Меҳнат сарфларини нормалаш, меҳнат натижалари ва уларни ташкил этишнинг ҳолати - Iqtisodiyot - Referatlar

Меҳнат сарфларини нормалаш, меҳнат натижалари ва уларни ташкил этишнинг ҳолати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

Меҳнат сарфларини нормалаш, меҳнат натижалари ва у лар ни ташкил этишнинг ҳол ат и Режа: 1. Норматив ҳужжат лар нинг таркиби ва норматив тадқиқот ишларини ташкил қилиш. 2. Ишлаб чиқариш жараёни нинг нормалар билан қамраб олинганлик даражасини таҳлил этиш 3. Меҳнат нормаларининг сифати ва уларнинг бир маромдалиги 4. Корхоналарда меҳнат нормаларини қўллаш.

1. Норматив ҳужжат лар нинг таркиби ва норматив тадқиқот ишларини ташкил қилиш. Таҳлилий ишларнинг асосий вазифаларидан бири қўлланилаётган норматив материалларни ва уларни қўллаш ҳамда қўлланиш даражасини баҳолаш ҳисобланади. Ҳар бир корхона ва ташкилот тегишли норматив ҳужжатга эга бўлиб, унинг элементлари уч гуруҳга бўлинади: нормативлар ва нормалар; ишлаб чиқариш ишларининг қоидалари; талаблар ва чекловлар. Нормативлар ва нормалар техник-технологик ҳамда меҳнатга оид бўлиши мумкин. Улар моддийлашган меҳнат харажатлари билан илмий асосланган нормаларни ҳисоблаш учун қўлланилади. Биринчисига бир хил турдаги ускуналарнинг паспорт маълумотлари, операцион технологик карталар, ускуна бирлигидан олинадиган маҳсулот нормалари ҳамда комплектлар рўйхати киради. Паспорт маълумотлари норматив ҳужжат элементларидан бири ҳисобланади. Улар ушбу турдаги ускуна иш режими ўрнатилаётганда қўлланилади. Ускуналар модернизация қилинади, таъмирланади ва бунинг натижасида уларнинг дастлабки тавсифлари ўзгаради. Норматив ҳужжат таҳлили олиб борилганда ўзгаришларнинг паспортга киритилганлиги текширилиши зарур. Меҳнатга оид норматив ва нормаларга ускуналар иш режими нормативлари, вақт нормативлари ва меҳнат нормалари, ишловчилар гуруҳлари бўйича вақт баланслари, умумий меҳнат сиғими картаси, ишловчиларнинг иш гуруҳлари бўйича таъминланганлиги ва бошқарилиш нормалари киради. Ускуналарни ишлаш режими нормативи ва вақт нормативлари норматив ҳужжатнинг энг асосий элементларидан ҳисобланади. Ускуналарнинг иш режимлари, нормативларнинг, яроқлилиги илғор ишчилар тажрибалари ва ускуналарининг максимал ишлаб чиқариш имкониятларини ҳисобга олган ҳолда лаборатория ва ишлаб чиқариш

шароитларида ўтказилган тадқиқот маълумотларини норматив режимлар билан таққослаш асосида аниқланади. Ҳар қандай меҳнат жараёнлари ҳам харажатлар, ҳам меҳнат натижалари каби хусусиятлари билан ажралиб туради. Шунга яраша иш вақти сарфи нормаларини меҳнат натижалари нормаларидан фарқлаш лозим. Биринчисига ишнинг бажарилиши давомийлиги нормалари, вақт нормаси, ишчилар сони нормалари кирса, иккинчисига, маҳсулот ишлаб чиқариш нормалари ва нормалашган вазифалар киради. Норматив ҳужжат таҳлили корхонадаги мавжуд норматив материаллар доирасини аниқлашдан бошланади. Кўрсаткичлар ёнида гуруҳловчи жадваллар тузилади. Бу жадваллардаги қайси тўпламлар шу корхонада меҳнатни нормалаш учун зарурлиги, қайсилари мавжуд ва қайсилари қўлланилаётганлиги, ҳамма ишларга ҳам нормативлар борми, уларнинг турлари, қачон улар тасдиқланган ва ишларнинг қандай қисмлари бор нормативлар бўйича нормалаштирилганлиги аниқланади. Тармоқлараро ёки тармоқлар бўйича нормативлар бор бўлган барча ишлар улар асосида нормалаштирилиши керак. Лекин бу талаблар ҳар доим ҳам бажарилавермайди. Тажриба шуни кўрсатадики, баъзи ишларнинг ҳақиқий меҳнат сарфи кўрсаткичлари тармоқлараро ва тармоқ нормативларидан паст. Бу нормативларнинг эскирганини билдиради. Тармоқлараро ва тармоқ нормативларининг қўлланиш соҳасини кенгайтириш меҳнатни нормалаш даражасини оширишнинг зарур шароитидир. Ишлаб чиқариш ишларининг қоидалари норматив элементларининг иккинчи гуруҳи ҳисобланади. Улар ташкилий ва техник бўлиши мумкин. Ташкилийларига иш регламентлари, меҳнатнинг ташкилий шакллари, хавфсизлик қоидалари, меҳнат қилиш ва дам олиш тартиблари ва бошқалар киради. Норматив хўжалик таҳлилини олиб борганда айрим ишларни бажаришдаги ишлаб чиқариш қоидаларига риоя қилинаётганлигини ва

