Меҳнат шароитлари ва уларни баҳолаш - Iqtisodiyot - Referatlar

Меҳнат шароитлари ва уларни баҳолаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

Меҳнат шароитлари ва уларни баҳолаш Режа: 1. Касалликлар ва травматизм оқибатларида иш вақти йўқотишларини аниқлаш 2. Кадрлар қўнимсизлиги ва кадрларнинг ички ишлаб чиқариш миграцияси 3. Санитар-гигиеник ҳолат ва уни яхшилаш чоралари самарадорлигини баҳолаш 4. Жамоа психологик муҳит и ва унинг кадрлар турғунлигига таъсири

1. Касалликлар ва травматизм оқибатларида иш вақти йўқотишларини аниқлаш Иш вақти йўқотишларининг кўпчилигини ишлаб чиқаришдаги травмавтизм ва касб касалликлари келтириб чиқаради. Улар асосан ноқулай меҳнат шароитлари ва меҳнатни ноқулай ташкил қилиш сабабли юзага чиқади. Умуман, саноат корхоналарида тўлиқ иш кунлари йўқотишларининг 60-80% касаллиги туфайли ишга келмасликдан ташкил топади. Корхона йиллик иш вақти жамғармаси йўқотишининг 25% меҳнат шароитларида вақтинчалик меҳнатга лаёқатсизлик туфайли вужудга келади, меҳнат шароитлари ёмон бўлганда бу кўрсаткич 5-10% ни ташкил қилади. Келтирилган маълумотлар иш вақтини тежашнинг заҳираси борлигини ва бунга эришиш учун корхоналарда касалланишлар ва травматизмни камайтириш кераклигини кўрсатади. Ишчи ва хизматчиларнинг умумий касалланишларига ва иш вақтини йўқотишларига меҳнат шароитларининг таъсирини, вақтинчалик меҳнатга лаёқатсизлик тўғрисидаги статистик ҳисобот маълумотномаларига кўра ва даволаш муассасаларида ишчи-хизматчиларга кўрсатилган тиббий ёрдам материаллари ёрдамида аниқланади. Дастлаб статистик ҳисобот шакли бўйича барча касалликлар туфайли йўқотилган иш кунлари аниқланади ва 100 ишчига нисбатан абсолют кўрсаткич топилади. Касалликлар миқдорининг ҳисобот ва ўтган йил кўрсаткичларига нисбатан солиштириш касалланишларнинг кўпайганлик ёки камайганликларини аниқлаш имконини беради ва бу кўрсаткич қўйидаги формула асосида аниқланади: П н = К х х К ў

бу ерда П н –ҳисобот йилида ўтган йилга нисбатан касалланишларнинг ўзгариши; К х ва К ў –ҳисобот ва ўтган йилдаги 100та ишчига тўғри келадиган касалланишларнинг календарь кунлари сони. Агар олинган ўлчов 100дан ошса (масалан, 126%) касалланиш 26% ошганлигини, ва аксинча, 100% дан кам бўлса (масалан 96%), касалланиш 4% камайганлигини билдиради. Бундай таҳлил иш вақти заҳираини аниқлаш имконини беради, лекин меҳнат шароитлари билан боғлиқлигини аниқламайди. Бу боғликликни топиш учун цехлар ёки корхона бўйича кўп такрорланган касалланишларни таҳлил қилиш зарур. Бунинг учун 100 кишига тўғри келадиган кўп такрорланган касалланишлар туфайли йўқотилган иш кунлари корхона бўйича топилади ва бу кўрсаткич вилоят ёки тумандаги бошқа шунга ўхшаш корхоналар кўрсаткичлари билан солишитирилади. Ишлаб чиқариш травматизми ва касбий касаллик кабилар кўпинча меҳнат шароитларининг ёмонлиги билан боғлиқ бўлади. Корхона ёки цехлар бўйича травматизм туфайли иш вақти йўқотишларини аниқлаш учун қуйидаги маълумотлардан фойдаланилади: - травматизм туфайли меҳнатга лаёқатсизлик кунлари (№7-т шаклдаги статистик ҳисобот ва корхонанинг №Н-1 далолатномаси); - шикастланган шахсни қутқариш ва унга биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш ва транспортировка учун кетадиган вақт (мастернинг хизмат ёзувлари); - ишлаб чиқаришда бахтсизлик содир бўлган кунда, сменада шикастланган ишчининг ишламаган иш вақти (цех табели); - шикастланган шахсни касалхона ёки уйига бориб кўриш учун кетган вақт (мастернинг хизмат ёзуви); - санатор-курорт даволаниш учун кетган вақт (тиббиёт пунктидаги меҳнатга лаёқатсизликни ҳисобга олиш шахсий картаси ёки бухгалтерияга топширилган касаллик варақаси).

