma kabi turistik korxonaning obru-e‘tibori yo’qligi bo’lganini ko’rsatsa, bunda marketing tadbirlarning eng tahminiy yo’nalishi salohiyatli mijozlar uchun firmaning jozibali taasurotni shakllantirishda namoyon bo’lar edi. Marketing tadqiqotlar natijalari o’tkazilgan tadqiqotning mazmunini qisqacha izohda yoki yuqori darajali ko’rgazma shaklda ifodalash mumkin. Marketing vaziyatni yaxshilash esa asoslangan xulosa va tavsiyalardan iborat to’liq ilmiy hisobot ko’rinishida namoyon qilish mumkin. Hisobotning tuzilishi qo’yidagi bo’limlardan iborat. - xulosa va tavsiyalar; Xulosalar va tavsiyalar - hisobot Kirish - hisobot maqsadi; - tadqiqot maqsadi; - tadqiqotning zamonaviyligi Uslubiy bo‗lim - tadqiqot ob ‘ ekti; - tadqiqot usullari Tadqiqot natijalari «Cheklashlar yakuni» bo‗limi - cheklashlarning ( vaqt , moliya , xodimlar malakasi , texnikaviy vositalar ) ta ‘ siri

- qo’shimcha ma‘lumotlar Qo’shimchalar (jadvallar, grafiklar, so’rov varaqlari) Marketing tadqiqotlar hisobotning tuzilishi Marketing tadqiqotlarni yuritish jarayonining eng muhim bosqichi – ularning aniq tashkil etilishi. Marketing tadqiqotlarni tashkillashtirish shakllari har xil bo’lishi mumkin: O’z kuchi bilan tadqiqotlarni o’tkazish, chet kompaniyalarni jalb etish yoki aralash yo’li bilan foydalanadi. Marketing tadqiqotlarni o’z kuchi bilan yuritish faqat mahsus bo’limga ega bo’lgan yirik firmalar eplashi mumkin. Kichik firmalar maxsus tashkilotga murojat qilishi yoki ularni o’tkazish uchun boshqa korxonalar bilan birlashishi mumkin. Xorijiy firmalarning asosiy qismi marketing tadqiqotlarni tashkil etishda aralash shakldan foydalanishni afzal ko’radi. Odatda, chetdagi tashkilotlarga iste‘molchilarni ommaviy so’rov qilish topshiriladi. Amaliyotda barcha obruyli xorijiy firmalar bozorni o’rganish institutlari va (yoki) konsalting tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi. Chetdagi tashkilotlar yordamida marketing tadqiqotlarni o‘tkazish afzalliklari va kamchiliklari Afzalliklari Kamchiliklari  Mutaxassislarning kasbiy mahorat;  kasbiy mahorat;  tadqiqotlarni o’tkazish tajribasi;  iste‘molchilarga nisbatan betaraflik;  mutxassislar xizmatining yuqori  qimmatligi  tijorat siri saqlanishi  kafolatlanmaydi Marketing tadqiqotni tashkil etish shaklini tanlash qo’yidagi omillarga asoslanadi: • firmaning bozordagi ish tajribasi; • tadqiqotchi xodimlarning borligi; • xodimlarning kasbiy salohiyati; • firmaning bozordagi holati va uning maqsadlari;  firma bozor faoliyatining strategiyasi va taktikasiga. Marketing tadqiqotlar samaradorligini aniqlaydigan muhim omil bo’lib, bozorni majmuali o’rganish hisoblanadi.

Bozorni majmuali tadqiqot qilish Turistik mahsulotning tadqiqoti Turistik mahsulot muhitini tadqiqot lari Turistik bozor tadqiqoti Turistlik korxona raqiblari tadqiqotlari Iste‘molchilar tadqiqoti Turistik korxona marketingni majmuali tadqiqotning asosiy yo‘nalishlari 2. Turistik korxonalarning marketing muhiti tadqiqoti Turistik korxona marketingi muhiti mavzusiga oldin qisman e‘tibor berilgan. Endi bu mavzuda bizlar turistik bozorda mavjud bo’ladigan vaziyatlar va tashqi hamda ichki muhitning tahlilini o’tkazishga harakat qilamiz. Turistlik korxona faoliyati sharoitlari butunligidan kelib chiqqan holda, uning oldida bozor imkoniyatlari, ya‘ni faoliyatning imkoniy yo’nalishlari ochiladi. Bozor imkoniyatlarini aniqlashda marketing muhitining tahlili ko’maklashadi. U ikki asosiy yo’nalishda amal qilishi mumkin. 1. Tashqi muhit holatini va rivojlanish yo’nalishlarni o’rganish. 2. Turistlik korxona ichki salohiyati (ichki muhit)ning tahlili va baholanishi. Firmaning tashqi muhiti o’zgarmagan holda yuzaga chiqadi. Firma tashqi muhitga ta‘sir qila olmaydi va samarali faoliyati uchun unga (tashqi muhitga) yondoshishi, doimo uning o’zgarishlarga e‘tibor berishi, oldindan o’rganishi va o’z vaqtida javob berishga majbur. Shuni aytib o’tish kerakki, servis va turizm sohasining korxonalari korxonaning bevosita tashqi muhit bilan aloqa qilish tafsiloti va mazmuniga sezilarli ta‘sir o’tkazishlari mumkin. U qo’shimcha imkoniyatlarni shakllanishida va uning kelgusidagi hayotda tahdidlarni bartaraf qilishda faol qatnashishi mumkin.Tashqi tahlilning asosiy vazifasi bugungi kunda yoki kelajakda firma uchun vujudga keladigan imkoniyatlar va tahdidlarni aniqlash. Korxona imkoniyatlari – sotish hajmi va foydani o’sishiga olib keluvchi tashqi muhitning ijobiy omillari (yo’nalishlari va hodisalari).

Tahdidlar bo’lib tashqi muhitning salbiy omillari (yo’nalishlar va hodisalar) hisoblanadi, chunki ular, korxonaning mos keladigan reaksiyasi yo’qligidan foydalanib, sotish hajmi va foydani ahamiyatli darajada pasayishiga olib kelishi mumkin. Muvaffaqiyatli marketing faoliyati uchun firma kelajakda ruy beradigan qiyinchiliklarni hamda paydo bo’ladigan yangi imkoniyatlarni oldindan bilishi zarur. Tahdidlarga bardosh beri shva imkoniyatlardan to’liq darajada foydalanish uchun, ular to’g’risida faqat bilimga ega bo’lish yetarli bo’lmaydi. Tahdiddan xabardor bo’lib, unga qarshilik ko’rsatilmaslik mag’lubiyatga olib keladi. Shu bilan birga, yangi imkoniyatlardan xabardor bo’lib, ularni amalga oshirish uchun salohiyatga ega bo’lmaslik, ulardan foydalanish imkoniyatini yo’qotish demakdir. Buning uchun ham marketing tadqiqot muhitning marketing tadqiqotlari jarayonidagi tahdid va imkoniyatlari asosida turistik korxonalarning ichki muhiti o’rganiladi. Firmaning ichki muhiti o’z mazmuni bo’yicha tashqi muhitning intiqosi. Turistik korxonaning ichki muhiti – korxonaga aniq imij beradigan, uning ichidagi sub‘ekt, ob‘ektlar va jarayonlarning butunligi, mohiyati bilan bu tashkilotning xo’jalik mexanizmi, uning tarkibi. U firmaga vaqtning ma‘lum davrida faoliyat yuritish imkoniyatni beradigan salohiyatdan iborat. Turkorxonaning salohiyati – bozordagi raqobat afzalliklarni ta‘minlaydigan uning imkoniyatlari va yetuklarning birdamligi. Ichki muhit tahlil ob‘ektlari qo’yidagilar bo’ladi: • kadrlar (ularning salohiyati, malakasi; tanlash, o’qitish va lavozimdan ko’tarish; mehnat natijalarni baholash va rag’batlantirish; xodimlar o’rtasida munosabatlarni saqlash va mustahkamlash va h.k.). • boshqarishni tashkillashtirish (kommunikatsiya jarayonlari; tashkiliy tuzilmalar; me‘yorlar, qoidalar, mulojalar; huquq va majburiyatlarni taqsimlash; buysunish bosqiligi); • moliya (likvidlikni, foydalilikni ta‘minlash, sarmoya imkoniyatlarni yaratish);

• marketing (turistik mahsulot strategiyasi; baho strategiyasi; savdo strategiyasi; kommunikatsion strategiyasi); Salohiyatli ichki kuchli va kuchsiz tomonlari Salohiyatli tashqi imkoniyatlar Muqobil moliyaviy resurslar Yangi bozor yoki segmentlarga chiqis perspektivi Iste‘molchilarda yaxshi obruy qozonish Ishlab chiqarishni kengaytirish ……………sardor saviyasi Assortimentni kengaytirish Ishlab chiqarish va marketing imkoniyatlardan samarali foydalanish Raqib firmalar egallagan obruyini susaytirish Harajatlar sohasida afzallik Bozor hajmining kengayishi Ishonchli va mahoratli menejment Bozordagi tusiqlarni kamaytirish Yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarish tajribasi Boshqalar Boshqalar Rivojlanishda aniq strategiyalar yo’qligi Yangi raqiblarning paydo bo’lishi Kuchsiz moliyaviy salohiyat Bozor kengayishi darajasining susayishi Zarur bo’lgan kasbiy mahoratning yo’qligi Iste‘molchilar didi va afzal ko’rishnin o’zgarishi Tovarlarni yangilash sohasida orqada qolish Salbiy demografik o’zgarishlar Firma o’z (ichki) salohiyatini tahlili uning kuchli va kuchsiz tomonlarni aniqlash, ularning tashqi muhiti omillari bilan bog’liqligini baholash imkoniyatini yaratadi. Kuchli tomonlari bu firmani raqiblardan ustun qiladigan obruyi va afzalliklari. Salbiy tomonlari bu korxonaning to’g’rilashga muhtoj bo’lgan kamchiliklari, aks holda, raqiblar ulardan o’z afzalliklari sifatida foydalanishi mumkin. Amaliyotda korxonaning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash uchun bir nechta yondoShuv ishlatilishi mumkin: • ichki yondoShuv – tahlil asosida korxona tajribasini va xodimlarning fikrini aniqlash; • tashqi – raqiblar bilan taqqoslash asosida; • me‘yoriy – ekspert va maslahatchilar fikrlari asosida aniqlash.