нормаларни тўғри белгиланганлигини текшириш зарур. Масалан, ёпиқ биноларда ёки катта оқимли қувурлар ичида пайвандлаш ишлари олиб борилса битта ишчи пайвандлайди, иккинчиси эса ҳавфсизликни таъминлайди. Бундай ҳолатда жараённи бажариш учун иш вақти нормаси икки баробар оширилади. Бундан ташқари қиш кунлари очиқ жойда ишларни бажаришда кўзда тутилган иситиш учун регламентдаги танаффуслар сони ва давомийлигини ҳам ҳисобга олиш керак. Техник қоидаларга маҳсулотга ишлов беришдаги технологик танаффуслар, махсус ҳимоя воситаларидан фойдаланиш қоидалари, ускуналарда ишлаш қоидалари, ўта хавфли ишларни бажариш қоидалари киради. Талаблар ва чекловлар норматив ҳужжатнинг учинчи гуруҳ элементларини ташкил қилади. Улар психофизиологик ва ижтимоий бўлади. Психофизиологик талабларга санитария-гигиена нормалари мисол бўлади. Уларга меҳнат шароитларини тавсифловчи турли омилларнинг мумкин бўлган ўлчовлари, қоидалар, йўриқномалар киради. Санитария-гигиена нормалари таҳлилини ўтказаётганда имкони борича мумкин бўлган нормаларнинг аҳволи текширилади. Одатда, уларга риоя қилиш мажбурий бўлади. Ижтимоий талаблар ва чекланмалар гуруҳларини хавфсизлигини таъминлаш бўйича кўрсатмалар, ҳулқ-атвор нормалари, ўзаро жавобгарлик ҳақидаги ва бошқа кўрсатмалардан иборат. Бу гуруҳга ишловчиларнинг ёши ва жинсига қараб иш оғирлигининг чекланганлиги ҳам киради. Масалан, 18 ёшга тўлмаганлар учун ишлаб чиқариш нормалари камроқ белгиланиши кафолатланади. Шундай қилиб, корхонанинг меҳнатни нормалаш учун норматив- методик материаллар билан таъминланганлигини таҳлил қилиш тузилмаси норматив ҳужжат тузилиши ишлаб чиқаришни жуда яхши йўлга қўйилишига ёрдам беради.

2. Ишлаб чиқариш жараёни нинг нормалар билан қамраб олинганлик даражасини таҳлил этиш Меҳнат жараёнларини нормаланганлигини таҳлил қилишнинг асосий йўналиши ишлар нормалар билан қамраб олинганлигини аниқлаш ҳисобланади. Таҳлил давомида қуйидаги кўрсаткичлар аниқланади: - ишларни нормалаш учун нормативлари мавжуд ишчилар сони; - корхонада меҳнати ҳақиқий нормалашган ишчилар сони, шу жумладан, тармоқлараро, тармоқлар ичида ва маҳаллий норма ва нормативлар асосида ўрнатилган нормалар билан ишлайдиган ишчилар сони. Таҳлил иш турлари ёки ишчилар таркиби бўйича ўтказилади.Ишбай ва вақтбай иш ҳақи тўланадиган ишлар ажратилади Одатда, ишбай бажариладиган барча ишлар нормалаштирилади. Корхонада ишловчиларнинг сони бўйича кўрсаткичларни ҳисоблашдан ташқари, ишловчиларнинг маьлум қисм ва гуруҳлари бўйича (вақтбай ишчилар; асосий ишлаб чиқаришга хизмат қиладиган ишчилар; хизматчилар) ҳамда алоҳида олинган бўлинмалар (цехлар, бўлимлар) ва ишчиларнинг касблари бўйича ҳам кўрсаткичлар аниқланади. Ҳисобот давридаги ҳақиқий кўрсаткичлар ўтган йилги ёки 3-4 йиллик маълумотлар билан солиштирилади. Нормалаштирилаётган ишларнинг улушини D н. y . аниқлаш учун( меҳнат сиғими ва сон бўйича) қуйидаги формулалардан фойдаланилади:100. . /.. . . м Ту и Тн y Dн  ; 100. . /.. .. м Чу и Чн и Dн  ; Бу ерда: Тн.и. - нормала н ган ишларда ишланган вақт, киши-соат; Т ум.- умумий ишланган вақт, киши-соат;