Корхона ва ташкилотларда меҳнат шароитларини яхшилаш ишларини баҳолашда микротравматизмни ҳам ҳисобга олиш зарур, чунки у умумдавлат ҳисобларида ҳисобга олинмайди ва иш вақти йўқотишларининг беркитишга сабаб бўлади. Микротравматизм оқибатида иш кунининг 1 суткадан кам бўлмаган вақтида меҳнатга лаёкатсизликка киради. Кўпинча жароҳатланган ишчилар тиббиёт пунктига боради ва иш вақти тугамасдан уйига кетади, бу эса ўз навбатида иш вақтининг йўқотишларига сабаб бўлади. Микротравматизмни таҳлил қилиш учун қуйидаги маълумотлар керак бўлади: - зарарли ва оғир меҳнат шароитли участкаларда бажариладиган ишлар бўйича, етакчи касблар бўйича ёки умуман корхона бўйича микротравматизмлар сони (тиббиёт пунктидаги касаллик ва ишлаб чиқариш жароҳатларини рўйхатга олиш журнали); - шикастланган ишчининг тиббиёт пунктига келиб-кетишига кетган вақт (агар кузатувчиси бўлса, бу вақт иккига кўпайтирилади) ёки тиббий ёрдам кўрсатишга кетган вақт (мастернинг хизмат ёзуви). Тажрибалар шуни кўрсатадики, маълумотларни бу кўрсаткичлар бўйича йиғиш кўпинча қийинчилик туғдиради, чунки цех ва тиббиёт пунктларида биринчи ёрдам ҳар доим ҳам ҳисобга олинмайди. Шунинг учун биринчи ёрдам учун кетган вақтни, смена тугамасдан уйга кетиб қолган вақтни ёки кузатувчи сарфлаган вақтни рўйхатга олиб бориш зарур. Меҳнат шароитларини яхшилаш травматизм, касбий касалликларни ва микротравматизмни камайтириб бориш самарали иш вақти жамғармасининг ошишига, шу билан бирга, ишчиларнинг йиллик маҳсулот ишлаб чиқаришини ошишига олиб келади.

2. Кадрлар қўнимсизлиги ва кадрларнинг ички ишлаб чиқариш миграцияси Корхонада меҳнатнинг ноқулай шароитлари кадрлар қўнимсизлигининг асосий сабабларидан бири бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги маълумотларига кўра, саноатда кадрлар қўнимсизлигининг ноқулай шароитлари туфайли бу кўрсаткич 20%ни ташкил қилади. Ноқулай шароитдан ташқари оғир жисмоний меҳнат сабабли 9%, сменали иш туфайли 2,8%, зерикарлилик, бир маромдалик ва монотон иш сабабли 1,0%, санитар-гигиеник аҳволнинг ёмонлиги сабали 5%, каби кўрсаткичлар кадрлар қўнимсизлигининг асосий сабабларини келтириб чиқарар экан. Меҳнат шароитларининг салбий кўрсаткичларини тавсифловчи омиллардан бири соғлиқ ёмонлашганлиги сабабли ишдан бўшаганлар миқдори ўртача ҳисобда 7,5%ни ташкил этади. Кадрлар қўнимсизлиги кўрсаткичлари ноқулай меҳнат шароити билан белгиланади ва 9,8 - 14,5% атрофида корхона ва тармоқлар бўйича тебраниб туради. Кадрлар қўнимсизлигининг тебраниши оғир қўл меҳнати билан банд бўлган ишчилар орасида ҳам кузатилади. Ишчи кадрлар қўнимсизлигининг сабабларини текшириш шуни кўрсатадики, саноатнинг кўп тармоқларида, жуда кўп иш ўринлари яхшиланишига қарамасдан ёмон ташкил қилинган иш ўринлари ва қониқарсиз меҳнат шароити туфайли бўшаётганлар ҳажми ўсиб бормоқда. Бунинг асосий сабабларидан бири ишчиларнинг кундалик талаблари ўсиб боришидир. Бунга айниқса ёшлар ижтимоий-иқтисодий ва ишлаб чиқариш шароитларига янгича талаблар қўймоқдалар. Кадрлар оқимини таҳлил қилишда, ишдан бўшаётган ходимларнинг анкета сўровлари ва шахсий суҳбатлардан олинган маълумотлардан фойдаланилади.