Turistik korxonaning kuchli va kuchsiz tomonlari, uning imkoniyatlari va tahdidlar ro’yxati Imkoniyatlar va tahdidlar kuchli va kuchsiz tomonlarning imkoniyat ruyxati tuzilgandan so’ng, ularning o’rtasida bo’lgan aloqani aniqlash zarur bo’ladi. Marketing muhiti tadqiqotining asosiy maqsadi turistik korxona marketing imkoniyatlarini aniqlashdan iborat. Moddiy seziladigan aktivlar – bu korxonaning jismoniy va moliyaviy resurslari (asosiy fondlar, pul mablag’lari va boshq.). Nomoddiy (sezilmas) aktivlar – bu, odatda, korxonaning sifat tafsilotlari: korxona obru-etibori, xodimlar malakasi va h.k. Raqobat afzalliklarni aniqlayotganda iste‘molchilar talabiga buysunish kerak va mijozlar raqib afzalliklarni zarur deb qabul qilishida ishonch hosil qilishi kerak. Ko’p hollarda qo’yidagi vaziyat sodir bo’ladi: korxona aniq raqobat afzalliklarga ega bo’lsa, ham, ammo ular to’g’risida iste‘molchilar bilimga ega emas, deb fikr yuritadi. Raqobat afzalliklari raqobatbardoshlikning omillari, ya‘ni boshqa korxonalar bilan raqobat kurashida qatnashish qobiliyati bo’lib xizmat qiladi. Juda tor bo’lgan assortiment Iqtisodiyotning susayishi Bozorda salbiy yoki yetarlicha shakllanmagan obru-e‘tibor Valyuta ayirboshlash o’zgarishlar kurslarida salbi Mahsulotlar harakatlanishining kuchsiz tizimi Davlatning salbiy siyosati Yuqori tannarx Boshqalar Boshqalar Marketing imkoniyatlarni aniqlash uchun SWOT – tahlil (ingliz so’zlardan tashkil topgan qisqartiruv: strength, ulaknesses, opportunities, threats, ya‘ni – kuch imkoniyat, sustlik, tahdid) nomini olgan ya‘ni tashkilotning kuchli va sust tomonlari, imkoniyat va tahdidlarning tahlili demakdir. Usul matritsasidan foydalanishni nazarda tutadi. U qo’yidagicha izohlanadi. U «KIM» maydoni tashqi muhitda vujudga kelgan imkoniyatlardan foyda ko’rish uchun korxonaning kuchli tomonlaridan foydalanish imkoniyatini beruvchi ijobiy marketing imkoniyatlarni ochib beradi. «SLI» maydoni vujudga kelgan imkoniyatlar hisobidan korxonaning sust tomonlarni bartaraf etishga ko’maklashadi. Tahdidlarni yo’q qilishda korxonaning quvvatidan foydalanish imkoniyatini «KTA» maydoni tahmin va nihoyatda,

korxonaning holati uchun «SAT» maydoni jozibasiz va qo’rqinchli bo’ladi, chunki tahdidlar ta‘siri ostida korxona o’z o’rnini yo’qotishi mumkin. Matritsadan foydalanganda imkoniyatlar va tahdidlarning boshqa tomonga o’tishini ham hisobga olish kerak. Shunday, ishga solinmagan imkoniyat, agarda uni raqib ishlatsa, tahdidga aylanishi mumkin. Aksincha, bartaraf etilgan tahdid firmaga qo’shimcha kuchli tomonga aylanishi mumkin. Kuchli tomonlari Imkoniyatlar 1. 2. 3. Tahdidlar 1. 2. 3. 1. 2. 3. «KIM» maydoni «KTA» maydoni Salbiy tomonlari 1. 2. 3. «SLI» maydoni «SAT» maydoni SWOT – tahlil matritsasi Shunday qilib, tahdid va imkoniyatlarni tahlili korxonaning ichki resurslar va imkoniyatlarni baholashga ko’maklashadi, tashqi muhit o’zgarishi yo’nalishlarini va korxonaning bu o’zgarishlarga moslaShuv darajasini aniqlab beradi. 3. Turizmda marketing tadqiqotlarining asosiy tamoyillari Marketing tadqiqotlarning samaradorligi va natijaviyligi bir qator tamoyillarga e‘tibor berishga asoslangan. Tamoyillar Majmuali va doimiy Ob’ektivlik, aniqlilik va sinchkov-likka asoslangan ilmiy yondoshuv

Marketing va ijtimoiy tadqiqotlar amaliyoti bo‘yicha xalqaro kodeksi bilan belgilangan tamoyillarga mos kelishi Sinchkovli repsolashtirish va ish (amal) lar rejasini tuzish Marketing tadqiqotlarni o‘tkazish tamoyillari Turistik firmalar ikki xil tadqiqot o’tkazishi mumkin: 1) Turistik bozorda ruy beradigan barcha o’zgarishlarni va rivojlanish yo’nalishlarni aniqlash maqsadida doimo o’tkaziladigan joriy tadqiqot; 2) Turistik bozordagi o’zgarishlar tahlilini tekshirish yoki tahlil qilish maqsadida bitta aniq vaziyatni o’rganish. Turizmdagi tadqiqotlar har xil shakllarda namoyon bo’lishi mumkin: - oddiylardan boshlab murakkablarigacha; - dalillarni to’plashdan boshlab majmuali matematik modellarni qo’llashgacha; Tadqiqot tarkibining har aniq vaziyatda o’ziga xos bo’lishiga qaramasdan, uning beshta majburiy bosqichlari to’g’risida aytib o’tish kerak. - boshqaruv muammosi; Tadqiqot tamoyillarini - tadqiqot maqsadlari; ishlab chiqish - ishchi bashorat. Axborot manbalarni - ko’rsatkichlar tizimi; - tadqiqotlar usullari tanlash va ishchi moslamalar - texnikaviy tayyorgarlik Axborotni to’plash va tashkil etish;

Marketing tadqiqotlari jarayoni Marketing tadqiqotlar tamoyillari, tadqiqot muammolari, maqsadlari va vazifalarini keng ravishda aniqlash hamda ishchi bashoratni shakllantirishdan iborat. Turistik korxonaning marketing imkoniyatlari deganda, raqibdan ustunlikni ta‘minlaydigan korxonaning marketing harakatlarni jozibali yo’nalishlarni tushunish kerak. Servis va turizm korxona raqiblarning afzalliklarini – bu moddiy va nomoddiy aktivlar, hamda turistik korxona uchun strategik jihatdan muhim bo’lgan va unga raqobat ko’rashida ko’maklaShuvchi faoliyat sohalari. Tashqi muhit tahlili : Turistik korxonani raqiblarning afzalliklarini aniqlash 3) Marketing tadqiqotlarining usul va shakllari Oldindan o ’ rganish bu kelajak to ’ g ’ risida axborot olish . Kon‘yukturani oldindan o’rganish – omillar uchta guruhini tahil qilish yo’li bilan amalga oshiriladi: • ob‘ektiv guruh (aholi daromadlari, demografik vaziyat, siyosiy vaziyat va boshq); • sub‘ektiv (psixologik xususiyatlari, milliy urf-odatlar va boshq.); - ma ‘ lumotlarni to ‗ plash jarayoni ; - ajratib olish Ma‘lumotlarni tahlil qilish - ma‘lumotlarni dastlabki texnikaviy qayta ishlash; - ma‘lumotlarni tahlil qilish Tadqiqot natijalar ni tavsiya etish - xulosalar va takliflar; - hisobot - imkoniyatlar ; - tahdidlar Ichki muhit tahlili - kuchli tomonlari - sust tomonlari Raqiblar afzalliklari