Ч н.и.-меҳнати нормалашган ишчилар сони, киши; Ч ум.- умумий ишчилар сони, киши. Сарфланган вақт бўйича ҳисобланган нормалашган ишчилар улуши ишчилар сони бўйича ҳисобланган улушдан камроқ бўлади. Чунки меҳнати нормалашган ишчилар ўз вақтларининг бир қисмини нормалашмаган ишларни бажаришга сарфлайдилар. Шундай экан, меҳнат сиғиси бўйича ҳисоблаш усули анча аниқроқ ҳисобланади. Ишбай ишчилар меҳнатини нормалаш билан қамраб олинганлик даражасини таҳлил қилишдан ташқари корхонада ишбай ишчиларнинг, шу жумладан, асосий ишлаб чиқаришни таьминловчи ва хизмат қилувчилар меҳнатларини нормалаш бўйича олиб борилаётган ишларни кўриб чиқиш зарур. Шу мақсадда нормалашган топшириқларда ва асосланган нормаларда ишлайдиган ишчилар салмоғининг динамикаси ўрганилади. Бундан ташқари, нормалаш билан қамраб олинмаган ишбай ишчилар сони ва касблари ҳамда бу категориядаги ишчилар меҳнати нега нормалаштирилмаганли сабаблари аниқланади. Таҳлил мақсадида нормалашган топшириқлар ва асосланган нормаларда ишлайдиган вақтбай ишчилар салмоғининг динамикаси ўрганилади. Бундан ташқари, нормалаш билан қамраб олинмаган ишбай ишчилар сони ва касблари ҳамда бу категориядаги ишчилар меҳнати нега нормалаштирилмаганлик сабаблари ҳам аниқланади. Таҳлил мақсадида асосий ишлаб чиқаришни таьминловчи ва хизмат кўрсатувчи барча ишчилар гуруҳларга бирлаштириладилар. Ҳар бир гуруҳ бўйича нормалаштирилган ишларнинг умумий ишлардаги улуши ҳисобланади. Мисол: Ишлаб чиқаришга хизмат қилиш бўйича бир хил турдаги ишларни бажаришда банд бўлган ишчилар қуйидаги гуруҳларга бирлаштириладилар:  ускуналарни таьмирлаш ва навбатдаги хизмат кўрсатиш билан 250 киши банд,130 тасининг иши нормалаштирилган;