Таҳлил амалиётида кўпинча ёмон меҳнат шароити билан кадрлар оқими ҳаракати ҳажмини иш вақтига нисбатан баҳолаш керак. Шу сабабли йўқотиладиган иш вақти ўлчови (й) қуйидаги формула билан ҳисобланади: Й = С х Й б х 0,5 бу ерда, С –ёмон меҳнат шароитлари туфайли ўз хоҳишига биноан бўшаганлар сони; Й б – битта бўшаш ҳисобига йўқотилган иш вақти, кун; 0,5 – тадбирлар йил давомида бир текис ўтказилишини кўрсатувчи коэффициент. Корхоналарда кадрларнинг ички ишлаб чиқариш миграцияси алоҳида ўрин эгаллайди, чунки у ишчиларнинг цехларда ёмон меҳнат шароитлари иш жойларидан нормал шароитли жойларга ўтиш (мутахассислигини ўзгартирмаган ҳолда), шунингдек асосий иш жойларидан ёрдамчи цехларга ўтиши ва ҳ.к.да акс этади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, корхона ичидаги миграция унчалик зарарли ҳисобланмайди, чунки ишчиларнинг ўртача сони камаймайди. Бироқ, у корхонанинг баъзи участкаларига сезиларли зиён етказади. Ишчиларнинг ички ишлаб чиқариш миграцияси туфайли кўриладиган иқтисодий зарар (М и ) қуйидаги формула орқали ҳисобланади: М и = И х М к х С бу ерда, И - ишчининг бошқа жойга ўтиши сабабли иш жойининг бўш қолган кунлари сони; М к - битта ишчининг ўртача бир кунлик маҳсулот ишлаб чиқариши, с; С - ёмон шароитлар туфайли иш жойини ўзгартирган ишчилар сони.

3. Санитар-гигиеник ҳолат ва уни яхшилаш чоралари самарадорлигини баҳолаш Корхонада мавжуд иш жойларида санитар-гигиеник ҳолатларни баҳолаш санитар-гигиеник нормалардан четланишлар мавжуд бўлган вақтларда ўтказилиши мумкин. Абсолют четланишлар катта диапазонларда ўзгаришлари мумкинлигининг сабабини уларни 3 зонага бўлиб ўрганиш тавсия этилади: (ишлаш) қулай, қониқарсиз (ноқулай), йўл қўйиб бўлмайдиган. +улай зонага тегишли кўпчилик кўрсаткичларни аниқлаган ҳолда санитар-гигиеник ҳолат ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин. Бунда, асосан қуйидагилар ҳисобга олинади: ёруғлик, зарарли моддалар, газлар, аэрозоллар, микроиқлим, яъни ҳаво ҳарорати, намлик, ҳаво ҳаракати тезлиги, механик силкинишлар, яъни вибрация, шовқин, нурланиш, атмосфера босими каби кўрсаткичлар. Санитар-гигиеник ҳолатни баҳолашда қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади: 1. Меҳнат шароитига кўра қулай зонага тегишли бўлган иш жойлари ҳажмини белгиловчи (К иж ) коэффициент қуйидаги формула орқали аниқланади: К иж = М + : М У бу ерда,М к - қулай иш шароитига эга бўлган иш жойлари миқдори; М У - умумий иш жойлари миқдори. 2. Мавжуд иш жойларида норма чегараларидан пастки томонга чекинишларга эга бўлган ишлаш шароитларининг санитар-гигиеник кўрсаткичлари ҳажми (К с ) коэффициенти. 3.Корхона бўйича санитар-гигиеник нормаларга мос келмайдиган ҳолатларда ишлайдиган ишчилар ҳажми (К ин ) коэффициенти қуйидаги формула орқали топилади:

Кин = Ир .н : И У бу ерда, И р.н –санитар-гигиеник нормаларга мос келмайлиган ҳолатларда ишлайдиган ишчилар миқдори; И У –умумий ишчилар миқдори. 4. Корхонада иш вақти, иш куни қисқартирилиши ва ноқулай санитар- гигиеник шароитдаги меҳнат билан банд ишчиларга қўшимча дам олиш кунларини ҳисобга олган ҳолда ишлатилиш коэффициенти (К п ). К п =Т : (Т+п) бу ерда, Т - умумий ишлаган вақт, п - иш кунининг қисқартирилиши ва қўшимча дам олиш кунлари берилиши сабабли ишлатиладиган вақт. Юқорида кўриб ўтилган кўрсаткичлар бўйича кичик бўлимлар, ишлаб чиқариш корпуслари ва шу кабиларда санитар-гигиеник ҳолат бўйича маълум таҳлиллар ўтказилиши мумкин. Бу турдаги таҳлиллар бизга қаерда ва қандай ноқулай ёки йўл қўйиб бўлмайдиган санитар-гигиеник ҳолат мавжудлигини, у ерда банд ишчилар миқдори, иш вақти, иш куни қисқартирилиши ва ноқулай шароитдаги меҳнат билан банд ишчиларга қўшимча дам олиш кунларини ҳисобга олган ҳолда ишлатилиш коэффициенти ҳажмини аниқлаш имконини беради. Корхонада меҳнат шароитларини умумий ҳолда баҳолаш жуда мушкул. Лекин барибир меҳнат шароитларини баҳолашда асосий кўрсаткич бўлиб ялпи иш вақти жамғармаси ҳисобланади, чунки бу ерда нафақат санитар- гигиеник элементлар ҳисобга олинади. Санитар-гигиеник ҳолат ва уни яхшилаш чоралари самарадорлигини баҳолаш жараёнида меҳнат шароити ҳолатининг ўзгариши ва шунингдек, ўтказилган тадбирларнинг иқтисодий-ижтимоий натижалари таҳлил қилинади. Иш жойларида меҳнат шароити ҳолатининг ўзгариши тўғрисида

қуйидаги асосий кўрсаткичларни кузатиш мумкин: ҳаво таркибидаги заҳарли моддаларнинг камайиши, ёруғлик ва микроиқлимнинг яхшиланиши, нурланишнинг пасайиши ва бошқалар. Корхоналарда санитар-гигиеник ҳолатни яхшилаш борасидаги ишларнинг ижтимоий натижалари қуйидаги кўрсаткичлар билан ифодаланади: - нормал меҳнат шароитларида ишловчи ишчилар сонининг ошиши; - касбий носозликлар ва ноқулайликларнинг пасайиши; - меҳнатнинг ноқулай шароитлари билан боғлиқ бўлган кадрлар харакати ва корхона ички миграцияси даражасининг пасайиши. Иқтисодий натижалар эса иқтисодий самарадорлик даражаси билан ҳисобланади. Бу корхонада санитар-гигиеник ҳолати яхшиланган ишчиларга олдиндан тўланадиган компенсация ва қўшимча тўловлар миқдорининг камайиши билан изоҳланади. 4. Жамоа психологик муҳит и ва унинг кадрлар турғунлигига таъсири Корхонада ишчилар саломатига, меҳнат самарасига, ишлаб чиқариш маданияти ва кадрлар самарасига сезиларли таъсир кўрсатувчи омиллардан бири меҳнат жамоасида мавжуд руҳий муҳитдир. Саноатнинг бир қанча тармоқларидаги амалий изланишларнинг кўрсатишича, диққатли бўлган ҳолда бир-бири билан алоқада бўлувчи ишлаб чиқариш жамоаларида дўстона ёрдам ва қўллаб-қувватлаш, ўз-ўзини тутиш, жамоа жисплашуви меъёр бўлиб қолганлиги ҳолда бундай жамоа натижаларининг доимо ижобийлиги, бракларнинг йўқлиги ва кадрлар турғунлиги юқори эканлигидан далолат беради. Меҳнат жамоасидаги психологик иқлимнинг ҳолатига таъсир этувчи асосий объектив омиллар қуйидагилар:

- ишлаб чиқариш муҳитининг материал хом ашё омили (иш қуроллари, санитар-гигиеник ҳолат); - ташкилий омиллар; - ижтимоий-иқтисодий омиллар; - ижтимоий-психологик омиллар; - руҳий омиллар. Жамоадаги психологик иқлимни ўрганишда ижтимоий сўров, кузатишлар ва бошқа усуллардан фойдаланилади. Психологик иқлим ҳозирча ўлчов бирликларига эга эмас ва унга норма ҳамда стандартлар мавжуд эмас. Корхона психологик муҳитининг кадрлар турғунлигига таъсирини аниқлашда асосан ҳужжатлар таҳлили усули ишлатилади. Ижтимоий изланишлар ёрдамида жамоадаги психологик иқлим ва унинг кадрлари орасида бевосита боғлиқлик мавжудлиги аниқланган. Шунинг учун психологик иқлим ҳолатини таҳлил қилишда кадрларнинг бригада, участка ва умуман корхонада бир неча йиллик турғунлик кўрсаткичларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Бир неча йилга турғунлик кўрсаткичлари учун маълумотлар кадрлар бўлими ёки жамоанинг ижтимоий ривожланиш режаларида мавжуд.

Хулоса Иш вақти йўқотишларининг кўпчилигини ишлаб чиқаришдаги травматизм ва касб касалликлари келтириб чиқаради. Улар асосан ноқулай меҳнат шароитлари ва меҳнатни нотуғри ташкил қилиш сабабли бўлади. Ишчи ва хизматчиларнинг умумий касалликларига ва иш вақтини йўқотишларига меҳнат шароитларининг таъсирини вақтинчалик меҳнатга лаёқатсизлик тўғрисидаги статистик ҳисобот маълумотларига кўра ва даволаш муассасаларида ишчи-хизматчиларга кўрсатилган тиббий ёрдам материаллари асосида аниқланади. Касалликлар миқдорини ҳисобот ва ўтган йилга нисбатан солиштириш касалланишларнинг кўпайганлик ёки камайганлигини аниқлаш инконини беради. Корхоналардаги кадрларнинг ички ишлаб чиқариш миграцияси алоҳида ўрин эгаллайди, чунки у ишчиларнинг цехларда ёмон меҳнат шароитли иш жойларидан нормал шароитли жойларга ўтиши, шунингдек, асосий иш жойларидан ёрдамчи цехларга ўтиши ва ҳ.з. ларда акс этади. Жамоадаги психологик иқлимни ўрганишда ижтимоий сўров, кузатишлар ва бошқа усуллардан фойдаланилади. Психологик иқлим ҳозирча ўлчов бирликларига эга эмас ва унга норма ҳамда стандартлар мавжуд эмас. Корхонада ишчилар соғлиғига, меҳнат самарасига, ишлаб чиқариш маданияти ва кадрлар самарасига сезиларли таъсир кўрсатувчи омил ҳисобланади.

Адабиётлар рўйхати 1. Абдураҳмонов Қ . Ҳ. ва бошқалар «Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси». Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2001. 2. Абдура х м а нов К.Х., Шарифулина Т.А. «Экономика и социология труда» Учебная пособие. М.: - 2002. 3. Абдураҳмонов Қ .Х. «Меҳнат иқтисодиёти (назария ва амалиёт)» Дарслик. – Т.: «Меҳнат» 2004. 4. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа. Учебн ое пособие. – М.: «Инфра-М.» 2001 5. Зайцев Н.Л. Экономика организации. Учебник – М.: «Экзамен», 2004 6. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. 14-е издание – М.: «Инфра-М», 2002 7. Под общей ред. Волгина Н.А., Одегова Ю.Г. Экономика труда (социально-трудовые отношения) –М.: «Экзамен», 2002 8. Холмўминов Ш.Р. ва бошқалар «Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили. Ўқув қўлланма. –Т.: Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004.

O'xshashlar

Жаҳон қишлоқ хўжалигининг табиий шароитлари ва меҳнат ресурслари

Меҳнат сарфларини нормалаш, меҳнат натижалари ва уларни ташкил этишнинг ҳолати

Иқтисодий тараққиёт омиллари ва шарт- шароитлари

Меҳнат ҳақ тўлаш ва меҳнат қонунчилиги аудиторлик назорати

Ташкилотлар ва уларни бошқариш