• maxsus (turmahsulot assortiment iva narxi, sayohat ob‘ektining jozibaligi va arzon – qimmatligi, korxona obruyi va h.k.). Kon‘yukturani prognozi odatda qisqa muddatli bo’ladi, chunki faqat ma‘lum chegaralarda bozor holati harakatini ifodalash mumkin. Prognoz qilganda axborot tafsiloti mezoni asosida usullarning uchta sinfi belgilanadi: 1. Dalilografik; 2. Evristika; 3. Aralash. Dalilografik, ya‘ni sifatli usullar. Bu usullar prognozlash ob‘ekti o’tmish va hozirgi davrda rivojlanishi to’g’risidagi haqiqiy axborotga asoslanadi. Asosan ular qidiruv prognozlashda, ya‘ni bugungi kundan kelajakgacha bo’lgan prognozlash ishlatiladi. Dalilografik usullar o’rtasida prognozlash ob‘ektining dinamik qatorlarini o’rganuvchi statistik usullar alohida e‘tiborga ega bo’ladi. Evristik yoki sifat usullari. Prognozlash ob‘ekti to’g’risida mutaxassis – ekspertlarning bilimlaridan foydalanishga va ob‘ektning kelgusida rivojlanishi (yurish-turishi) to’g’risida ular finlarni umumlashtirishga asoslanadi. Shuning uchun ular, odatda, ekspert usullari, deb ataladi. Ekspert usullari ko’pincha sakrashlar ruy beradigan jarayonlarni me‘yoriy prognozlashga mos keladi. Ulardan eng ma‘lum bo’lganlar bu «Aql xujumi» va «Seniktika». Aql xujumi usuli muammoni guruhiy mulohaza qilishda ishtirokchilar g’oyalarini umumlashtirishga asoslanadi. Bu asosda muammoni ko’tilmagan yechimga olib keladigan fikrlar zanjirchalari paydo bo’ladi. Yig’ilish vaqtida olingan g’oyalar banyonnomaga kiritiladi, keyin baholanadi. Aql hujumi usuli amalga oshirishning ko’pgina variantlarga ega. «Seniktika» prognozlashning sezgi – ijodiy usuli hisoblanib, har xil, oldindan bir – biriga mos kelmaydigan unsurlarning birlaShuvidir. Bu usulda faoliyatning har xil sohalardan taklif etilgan mutaxassislar oldindan yaratgan o’z g’oyalari bilan ekspertlar baholashda qatnashadi. Undan keyin g’oyalarni bir-biridan ajratib, aniq belgilangan, ko’pchilikni o’ziga tobe etgan g’oya qabul qilinadi.

Delfa usuli ekspertlarni so’rov qilishda eng ommaviy va samarali bo’ladi. U qo’yidagi xususiyatlarga ega: • birinchi bosqichda har bir ekspert alohida ishlaydi; • ekspertlar so’rovi bir nechta bosqichda olib boriladi; • har bir o’tgan bosqichdan keyin ekspertlar bir-birini bilmagan holda va baholarning minimal hamda maksimal darajalarini keng isbotlash asosida ular boshqa ekspert baholari bilan tanishtiriladi. Aralash usullarga ekspert usuli bilan bir qatorda dalilografik dastlabki axborotni ham o’z ichiga olgan aralash axborot asoslari kiradi. Prognozlashning murakkab masalasi bo’lib, bir usul yordamida yechilmaydigan yangi tovar sotish hajmini oldindan bilish hisoblanadi. Marketing tadqiqotlarni yuritishda yangi tovarning dastlabki, aytaylik, uch yil ichidagi sotilgan hajmlari baholanadi. Bu maqsadda eksport usullari, so’rov usullari, nazorat bozordagi savdo olib borilishi kabi usullar qo’llanilishi mumkin. Marketing bo’yicha mutaxassislar bilan shakllangan ekspert baholari dastlabki tahlil bosqichida to’plangan raqiblar savdosi, salohiyatli bozor o’lchami, umumiy talab, bozordagi har xil markadagi tovarlar ulushi, savdo aloqalarga kirish qulayligi va boshq. ma‘lumotlarga asoslanadi. Agar axborot yetarli bo’lmasa, u salohiyatli iste‘molchilarni savdogar, yetkazuvchilar, imkoniyat bo’lsa, raqiblarni to’g’ridan-to’g’ri so’rash yo’li orqali to’planadi. Bozorni tekshirish haridorlarning haqiqiy bozordagi xulqini kuzatish jarayonidagi nazorat yangi tovarlar salohiyatli savdo hajmini baholashga ko’maklashadi. Bu usullar, odatda birga qo’llaniladi. Aytib o’tilgan yoki boshqa yondoShuvdan foydalanib, marketing xizmati tovarni sotuvga chiqarish uchun yangi tovar kelgusi savdo hajmini o’rnatishi kerak. Prognozlash jarayonining yakuni bo’lib, prognoz, ya‘ni oldindan bilish – og’zaki, matematik, chizma yoki boshqa shaklda belgilangan, ma‘lum kelgusi davr mobaynida turfirma o’zini yoki turistlik sohaning, hamda muhitning imkoniy holati to’g’risidagi fikrlar bo’ladi.

Kon‘yukturani prognozlar turlariga nisbatan yondashish har xil bo’lishi mumkin. Bozordagi vaziyatni to’liq aks etish uchun ssenariy xizmat qiladi. Ssenariy – bu kelajakni bayon etish. Unda xodisalarning taxminiy rivojlanishi, ularni amalga oshirish imkoni belgilanadi. Vaziyatni oldindan bilish, odatda rivojlanish taxminiy variantlarning aniq soni bo’lishi buning uchun prognoz bir nechta ssenariylardan iborat bo’lishi ularni amalga oshirish uchun har xil erkinliklar yaratish kerak. Ssenariyning eng ishonchli turi asosiy sifatida qabul qilinadi va uning asosida joriy yechimlar qabul qilinadi. Ssenariy va prognoz o’rtasida ma‘lum farq bor. Prognoz maxsus vaziyatni oldindan bilishga qaratilgan fikr bo’lib, uning afzalliklarini yoki kamchiliklarni qabul qilinishi yoki bartaraf qilishga asoslanadi. Ssenariy esa bu prognozlarning qaysi turlari yaratilgan bo’lishini aniqlaydigan vosita. Kon‘yukturani prognozlarning asosiy ob‘ektlari, bu: • firma o’z mahsulotini sotadigan bozor hajmining o’lchami va harakatchanligi; • tovar (firma) ulushi. o Kuzatish, tajriba so‘rov, anketa-so‘rov o‘tkazish M а rk е tingd а birl а mchi ах b о r о tni о lish uchun t а dqiq о tl а r o‘tk а zishning kuz а tish, sin о v, s а r а l а sh, so‘r о v k а bi uslubl а ri m а vjud bo‘l а di. Kuz а tish uslubi. Bu usul а n а litik usul bo‘lib, uning yord а mid а ist е ‘m о lchil а rning х ulq- а tv о ri o‘rg а nil а di v а h а mk о rligi а m а lg а о shiril а di. M а s а l а n, do‘k о nd а bir о r- bir t о v а rning s о tib о linish miqd о ri yoki ха rid о rl а r о qimining h а r а k а ti kuz а til а di h а md а m а ‘lum t о v а rl а rning m а vjudligini yozish qo‘ll а nil а di. Ist е ‘m о lchil а rning em о si о n а l t а ‘sirg а bo‘lg а n j а v о bini а niql а sh uchun kuz а tishning t ех nik v о sit а l а ri qo‘ll а nil а di. Bund а h о dis а l а rning s а b а bl а ri tushuntirilm а ydi. Shu bil а n birg а , vizu а l kuz а tishl а rning n а tij а l а ri t а dqiq о t r а hb а rl а ri t о m о nid а n tuzil а di, о ling а n ах b о r о t bir to‘pl а mg а k е ltiril а di h а md а bul а r а vt о m а tl а shtirilg а n m ах sus а nk е t а l а rd а q а yd etil а di. Sin о v usuli. Bund а о ldind а n ―h о l а tni yar а tish‖ v а о ling а n n а tij а l а rni o‘lch а sh а s о sid а j а r а yon а m а lg а о shiril а di h а md а s а b а b-n а tij а viy а l о q а l а rni o‘rg а nishd а