 юкларни ортиш ва транспорт ишларида – 220 - 120 киши;  созлаш ишларида – 160 - 100 киши;  назорат ишларида, шу жумладан, лаборатория-тадқиқот ишларида – 140 - 80 киши. Нормала н ган ишлар улуши 56% ни ташкил қилади.100* 140 160 220 250 8 100 120 130       Hии Меҳнатни нормалаш билан қамраб олинганлик даражасини таҳлил қилишда хизматчиларнинг нормаланган меҳнат билан қамраб олинганлик даражаси ва динамикасини ўрганиш ҳам кўзда тутилади. Шу мақсадда бошқариш функциялари бўйича ишловчилар сонини ҳисоблаш ишлари ўтказилади. Ҳисоб-китоб натижалари ҳақиқий маълумотлар билан солиштирилади. Бу ерда ҳисоблаш учун қабул қилинган омилларнинг сонли қийматлари, жадвал ва формулалар бўйича олинган ишловчиларнинг норматив сонининг тўғрилиги ва хизматчилар сонининг штат жадвалига мос равишда бошқарув функциялари бўйича тақсимланганликлари текширилади. Штат бўйича ишловчилар сонининг нормативдан фарқ қилиш сабабларини аниқлаш зарур. Фарқлар, ишловчилар сони нормативларида ишларни бажаришдаги ташкилий-техник шартлар ҳисобга олинмаслигидан ёки ҳисоблашдаги омиллар ишончли эмаслигидан келиб чиқиши мумкин. Санаб ўтилган барча категориялардаги ишловчиларнинг меҳнатини нормалаш билан қамраб олинганлик даражаси таҳлил қилингандан сўнг бутун корхона бўйича кўрсаткичлар ҳисобланади. Меҳнатни нормалашни ташкил қилишнинг асосий йўналишларидан бири – меҳнат нормалари сифатининг таҳлили дир . У корхонадаги мавжуд нормаларнинг асосланганлиги ва илғорлиги даражасини аниқлаш ҳамда уларни такомиллаштириш имкониятларини топиш имконини беради.

Меҳнатни нормаланганлигини таҳлили жараёнида нормалар сони ва таркибидаги ўзгаришларни аниқлаш зарур. Меҳнат нормалари таркиби иккита параметр – асосланганлик ва амал қилиш даври бўйича таҳлил қилинади. Асосланганлик бўйича илмий асосланган ва тажриба-статистик нормалар мавжуд. Амал қилиш даври бўйича нормалар шартли-доимий, вақтинчалик, мавсумий ва бир марталик бўлади. Вақтинчалик нормалар динамикасини ўрганишга алоҳида эътибор бериб, уларни белгиланиш тажрибаси ва амал қилиниши даврини кўриб чиқиш лозим. Битта вақтинчалик нормаларни иккинчиси билан алмаштириб турилиши ёмон ҳолат ҳисобланади. Натижада вақтинчалик нормаларни қўллаш белгиланган муддатдан ошиб кетади. Нормаларнинг асосланганлигини баҳолаш энг мураккаб иш ҳисобланади. Бундай таҳлилни ўтказишда фақат ҳисоботларга таяниш мумкин эмас. Нормаларни асосланганларга тўғри киритилмаганлигини текшириш зарур. Аввало, тайёрлов - якунлов вақти нинг салмоғи аниқланади. Униниг ўлчови ва таркиби ишлаб чиқаришнинг тури, меҳнат жараёнини ташкил қилиш хусусиятлари ҳамда ишнинг характери билан боғлиқ. Оператив иш таркиби - асосий ва ёрдамчи вақт улушини ҳам таҳлил қилиш муҳимдир. Ёрдамчи вақт улушининг ўсиши билан ускуналарнинг ишлаш вақти камайиб боради. Уларнинг ҳақиқатда ишлаган вақтини норма билан солиштириш, ёрдамчи вақт улушининг ошиш сабабларини аниқлашга ёрдам беради. Дам олишга ажратилган вақт таркибини ўрганишда қуйидагиларни назарда тутиш керак: технология ва ишни ташкил қилиш билан боғлиқ танаффуслар вақти йиғиндиси, танаффуслар вақтини тўлиқ қопламаса, унда кўрсатилган ўлчовлар ўртасидаги фарқ ҳисобга олинади.

3. Меҳнат нормаларининг сифати ва уларнинг бир маромдалиги Корхоналарда меҳнатни нормалашнинг аҳволини баҳолаш йўлларидан бири қўлланилаётган нормаларнинг сифатини таҳлил қилишдир. Нормалар сифатини тавсифловчи белгилар тизими қуйидагилар:  берилган ташкилий техникавий шароитлар учун корхонада белгиланган илмий асосланган харажатлар нормаларига, маҳсулот бирлигига кетадиган меҳнат сиғими ўлчамининг мос келиш даражаси;  нормалашни ҳисоблаш учун ягона базанинг мавжудлиги; иш ва жараёнлари ўлчов бирликларининг уларни бажариш учун ишлаб чиқилган, ишлаб чиқаришни ҳисобга олиш тизими, нормаларга мос келиши . Бу ҳар бир иш жойида меҳнат сарфини назорат қилиш учун зарур.  меҳнат нормаларининг бир маромлилиги. Меҳнат нормаларининг бир маромли лик коэффициенти қуйидагича ўлчанади: Нф Тн м Кн / . .  Бу ерда: Тн – иш бирлигини бажариш учун зарур бўлган вақт; Нф-корхонада қўлланилаётган нормалар бўйича вақт харажатлари. Кн.м. =1 бўлганида белгиланаган норма оптимал бўлади.  Меҳнат нормалари ижрочига фақат кўрсаткич бўйича эмас, балки тузилмаси бўйича ҳам тушунарли бўлиши керак. Корхонада қўлланилаётган меҳнат нормаларининг таҳлили улар йиғиндисининг даражаси бўйича тақсимланишдан бошланади. «Меҳнатни нормалаш» фанидан маълумки, асосланган нормалар улуши уч усулда ҳисобланади: нормалар сони бўйича; шу нормалар бўйича меҳнати регламентация қилинадиган ишловчилар сони бўйича ва асосланган нормалар қамраб олган меҳнат сиғими бўйича.

Корхонанинг амалдаги нормалари йиғиндисидан, асосланган нормалар улушини аниқлашдан олинган натижа етарлича объектив ҳисобланмайди. Чунки у эски, у ёки бу нормаларнинг қўлланиш мажмуини ҳисобга олмайди. Анча аниқ кўрсаткич корхонанинг амалдаги нормаларидан бир марталик ишлар нормаларини ҳисобот йилида вақтинчалик қўлланилмаган нормаларни айириб ташлашдан келиб чиққан натижа ҳисобланади. Масалан, корхонада 10 мингта норма бўлиб, шундан 5 мингтаси асосланганга киритилса, унда охиргисининг улуши 0,5 га тенг. (5000 / 10000). Лекин умумий нормалар ичида 100 та бир марталик, 500 та қўлланилмаган нормалар борлигини ҳисобга олсак, бу кўрсаткич 0,53 (5000 / 10000-100-500) га тенг бўлади. Асосланган нормалар улушини анча аниқроқ ҳисоблаш учун қўйидаги формулалардан фойдаланилади: D л =Ч о / Ч н.р. ёки D л =Т о / Т ум Бу ерда: D л - асосланган нормалар улуши; Чо – меҳнатнинг асосланган нормаларни билан регламентацияланадиган ишчилар сони, киши; Чн.р. – меҳнати нормаланадиган ишчиларнинг умумий сони, асосланган нормалар бўйича бажариладиган меҳнат сиғими, норма-соат ; То – асосланган нормалар бўйича бажариладиган меҳнат сиғими, норма-соат; Т ум . – бажариладиган ишларнинг умумий меҳнат сиғими, норма-соат. Биринчи формуланинг камчилиги шуки, битта ишчи ҳам асосланган норма бўйича, ҳам тажриба-статистик норма бўйича ишлаши мумкин. Шундай ходимлар сони бўйича ҳисобланган кўрсаткич меҳнат сиғими бўйича аниқланган кўрсаткич билан солиштирилади. Таҳлил давомида асосланган нормаларнинг ҳисобот йилида ўтган йилдагига нисбатан ўзгарганлиги аниқланади. Агар унинг улуши камайган бўлса, сабаблари аниқланиб, камчиликлар бартараф этилади.