ishl а til а di. M а s а l а n, t о v а rl а rni h а r х il o‘r а ml а rd а t а klif etishg а ха rid о rl а rning j а v о bini o‘lch а sh v а m о difik а siyal а ng а n t о v а rning а n‘ а n а viy t о v а rl а rg а nisb а t а n s о tilish miqd о rini b а h о l а sh qo‘ll а nil а di. А yniqs а , sin о v usuli yord а mid а bir m а rt а lik t а vsifd а gi v о q еа l а r t а dqiq qilin а di v а о ling а n m а ‘lum о tl а r umuml а shtirilm а ydi. Sin о vning k а mchiligi yuq о ri ха r а j а tl а r, sub‘ е ktiv t а nl а ng а n sh а rt-sh а r о itl а r, m а rk е ting r е j а si p а r а m е trl а ri v а t а ‘sir et а dig а n h а mm а о mill а rni his о bg а о lish v а n а z о r а t qilish imk о nining yo‘qligid а n ib о r а tdir. S а r а l а sh uslubi. Bu ―f о kus guruhi‖ni m а qs а dli t а nl а sh (m ах sus t а nl а ng а n 1012 n а f а r r е sp о nd е nt, kishi) v а o‘rg а nil а dig а n mu а mm о ni h а r t о m о nl а m а muh о k а m а qilishd а n ib о r а t. Bund а mun о z а r а ning b о rishig а minim а l d а r а j а d а а r а l а shil а di. ―F о kus guruh‖ t о v а rning s а l о hiyatli ist е ‘m о lchil а ri, mu а yyan ijtim о iy guruh v а kill а ri, ―fikr е t а kchil а ri‖ v а eksp е rtl а rd а n ib о r а t bo‘l а di. Shu bil а n birg а , bund а yangi t о v а r, m а hsul о t g‘ о yasi, muk а mm а ll а shg а n o‘r а m, r е kl а m а k о mp а niyasining unsurl а ri t е std а n o‘tk а zil а di. So‘r о v uslubi. Bu е t а rli ko‘p s о nli r е sp о nd е ntl а r guruhining fikrini bilishni ko‘zd а tutuvchi m а rk е ting t а dqiq о tl а rini o‘tk а zishning univ е rs а l usulidir. А s о s а n, m а rk е ting t а dqiq о tl а rid а о g‘z а ki so‘r о vl а r, p о cht а о rq а li s а v о l-j а v о b qilish v а t е l е f о n о rq а li int е rvyul а r ishl а til а di. О g‘z а ki so‘r о vl а r sh ах siy mul о q о tg а а s о sl а ng а n bo‘l а di. Shu bil а n birg а , о g‘z а ki so‘r о vl а r yuq о ri ха r а j а tl а r v а m ах sus t а yyorl а ng а n int е rvyu е rl а rni t а l а b et а di. А yniqs а , k о r хо n а l а r хо diml а rning bilimi, dunyoq а r а shi, ist е ‘m о lchil а rning t а l а bl а ri, q о niqq а nlik d а r а j а si h а qid а m а ‘lum о tg а eg а bo‘lish v а o‘z o‘rnini must а hk а ml а sh uchun so‘r о v o‘tk а z а dil а r. А g а r so‘r о v erkin suhb а t sh а klini о ls а , bund а y so‘r о v int е rvyul а sh his о bl а n а di. А g а r s а v о ll а r q а t‘iy b е lgil а ng а n sh а kld а qo‘yils а , bund а y so‘r о v s а v о l-j а v о b bo‘l а di. So‘r о v yord а mid а о lin а dig а n ах b о r о tl а rning sif а ti ko‘p jih а td а n so‘r о v b о sqichl а rining o‘tk а zilishig а b о g‘liq bo‘l а di. So‘r о v v а r а q а l а rini ishl а b chiqishning eng mur а kk а b j а r а yonl а rid а n biri s а v о ll а rni tuzish his о bl а nib, bund а quyid а gi t а l а bl а rg а ri о ya qilin а di: - ах b о r о tning eng muhim jih а tl а rini а ks ettirish;

-ikki х il m а ‘n о likk а yo‘l qo‘ym а slik; -j а v о b b е rish t а m о yill а ri imk о niyatl а rining bo‘lishi; -so‘r а luvchil а rd а j а v о b b е rm а slik ishtiyoqini o‘yg‘ о tm а slik; -so‘r а luvchil а rning ij о biy h а r а k а tl а rig а s а b а b bo‘lish; -s а v о ll а rning m а zmunig а so‘r а luvchil а rning t а yyorg а rligi, m а ‘lum о ti v а bilimi jih а tid а n m о s tushish. 6. Birlamchi va ikkilamchi ma’lumotlar А yniqs а , h а r q а nd а y ilmiy t а dqiq о tl а rni o‘tk а zishd а m а ‘lum о tl а r о lish uchun ах b о r о tl а rning ikkit а m а nb а i: birl а mchi v а ikkil а mchi ах b о r о t turl а rid а n f о yd а l а nil а di. Birl а mchi m а nb а l а r bu birinchi n а vb а td а o‘rg а nilishi z а rur bo‘lg а n m а vjud m а ‘lum о tl а r bo‘lib, bu ko‘pchilik h о ll а rd а ko‘zd а tutilg а n t а dqiq о t yo‘n а lishl а rid а n uz о q m а qs а dl а rd а yig‘il а di. Shuning uchun, ul а rni yangi m а ‘lum о tl а r yig‘ish yoki birl а mchi m а ‘lum о tl а r bil а n to‘ldirish z а rur. Shuni а ytish l о zimki, ах b о r о t m а nb а l а ri о r а sid а gi f а rqni ikki х il turli tushunch а : k а bin е tli (d е sk r е s е arch) v а k а bin е td а n t а shq а rid а gi t а dqiq о tl а r (fi е ld r е s е arch) if о d а l а ydi. Yuq о rid а k е ltirilg а nid е k, k а bin е tli t а dqiq о t ikkil а mchi m а ‘lum о tl а rni yig‘ish m а qs а did а k а bin е td а n t а shq а rid а gi t а dqiq о tl а rd а n о ldin o‘tk а zil а di. Chunki, bu z а rur ах b о r о tl а r v а ul а rni tiziml а shtirish z а rur h о ll а rd а m а vjud bo‘l а di. Bund а n t а shq а ri, ushbu t а dqiq о tl а r t е kshirish yoki eksp е rim е nt o‘tk а zish d а v о mid а m а ‘lum о tl а rning о linishini а niql а b b е r а di. Shuningd е k, ах b о r о t b о sm а m а t е ri а ll а r ах b о r о t m а nb а i sif а tid а о s о n v а to‘g‘ri f о yd а l а nilg а n h о ld а v а qt v а pul m а bl а g‘l а rini t е j а shg а h а m о lib k е l а di. M а rk е ting t а dqiq о tl а rid а bund а y h о ll а rd а mij о zl а r v а ха rid о rl а rning q а t‘iyatliligi, qiziqishl а ri, ishtiyoql а rid а gi o‘zg а rishl а r, m а mnunligi v а Shung а o‘ х sh а sh yo‘n а lishd а gi t а dqiq о tl а r o‘tk а zil а di. 4) Turizmda marketing tadqiqotlarini o‘tkazuvchi bo‘limlar Bil а mizki, m а rk е tingd а t а dqiq о tl а rning yo‘n а lishl а ri d о im о k е ng а yib b о r а di. Bund а , quyid а gi yo‘n а lishl а rd а gi t а dqiq о tl а r eng muhim bo‘lib his о bl а n а di: 1. B о z о r sig‘imi v а uning s а l о hiyati

2. Аhоli dаrоmаdlаri 3. Istе‘mоlchilаrning хаtti-hаrаkаtlаri vа mоtivаsiyasi 4. Bоzоr ulushlаrining kоrхоnаlаr o‘rtаsidа tаqsimlаnishi 5. Rеklаmа vа uning sаmаrаdоrligi 6. Nаrх siyosаti vа nаrх egiluvchаnligi 7. Ахbоrоt оqimlаri 8. Tоvаr hаrаkаtining kаnаllаri 9. Ish fаоlligining tеndеnsiyalаri 10. Tоvаrlаr vа ishlаb chiqаruvchi kоrхоnаlаrning nufuzi 11. Qоnunchilik tоmоnidаn tаrtiblаshtirish vа chеklаshlаr 12. O‘tkаzilаdigаn tаdqiqоtlаrning uslubiyotlаri 13. Ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnishning аsоsiy jаrаyonlаri 14. Mаhsulоt vа kоrхоnаlаrning rаqоbаtbаrdоshligi 15. Jаmоаt аhаmiyatliligi vа аlоqаlаri 16. Mаrkеting infrаtuzilmаsi Ko‘rinib turibdiki, yuqоridаgilаr аsоsidа bоzоr rivоjlаnishining tеndеnsiyalаri vа jаrаyonlаri, uning sig‘imi, sоtilishlаr dinаmikаsi, rаqоbаtchilаr fаоliyati, ijоbiy tоmоnlаri vа хаvf-хаtаrlаr tаdqiq qilinаdi. Shu bilаn birgа, istе‘mоlchilаrni o‘rgаnish ulаr хаtti-hаrаkаtlаrining sаbаblаrini аniqlаshgа imkоn bеrаdi. a. Turistik mahsulot marketingini boshqarish Bugungi kundа bоzоr shаrоitlаri kоrхоnаlаrgа uzоq muddаtli strаtеgiyalаrni ishlаb chiqish, mаqsаdlаr, imkоniyatlаr vа rеsurslаrni аniqlаsh jаrаyonigа jiddiyrоq yondаshishni tаlаb qilmоqdа. Bu ish rеjаlаshtirish аsоsidа аmаlgа оshirilаdi vа undа muhim rоlni mаrkеting egаllаydi. Bu esа kоrхоnаdа rеjаlаshtirish tizimini tаshkil etishgа zаmin yarаtаdi. Mаrkеtingni rеjаlаshtirish bu mаrkеting mаqsаdlаrigа erishish uchun mаrkеting rеsurslаrini tizimli tаdqiq qilish bo‘lib, bu vоsitа yordаmidа kоrхоnа fоydаsigа tа‘sir qiluvchi ko‘pginа ichki vа tаshqi оmillаrni kuzаtib bоrаdi vа nаzоrаt qilаdi. Nаtijаdа, ishlаb chiqаrishning dаvоmiyligi, rаsmiylаshtirish dаrаjаsi vа

rеjаlаshtirishni tаshkil qilish nuqtаi-nаzаridаn mаzkur jаrаyonlаr turli kоrхоnаlаrdа turlichа tаshkil qilinаdi. Shu bilаn birgа, tаlаbning hаjmi vа tuzilmаsi, tijоrаt оpеrаsiyalаrini o‘tkаzishdа хаvf-хаtаrning dаrаjаsi yuqоri bo‘lgаn bоzоrlаrdа fаоliyat yurituvchi kоrхоnаlаr ko‘prоq bоzоr vаziyati uchun ishlаb chiqilаdigаn vаziyatli rеjаlаrni qo‘llаshgа аsоslаnаdilаr. Bundа rеjаlаshtirish jаrаyoni o‘zаrо bоg‘liq quyidаgi unsurlаrdаn ibоrаt bo‘lаdi: -tаhlil; -rеjаlаshtirish; -rеаlizаsiya vа nаzоrаt. Bu jаrаyonlаr hаr qаndаy rеjаlаshtirish turlаri uchun univеrsаl bo‘lаdi. Shu bilаn birgа, so‘nggi yillаrdа kоrхоnа аmаliyotidа biznеs-rеjаlаrni ishlаb chiqish tоbоrа kеng tаrqаlmоqdа. Bundаy hоllаrdа kоrхоnаni rеjаlаshtirishning umumiy tizimidа biznеs-rеjаning o‘rnini аniqlаsh mаqsаdgа muvоfiq bo‘lib, kichik kоrхоnаlаr uchun bittа biznеs-rеjа tuzish mumkin vа ko‘pchilik kоrхоnаlаr uchun biznеs- rеjаni ishlаb chiqish хo‘jаlik vа sоtish fаоliyatining rеjаlаridаn biri bo‘lib hisоblаnаdi. b. Turistik bozorni marketing tadqiqotlari Turistlik korxona, o’z bozor imkoniyatlarini aniqlaganidan so’ng, uning har biriga baho berishi zarur. Buning uchun bozor o’lchamini, o’sish salohiyati va imkoniy foydani to’g’ri baholash hamda oldindan aytib berish kerak. Turistlik bozorni tadqiqoti ikki yo’nalishda amalga oshiriladi: 1. Vaqtning berilgan fursatda u yoki bu o’lchamini baholash. 2. Oldindan o’rganiladigan miqdorlarni olish. Eng avvalo bozordagi joriy vaziyat – bozor konyukturasi baholanadi, ya‘ni turistlik mahsulotlarga bo’lgan talab va taklif nisbatini, hamda ularga o’rnatilgan baholar darajasini, harakatini belgilaydigan omillar hamda sharoitlar o’trasidagi o’zviy ta‘siri natijasi sifatida bozordagi ma‘lum vaqt ichida vujudga kelgan iqtisodiy vaziyat.

Kon‘yuturani o’rganishda muhim vazifa – uning shakllanishiga ayrim omillar ta‘siri hamda yaqin kelajakda asosiy, kon‘yukturani belgilovchi omillarni aniqlashdan iborat bo’ladi. Turistlik bozorning kon‘yukturasini quyidagilar tavsiflaydi: • turistlik xizmatlarning talab va taklif nisbati; • baholar darajasi; • raqobat holati va bozorga kirish uchun tuo’siqlar; • davlat tomonidan aniq bozorni tartibga solish darajasi; • turistlik xizmatlar sotishni tijorat sharoitlari; • talabning mavsumiy o’zgarishlar mavjudligi va boshq. Turistlik bozor kon‘yukturasini o’rganish jarayoni ma‘lum tartibda amalga oshirilishi kerak. Turistlik korxonalar uchun bozorning kelajakda rivojlanishi va korxona faoliyati strategiya hamda taktikasini yaratish uchun asos bo’lib, xizmat qiladigan kon‘yuktura prognozini tuzish katta qiziqishga mansubdir. Tayyorgarlik bosqichi - o‘rganiladigan ob’ekt; - kon’yuktura ko‘rsatkichlari; - axborot manbalari Kon’yuktura Ma’lumotlarni to‘plash, rivojlanishini joriy saqlash, tekshirish, to‘g‘rilash, nazorat qilish tartibga solish va qayta Kon’yuktura Shakllanishning qonuniyatlarini va axborotni tahlil qilish yo‘nalishlarini aniqlash

Kelajakdagi - omillarni tahlil qilish; kon’yukturani - prognozlash usullarni tanlash; oldindan ishlab - prognoz; Umumiy holatda pul ifodasidagi joriy bozor talabi (Q) qo’yidagicha chiqarish aniqlanadi: Q = n x g x p, qayerda: n – umuman bozorda yoki aniq mintaqa bozorida tovarning bu turini oluvchilar soni: g – o’rganiladigan vaqt ichida haridor bajargan haridlar soni; r – Shu tovarning o’rtacha narxi. Bu formula asosiy hisoblanadi, ammo tovarlarning aniq turlari berilganda, bu tovarlarga bo’lgan talabni belgilaydigan qo’shimcha omillarni ham inobatga olish kerak. Tasavvur qilaylik, ma‘lum hududda turistlik mahsulotga bo’lgan talabning salohiyatini aniqlash zarur. Ma‘lumki, bu hududda 300 ming aholi yashamoqda. Yana tasavvur qilaylik, bu holatda maqsadli o’rtacha miqdordan yuqori bo’lgan 30 yoshdan 45 yoshgacha odamlar tashkil etadi. Axborot ma‘lumotlari asosida bu guruhga tegishli odamlar soni aniqlanadi. Masalan, ular 10 ming kishi. Bu kishilar tur sotib olishlari mumkin va uning narxi ularni qoniqtiradi. Demak, haridorlar soni bo’yicha salohiyat aniqlanadi. Endi pul ifodasidagi salohiyat aniqlanadi. Turistlik mahsulot qiymatidan kelib chiqqan holda turning o’rtacha narxi 600 doll. Agar odamlar yilda hech bo’lmasa 1 marta sayohat qilishini tasavvur qilsak, bunda bozor salohiyatini pul ifodasida aniqlasa bo’ladi. Q = 10000 x 1 x 600 = 6mln. g. Bu usullarni kamchiligi Shundaki, u turistlik korxonaning raqobat muhitini hisobga olmaydi. Joriy bozor talabi odatda, me‘yoriy usul asosida aniqlanadi. Bu usul bir qator me‘yorlar va ulush ko’rsatkichlaridan foydalanish asosida bozor salohiyatini baholashda qo’llaniladi. Masalan, hisobot me‘yoriy va statistika axborotlari

asosida qo’yidagilar aniqlangan:  ma‘lum shaharda barcha firmalar bilan sotilgan turistlik xizmatlar hajmi: 18000 yo’llanma;  xizmatlarni tavsiya etadigan firmalar ulushi: 75 % Bozorning taxminiy salohiyati: 18000 yo’llanma x 0,75 = 13500 yo’llanma. Agar firma maqsadi bozor ulushini 40 % - ga yetkazish bo’lsa, bu shaharda tovar sotish hajmi (firma uchun joriy bozor talabi) 5400 yo’llanmagacha yetkazilishi kerak. Bu usulning kamchiligi – mutanosib me‘yorlarni va ulush ko’rsatkichlarni topishdadir. Ularni topishda maxsus tadqiqotlar o’tkazilishi zarur bo’ladi. Ayni bir vaqtda ko’rinib turibdiki, har bir ko’paytirishdagi hato yangi bosqichga va yakun natijasiga o’tadi. Buni bartaraf etish uchun, bir nechta taxminiy o’lchamlardan foydalanib, bitta baho o’rniga, ancha bahoga erishish mumkin. Har qaysi vaziyatda bu usulni boshqa analitik usullar bilan birgalikda qo’llash kerak. Talabni yanada chuqurlashtirilgan tahlili sotish hajmiga va ularning nisbiy ta‘sirini aniqlashga ta‘sir etuvchi muhim real omillarni aniqlashga qaratilgan. Narxlar, daromad darajasi iste‘molchilar tarkibi va mahsulot harakatining ta‘siri kabi omillar, odatda tez-tez tahlil qilinadi. Bunday tahlilni o’tkazilayotganda matematik – statistika usullari keng miqyosda qo’llaniladi. Shunday qilib, talabni aniqlaganda ilg’or idikator usuli qo’llanilishi mumkin. Ilg’or indikatorlar – o’rganadigan ko’rsatkich yo’nalishida o’zgaradigan, ammo undan vaqt bo’yicha ilgari rivojlanadigan, ko’rsatkichlar yoki ularning vaqt qatorlari. Masalan, turmush darajasi ko’rsatkichlarning o’sishi talab o’sishi ko’rsatkichidan ustun bo’ladi. Demak, turmush darajasi ko’rsatkichlar o’zgarish harakatini o’rgana turib, aniq mahsulotga bo’lgan talab ko’rsatkichning taxminiy o’zgarishi to’g’risida xulosaga erishish mumkin. Bozor salohiyatini baholashda harid qobiliyati indikatorlari tez-tez qo’llaniladi. Bundan maqsad bozor jozibaligini uning har qanday salohiyatini uchta asosiy tarkibiy qismlarning o’rtacha tortilgan miqdori asosida o’lchashdan iborat:

• iste‘mol qiluvchi birliklari miqdoridan; harid; • iste‘mol qiluvchi birliklarning qobiliyatidan; • bu iste‘mol qiluvchi birliklarning harajat qilishga tayyorgarligidan. Bozor tahlilida muhim o’rinni bozor hajmi aniqlanishi egallaydi, chunki tahmin etiladigan talab hajmi rejalashtirish jarayonini bosh nuqtasi bo’lib hisoblanadi. Turistik bozor hajmi – turistlik mahsulotini «yutish» qobiliyati, ya‘ni ma‘lum davr ichida (odatda, bir yil) mavjud bo’lgan narx va takliflar asosida alohida turlar, turizm xizmatlar sotishning imkoniy hajmi. Turistlik bozor hajmi aholi to’lov qobiliyati hajmi, narxlar darajasi va turistlik taklif hajmiga bog’liq. Turistlik bozorning salohiyatli va haqiqiy hajmini ajratish kerak. Bozorning salohiyatli hajmi mavjud xizmat turiga bo’lgan to’lov qobiliyati bilan aniqlanadi; haqiqiy hajmi esa ma‘lum davr ichida sotilgan xizmatlar hajmi bilan. Bozor hajmi va o’zagrish yo’nalishlari to’g’risida axborotga ega bo’lgan firma u yoki bu bozorning afzalligini baholash imkoniga ega bo’ladi. Agar bozor hajmi kichik bo’lsa, bozorga kirish va unda faoliyat yurgizish harajatlari qoplanmasiga mumkin. Inobatga olish kerakki, agar bozor hajmi katta bo’lsa, demak bunday bozorda kuchli raqobat, raqiblar xizmatidan iste‘molchilar yuqori darajada minnatdor bo’lishi hamda boshqa omillar ta‘sirini hisobga olgan holda u yoki bu bozorni tanlash yechimini ehtiyojlik bilan qabul qilish kerak. Marketing tadqiqotlar amaliyotida boshqa ko’rsatkich bozorni ulushi ham keng qo’llanilmoqda. U turistlik korxona xizmatlarni sotish hajmining berilgan bozorning salohiyatli hajmiga bo’lgan nisbatidir. Bozor umumiy ulushi K  V  R  N bu yerda, K – (iste‘molchilar kelishi) – foizda hisoblangan iste‘molchilar soni, haridorlarning umumiy miqdoriga nisbatan kompaniyada tovarni harid qiluvchilar soni; B – betaraflik (iste‘molchilar betarafligii) – barcha kompaniyalarda haridlar umumiy soniga kompaniyada bo’lgan haridorlar soni nisbati (foizda);

R – iste‘mol qulayligi – tarmoqdagi o’rtacha kompaniyada o’rtacha haridlarda foiz hisobida olingan kompaniyada haridning o’rtacha miqdori. N – narx qulayligi – barcha kompaniyalarning o’rtacha narxidan foiz hisobidan olingan kompaniyadagi o’rtacha narx. Turistlik bozorni oldindan o’rganish (prognozlash) turistik firma strategik marketingning muhim qismi hisoblanadi. Talabni prognozlash xizmatlarni ostishda bo’lgan talabni oldindan bilishga imkon beradi. Aniq miqdoriy prognozga ega bo’lgan firma eng ma‘qul savdo strateiyasini yaratishi mumkin, chunki firmani strategik maqsadlarga erishishiga eng aniq va rejalashtirilgan holda qaratilgan bo’ladi. 5) Servis va turizm korxonalari raqiblarning marketing tadqiqotlari Raqobat bu ma‘lum sohada bir xil maqsadga erishish uchun ayrim yuridik yoki jismoniy shaxslar (raqib)lar o’rtasida ko’rash. Turistlik firma raqobat muhitining xususiyatlari bozor rivojlanish darajasini, unda ishlash murakkablash, ko’pgina marketing tafsilotlar: sotish hajmi va sharoitlari, narxlar, reklama usullari, savdoni rag’batlantirish belgilab beradi. Raqobat ko’rashiga turizm sohasida ko’pgina omillar o’z ta‘sirini o’tkazadi. 1. Raqib firmalar soni ko’paysa va ular o’lcham hamda imkoniyatlar nuqtasi nazaridan nisbatan mutanosib bo’lsa, kurash kuchayadi. 2. Agar turmahsulotga bo’lgan tala basta-sekin o’sib borsa, raqobat kuchayib boradi. (Bozor tez rivojlansa, kurash susayadi. Chunki hammaga o’rin yetadi, aksincha, bozor o’sishi susaysa, korxonalar bozor ulushi uchun kurash boshlaydi). 3. Turistlik bozoridagi raqobat kuchayishi ruy beradi, chunki turistlik xizmatlarga talab mavsumiy o’zgarishlarga buysinadi, Shu tufayli firmalar, odatda narxni pasaytirishga va sotish hajmini oshirish maqsadida, boshqa harakatlardan foydalanadi. 4. Agar turistlik mahsulotlar yetarlicha tabaqalashgan bo’lmasa, raqobat kuchayadi. 5. Raqobat qo’llaniladigan amallar samarasiga muvofiq holda kuchayadi:

ularning samarasi qanchalik yuqori bo’lsa, boshqa firmalar ham unga intilib, harakatga kirishadi. Bu yerda raqiblar harakat tezligini va raqiblarning harakatini to’g’ri baholash uchun ularning salohiyati to’g’risida axborotni o’rganish katta ahamiyatga ega bo’ladi. Agar raqiblar asta-sekin yoki umuman harakat qilmasa, firma vaqtdan yutadi, raqiblar bunga bardosh bera olmaydilar. Bunday bilimga ega bo’lish strategik harakatlardan salohiyatli samara olishda afzallik yaratadi. 6. Agar tarmoqdan chiqish raqobatni davom ettirishga nisbatan qimmat bo’lsa, raqobat kuchayadi: chiqish uchun to’siqlar qancha yuqori bo’lsa, Shunchalik firmalar bozorda qolishga va imkoniyati boricha foyda kam bo’lsa ham raqobat kurashida qatnashishga harakat qiladilar. Raqiblar marketing tadqiqotlarini uchta asosiy bosqichga bo’lish mumkin: 1. Raqobat muhitni marketing tadqiqotlari: raqobat kuchlarni tuzilishi va harakatning tahlili. Turistlik bozorda raqobat tafsiloti faqat o’ziga xos bo’lishiga qaramasdan, barcha bozorlarda raqobat kurinishlari umumiylikka ega. Bu holat har xil bozorlarda aniqlagan qonunlarni turistlik bozorda qo’llashga imkon beradi. M. Porter turistlik korxona raqobat muhitini shakllantiradigan beshta kuchni ajratib beradi. Turistlik xizmatlar bozorida raqobat beshta ta’sirining modeli Eng harakatchan raqobat tarmoqdagi turistlik korxonalar – ulgurji va chakana turoperatorlar va turagentliklar o’rtasida ko’zatiladi. Bugungi kunda raqobat darajasi yuqori. Rasmiy hisob-kitoblarga qaraganda, O’zbekistonda 500 dan ko’p O‗rinbosar tovarlar tomonidan raqobat Turxizmatlarni yetkazib beruvchilarning raqobat quvvati Tarmoqdagi turistlik korxonalar o‗rtasi dagi raqobat Iste‘molchilar ( turistlar)ning raqobat quvvati Boshqa tarmoqlar tashkilotlar tomonidan raqobat

turfirmalar faoliyat yuritmoqda (norasmiy turistlik korxonalarni hisobga olmagan holda). Ular mijoz uchun kurashadi, xizmat ko’rsatish sifatida faol raqobat ruy beradi, kompaniyalar, odatda, turmahsulot narxini pasaytirish maqsadida tannarx asosida ishlashadi. Ommaviy turizmni asosiy yo’nalishlarida bozor egallab olingan, buning uchun ham o’zlashtirib olingan bozorga turkorxonaning chiqishi juda qiyin. Shu bilan birga, ayrim holatlardan tashqari, turmahsulotni o’ta ketgan tabaqalashgan yoki noyob deb aytib bo’lmaydi. Mijozlarning savdo markasiga bo’lgan betaraflik haligacha juda past, 10 doll. tejash maqsadida mijoz kompaniyani almashtirishga tayyor. Ilg’or joyni egallash uchun firma katta mablag’larga (foyda me‘yoriga nisbatan), Shu jumladan obruyni oshiruvchi reklamaga muhtoj. Boshqa tarmoqlar tashkilotlari tomonidan raqobat Shu tarmoqdagi tashkilotlar mazkur tarmoqga kirish ehtimoli mavjud bo’lgan holatda ruy beradi. Oxirgi vaqtda turizm bilan aloqador bo’lmagan boshqa sohalar tashkilotlarning turistlik sohaga kirib kelishi ruy berdi. Turistlik biznes bilan yirik aviakompaniyalar, banklar, sug’urta jamiyatlari, savdo uylari va sayohatlarni sotish filiallarini ochgan yoki amaldagi turfirmalar bilan birlashadigan universal magazinlar Shug’ullanadi. Ammo tashqi jihatdan bunday raqobat sezilmaydi, chunki turfirmalar turistlik mahsulotlarni sotish no‘anaviy shakllari tizimlarining juda kuchli ta‘sir ostida bo’ladi. Yetkazuvchilar raqobat quvvati – turoperator va turagentliklar mehmonxona, transport tashkilotlari, sayohat byurolarning asosiy iste‘mollari bo’lganligi tufayli yetkazuvchilar ularning samarali faoliyatiga to’g’ridan-to’g’ri ta‘sir etishi mumkin. Yetkazuvchilarning narx hokimligi, ularning soni kam bo’lganda, kuchayadi va o’z narx shartlarini o’tkazadi. Bugungi kunda yetkazuvchilar ta‘sirini past deb baholash mumkin. Chunki talab taklifga nisbatan past va yetkazuvchilar ham turistlar ko’payishiga tarafdor bo’ladi. Iste‘molchilar raqobat quvvati mahsulot narxiga mahsulotning ma‘lum xossalari va tafsiloti ta‘siri orqali talabni aniqlash bilan belgilanadi. Iste‘molchilarning narx hokimligi ular soni kam bo’lganda va o’z narxini o’rnatish imkoniyatiga ega

bo’lgan paytda ruy beradi. Bu, birinchidan, haridor talabi pasayishi, ikkinchidan, biron - bir markaga sust aloqasi bo’lishi bilan bog’liq. Haridor hokimligi o’rinbosar mahsulot bor vaqtda ham kuchayadi. O’rinbosar tovarlar tomonidan raqobat, bunda firma bilan taklif etiladigan mahsulot boshqa tashkilotlar ishlab chiqaradigan mahsulotlar bilan o’xshash. Bugun o’zbek turtarmog’i va xizmatlari uchun faqat ikkita salohiyatli o’rinbosarlar amal qilmoqda. Birinchi va eng jiddiy – bu g’arbiy turoperatorlar. Ular oxirigacha yetkkzilgan texnologiyalar, kuchli qonun chiqaruvchi bazaga, past narxlarga yuqori servis va mijozlarga sifatli xizmat ko’rsatish imkoniyatiga egadir. Qarama-qarshi firmalarni raqobatda joylashish tadqiqotlari. O’zaro kelishaolmagan korxonalar raqobatda joylashishini tadqiqot qilishda eng avvalo tahlil uchun kerakli bo’lgan axborotni to’plash zarur. Amaliyotda, odatda, amerika olimi M.Porter taklif etgan va raqiblarga tasvir beruvchi to’rtta asosiy elementdan iborat bo’lgan tadqiqotlar tartibi qo’llaniladi. 1. Kelajak maqsadlari. Raqiblar maqsadlarini tahlili raqiblarni o’z joylashuvidan qoniqish darajasini aniqlashga imkon beradi, hamda amaldagi joylashishni o’zgartirish bo’yicha qanday harakat qilishni oldindan ifodalab beradi. 2. Javob berish – maqsad modellari. Raqibning aniq harakatlarni aniqlash murakkab bo’ladi, buning uchun raqiblarni hodisalar har xil rivojlanish sharoitida, ularning marketing siyosatini tahlili asosida, ommaviy chiqishlari paytida tashqi ko’rinishlarni o’rganish zarur bo’ladi. 3. Tahlilni muhim unsuri uzoq muddatli kelajakda raqibning taxminiy harakatlarni tahlil o’tkazish imkonini beradigan joriy sttrategiyalarni aniqlash hisoblanadi. 4. Raqiblarni o’rganishda keyingi qadam bu kuchli vas ust tomonlarni baholashdan iborat. Uning asosida imkoniyatlari aniqlanadi. Raqiblar imkoniyatlariga baho berishni qo’yidagi tartibda yuritish maqsadga muvofiq bo’lar edi: • bozorda raqobat kurashining eng muhim omillarni aniqlash. Bu olimlarga korxonaning moliyaviy barqarorlik ko’rsatkichlari, faoliyat egiluvchanligi,

yangiliklardan foydalanish qobiliyati, xizmatlar sifati va h.k. lar kiritilishi mumkin;  raqiblar imkoniyatlarning strategik ko’rinishlarni yaratish: taqqoslashda ishtirok etuvchi barcha korxonalar darajasiga qarab ma‘lum ballar miqdori beriladi, natijada kompaniya imkoniyatlarining ko’rinishi to’plami yaratiladi; • Korxona strategiyasini tanlashda muhim omillarning ta‘sirini aniqlash. Moliyaviy 1 2 3 4 5 barqarorlik Mahsulot sifati 1 2 3 4 5 Sotishni tashkil 1 2 3 4 5 etish Mahsulot narxi 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 Turistik korxona raqiblarning strategik ko‘rinishlari Raqiblarning strategik ko’rinishlari raqiblarning harakatlarni oldindan o’rganishda, ularning afzalliklari va kamchiliklarni o’rganishda ko’maklashadi. Raqiblarning joylashuvini raqiblar afzalliklarni baholash asosida aniqlash mumkin. Buning uchun har bir omilning ulushi aniqlanib, muhimligi hisobga olinadi (ulushlar summasi 1 ga teng bo’lishi kerak). Bu usul har bir raqibning reyting baholarni qushish yo’li bilan korxonalar raqobatbardoshligini aniqlashga imkon beradi. Raqib afzalliklarning kategoriyalari Ulushi Baholana - digan korxona 1 raqib 2 raqib Moliyaviy barqarorlik 0,2 5/1 5/1 4/0,8 Turmahsulot sifati 0,35 4/1,4 3/1,05 2/07 Savdoni tashkil etilishi 0,1 3/0,3 4/0,4 5/0,5 Turmahsulot bahosi 0,35 4/1,4 3/1,4 2/0,7 Jami: 1 4,1 3,85 2,7 Korxona raqobatbardoshligi uning tovar va xizmatlarni yaratish, ishlab chiqish va sotish qobiliyati bilan aniqlanadi, tovar hamda xizmatlar raqobatbardoshligiga bog’liq bo’ladi. Tovar xizmatning raqobatbardoshligi korxona tijorat yutug’ini aniqlashda muhim omil hisoblanadi. 2 1 4 3 5 51 2 3 4 1 2 3 4 5 51 2 3 4 5 2 3 4 1 1 2 3 4 5

Turistlik mahsulotning raqobatbardoshligi qo’yidagilar bilan aniqlanadi:  sifat ko’rsatkichlari (mahsulotning foydali samarasi aniqlanadi);  iqtisodiy ko’rsatkichlar (iste‘molchi bahosini aniqlash) bilan. Raqobatbardoshlikning eng aniq tafsiloti muhandis prognozlash usuli yordamida olinishi mumkin. Bu baholash bir nechta bosqichlarda amalga oshiriladi. O’xshashlar guruhlarini shakllantirish va taqqoslash uchun asosiy mahsulotni tanlash Turistlik mahsulot raqobatbardoshligini baholash umumiy tartibi Raqiblar faoliyatining tahlili munosib axborotni to’plashga imkon beradi. Ma‘lum ko’rsatkichlar bo’yicha guruhlashgan raqiblar to’g’risida axborot strategik guruhlar haritasini tuzishga imkon beradi va uning asosida turistlik tarmog’ida amal qiladigan firmalarning nisbiy raqobat joylashuvini tahlil qilishga ko’maklashadi. Turistlik mahsulotga bo ‗ lgan talablarni shakllantirish va baholanadigan yagona ko ‗ rsatkichlar ro ‗ yxatini aniqlash Raqobatbardoshlik yagona ko ‗ rsa tkichlar ( ulushini ) ahamiyatini aniqlash Baholanadigan va asosiy mahsulotlar ko‗rsatkichlari ahamiyatini aniqlash Baholanadigan va asosiy mahsulotlarning ya gona ko‗rsatkichlarini solishtirish Baholanadigan mahsulot raqobatbardoshlikning majmuali ko‗rsatkichni aniqlash Baholanadigan mahsulot raqobatbardoshligi to‗g‗risida xulosa

Strategik guruh – raqobatga bir xil yondoShuvi va bozorda holati bir xil bo’lgan, bir-biri bilan kurashadigan firmalar butunligi Raqobat kurash holatini baholashga bozorda ishlaydigan raqiblar faoliyatini tahlil qilinishi juda qiyin bo’lganligi ta‘sir qiladi. Buning uchun raqiblarning qo’yidagi strategik guruhlari ajratiladi. Raqiblarning strategik guruhlari Yangi korxonalar Kengaytiriladigan korxonalar Turistlik korxona raqiblarning strategik guruhlari Har xil raqiblar darajasi har xil (chuqur, o’rtacha, yuzaki) bo’lgan tahlildan o’tishi kerak. Firma faoliyatiga ahamiyatli ta‘sir ko’rsatadigan yoki ko’rsatishi mumkin bo’lgan raqiblar salohiyatli raqiblarga nisbatan ko’proq (chuqurroq) o’rganiladi. Lekin bozorga yaqinda kirgan «yangi firmalar» ham to’g’ri raqiblarga nisbatan kam bo’lmagan tahdidni yaratishi mumkin. Raqobat haritasini qurish uchun qo’yidagi ko’rsatkichlar qo’llaniladi: • bozorda band qilinadigan bozor ulushi – ma‘lum vaqt birligida mavjud bo’lgan statistik bahosi. F.Kotler va R. Ternerga binoan, bu ko’rsatkich asosida raqobat muhitida firmalar joylashuvining to’rtta turini ajratish mumkin; • bozor sardorlari – bozorda katta ulushga egalik qilgan, o’zining sardorligini doimo himoya qilishga majbur bo’lgan, doimiy innovatsiyalar orqali birinchi o’rinni saqlash, raqobat afzalliklarni yaratishga majbur bo’lgan turoperatorlar; • intiluvchilar – asosiy tamoyillari sardorning alohida, kichik joyini egallash hamda uning sust joylarini aniqlash bo’lgan kuchli raqobat o’ringa ega bo’lgan korxonalar; To ‗ g ‗ ri ( bevosita raqiblar ) Salohiyatli raqiblar

• shogirdlar – raqobat o’rni sust bo’lgan korxonalar. Bu o’rinni egallaydigan korxonalar sardorlar yoki intiluvchilar bilan bevosita raqobat kurashida ishtirok etmaydi, ular turistlik bozorida band bo’lmagan joylarni va egasi yo’q bo’lgan segmentlarni qidiradi vash u faoliyat bilan Shug’ullanadi. • partizanlar - bozor joylarda istiqomat qiluvchilar (autsayderlar). Ahamiyatsiz bozor segmentini tovarni taklif etadigan, bozor ulushi kichik bo’lgan mayda korxonalar; • bozor ulushi harakati – korxonaning raqobat joylashuvi o’zgarish darajasini aniqlab beradigan va korxonaning qo’yidagi holatlarini ifodalab beradigan ko’rsatkich: raqobat joylashuvi yaxshilanadigan korxonalar; raqobat joylashuvi yomonlashib boradigan korxonalar; raqobat joylashuvi tez yomonlashib boradigan korxonalar. Bu ko’rsatkichlardan foydalanish jadvalda tavsiya etilgan bozor raqobat haritasini tuzish mumkin: Bozorning raqobat haritasi Bozor iqtisodiyotining o’sish jadallari Bozor ulushi Bozor sardorlari Quvib keluv chilar Shogirdlar Partizanlar Joylashuvi tez yaxshilanib boradigan korxonalar 1 5 9 13 Joylashuvi yaxshilanib boradigan korxonalar 2 6 10 14 Joylashuvi tez yomonlashib boradigan korxonalar 3 7 11 15 Joylashuvi yomonlashib boradigan korxonalar 4 8 12 16 Mazkur raqobat haritasi korxonaning 16 imkoniy joylashuvini aks etadi. Ulardan har bittasi bozor ulushini va raqobat kurashda bo’lgan salohiyatli imkoniyatlarini ifodalaydi. Eng kuchli joylashuvni birinchi guruh korxonalari egallaydi. Ular bozor sardorlari bo’lib, o’z joylashuvini yanada kuchaytirib boradi. Eng sust joylashuvni 16 guruh korxonalari egallaydi. Ularning joylashuvi autsayder sifatida yomonlashib bormoqda.

Agar korxonalar bir xil bozor ulushiga egalik qilsalar, har bir guruh ichida korxonalarni bir-biridan ajratish uchun bozor ulushlar barqarorligi ko’rsatkichdan foydalanish mumkin. U firma xizmtalariga nisbatan mijozlar ishonchlilik darajasini tavfiflaydi va sotishlar umumiy hajmda doimiy mijozlarning ulushini ifodalaydi. 1. Raqobat strategiyasini ishlab chiqish. Turistlik korxonalar joyini aniqlagandan so’ng marketingning raqobat strategiyasini tanlash zarur, chunki raqobat har xil joylashuvlarda bo’lib, firma raqobatning har xil strategiyalarni tanlab oladi. Marketing amaliyotida bozorda egallagan o’rniga qarab strategiyalarning uchta asosiy turi ma‘lum. Bosib keluvchi (xujum qiluvchi) strategiya firmaning bozorda faol, tajovuz joylashuvini taklif etadi va bozorni o’ziga tobe etib, bozor ulushini kengaytirishga intiladi. Bosib keluvchi strategiyani amalga oshirishning bir nechta yo’nalishni belgilash mumkin: • raqiblarni kuchli tomonlariga xujum qilish (raqibning kuchli tomonlaridan ustun bo’lish orqali bozor ulushini o’zlashtirish); • raqibning sust tomonlariga xujum qilish (raqiblar hali egallab olmagan mahsulot, segment yoki bozorlarni egallab olish); • ko’p rejali xujum (har tomonlama tadbirlarni bir vaqtda amalga oshirish, narxni bir vaqtda tushirish, yangi turlarni ishga solish, reklama sarflarni ko’paytirish); • strategik chegaralarni bosib olish (yangi, hali shaklanmagan, ammo kelajagi porloq bo’lgan segmentda raqobat afzallikga ega bo’lish); • «partizan hujumlari» (raqiblarning sust joylashuviga kutilmagan tor yo’nalishdagi xujumlarni amalga oshirish); • ogohlantiruvchi harakatlar (raqiblar amalga oshirmaydigan yoki xavf – xatardan bosh tortadigan raqobat afzalliklarni yaratish bo’yicha tadbirlar);. 2. Himoyalovchi ushlab qoluvchi, strategiyasidan firma saqlab qolishga intilib, yangi firmalarni bozorga kirish va bozorda joylashish uchun ma‘lum qiyinchiliklarni yaratadi. Bu tadbirlar reaksiya tafsilotiga ega bo’ladi. Strategiya bu

turining o’ziga yarasha xavf-xatari bor, chunki uni yurituvchi korxona tomonidan firma-raqiblar harakatiga nisbatan eng kuchli e‘tibor berilishi kerak. 3. Orqaga qaytish strategiyasi, odatda ongli tanlanadigan emas, balki majburiy bo’ladi. Uning natijasida firma, odatda sohadan chiqib ketadi. Shunday qilib, raqiblarni marketing tadqiqotlar tizimidan o’tkazilishi turistlik korxonaga quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: • raqiblar faoliyati to’g’risida bilimga ega bo’lib, bozordagi yutuqni, kelajakdagi rivojlanishni to’liq baholash; • ustunliklarni osonlikcha baholash; • raqiblar harakatlariga tezda javob qaytarish; • raqiblar kuchli tomonlarini imkon boricha susaytirish strategiyasini ishlab chiqish; • butun korxona raqobatbardoshligini va samaradorligini oshirish; • korxona xodimlariga raqiblar to’g’risida axborotlarni yetkazib turi shva Shu bilan ular faoliyatini dadillashtirish; • xodimlar malakasini oshirish va ta‘lim tizimini takomillashtirish; • korxonaning bozordagi joylashuvini yaxshiroq himoya qilish va kengaytirish. Bu tadbirlarni majmuali yechimi korxonaning raqobat saviyasini va bozordagi muhiti xususiyatlarini hisobga oluvchi raqobat afzalliklarga erishish maqsadida strategiyani ishlab chiqish masalalariga yanada asoslangan holda yondashishga imkon beradi.

Adabiyotlar ro’yxati 1. Дурович А.П. Маркетинг в туризме: Учеб. пособ. – Минск: Новое знание, 2004. 2. Котлер Ф. Дж Боуэн. Дж. Мейкенз Маркетинг. Гостеприимство. Туризм. Учебник, второе издание. 14. Medlik, Dictionary of Travel, Tourism and Hospitality. Printed and bound in Great Britain by Biddles Ltd – 3 rd ed, 2003. 3. Tuxli е v I.S., G.H. Qudratov, Parda е v M.Q. Turizmni r е jalashtirish. Toshkеnt – «Iqtisod - moliya» 2010. 4. Tuxliyev I.S., A.B.Bektemirov, Z.I.Usmanova. Turizmda strategik marketing Samarqand 2010 y. 5. Kamilova F.K. – «Xalqaro turizm bozori» // O‘quv qo‘llanma, Toshk е nt. TDIU-2001 6. Восколович Н.А. Маркетинг туристских услуг: Учебник. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2009. – 207 стр. 7. Ветитнев А.М. Интернет-маркетинг санаторно-курортных услуг: Учебное-методической пособие. - М.: Финансы и статистика, 2007. - 160 стр. 8. Дурович, А.П. Маркетинг гостиниц и ресторанов: Учебное пособие. 2- изд. — М.: Новое знание, 2006. — 632 стр. 9. Ефимова О.П. Экономика гостиниц и ресторанов: Учебное пособие.- 4- е. изд. стер.- Минск: Новое знание,2008.392 стр. 10. Kamilova F.K. ―Xalqaro turizm bozori‖. O’quv qo’llanma. Toshkent. TDIU 2007 y. – 164 bet.

O'xshashlar

Marketing tadqiqotlari

Savdo sohasida marketing tadqiqotlari

Turizm xizmatlar bozori tarkibi

Turizm sohasida marketing tamoyillari

Turizm faoliyatida marketing konsepsiyasi