Вақт нормасининг сифати кўпинча унинг таркиби билан тавсифланади. Шу оператив вақт улуши, иш жойига хизмат кўрсатиш вақти улуши ва дам олиш вақти улушлари аниқланади. Нормага киритилган асосий вақт муддати илғор ишлаб чиқариш тажрибаларидан фойдаланиш даражаси аниқланган ҳолда нормативлар моҳияти билан солиштирилади. Иш вақти йўқотишлари ўлчами ва ишдан ташқари ишланган соатлар сони ҳақида персонал сонининг табел ь ҳисоби, ишга чиқишлар, иш вақти фотографияси материаллари маълумотлари бўйича фикр юритиш мумкин. Нормаларнинг тенг юкланганлиги таҳлилини цех бўйича ишбай- ишчилар нормаларининг бажарилиши бўйича гуруҳлашдан бошлаш керак. Лекин амалдаги нормалар сифатини объектив баҳолаш учун олинган маълумотлар иш вақтини фотография қилиш асосида ҳисобланган иш вақтидан фойдаланиш коэффициентига мувофиқлаштириш лозим. Аммо иш вақти йўқотишлари ва норационал сарфлар, нормаларнинг юқори сифат даражасини кўрсатмай, балки турли ишлаб чиқариш участкаларида бир хил меҳнат интенсивлигини назарда тутадиган тенг юкланган нормаларни тўлиқ баҳолаш имконини бермайди. Шунингдек, иш жойларидаги мавжуд ташкилий-техникавий шароитларнинг нормативларга мос келиш даражасини аниқлаш зарур. Бир маромлилик ҳақида нормалар бажарилишининг норма чегараси кўрсаткичи бўйича хулоса чиқариш мумкин. Бир маромли нормалар қуйидаги шароитларга мос келиши керак: ишловчилар сони нисбати, белгиланган юқори ва қуйи чегаралардан чиқиб кетган нормаларнинг бажарилиш даражаси бўйича тадқиқот ўтказилаётган ишчилар гуруҳи, умумий соннинг 5%идан ошмаслиги керак. Бу кўрсаткичлар индивидуал меҳнат унумдорлигининг нормалар бажарилишига маълум даражада таъсир қилишини кўрсатади. Масалан, участкадаги ишбай ишловчилар сони 100 кишидан иборат, нормалар бажарилиши, ўртача - 115% бўлса, қуйи ва юқори чегаралар маъносини топамиз - 84 ва 147. Агар нормал чегараларнинг у ёки бу томонига 5 тадан

ортиқ киши чиқмаса (100 * 5 / 100), участкадаги нормаларни бир маромли дейиш мумкин. Фақатгина иш вақти нормаларини ва нормалаштирилган ишларни таҳлил қилиш билан чегараланиб қолиш нотўғри. Хизмат кўрсатиш нормаларини, ишловчилар сони, шунингдек, бошқариш нормаларини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Аввало, ўртача ишловчилар сонига нисбатан ҳар бир гуруҳда ишловчиларнинг солиштирма сони ҳисобланади. Бу эса, ўз навбатида, қайси категорияларни базавий нормалашдан асосланган нормалашга биринчи навбатда ўтказиш кераклигини аниқлаш имконини беради. Хизмат қилиш нормалари сифатини текшириш учун маҳсулотнинг ишлаб чиқаришдаги меҳнат сиғимидан келиб чиққан ҳолда зарур хизмат қилувчи ишчилар сони аниқланади; Ч р.о. =Т п -Т тех -Т н / Б К Бу ерда: Тп – ишлар ҳажмининг меҳнат сиғими, норма-соат; Тн – вақт нормалари белгиланган хизмат кўрсатиш ишларининг меҳнат сиғими, норма-соат; Ттех – ишлар ҳажмининг технологик меҳнат сиғими, норма-соат; Б – битта ишловчининг вақт баланси, соат; К – нормаларнинг бажарилиш коэффициенти (касб ва вазифалар бирга олиб борилишидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланади). Мавжуд хизмат кўрсатувчи ишчилар сонини зарур бўлган сон билан солиштириш уларнинг етишмаслиги ёки ортиқлигини кўрсатади.

4. Корхоналарда меҳнат нормаларини қўллаш. Меҳнат нормалари жамоа ишлаб чиқариш салоҳиятининг алоҳида таркибий қисмлари ўртасида керакли пропорционалликни ўрнатишнинг асосий воситаси ҳисобланади; корхона ва ташкилотлар ишлаб чиқариш имкониятларини аниқлайди; ҳар бир турдаги маҳсулот ишлаб чиқаришга сарфланадиган жонли меҳнат сарфини ҳисоблаб чиқиш ва ишлаб чиқариш дастурларининг бажарилиши, фақат жамоа эмас, балки ҳар бир ижрочининг ишлаб чиқариш фаолияти натижаларини баҳолаш учун ёрдам беради. Таҳлилнинг вазифалари қуйидагилардан иборат: иқтисодий ишларда меҳнат нормаларининг қўлланилиш даражасини баҳолаш; нормаларнинг сифати ва тенглигини ҳамда уларнинг тўғри қўлланилаётганлигини аниқлаш; оператив таҳлил ва назорат жараёнида қўлланилаётган нормаларни кенгайтириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқиш. Иқтисодий ишларда нормативларни қўллаш, аввало, уларнинг фарқланиш даражаси ҳамда тўлов ва режа нормалари ўртасидаги фарқлар ўлчамига боғлиқ бўлади. Бундай фарқ тажрибада учраб туради, чунки харажат нормалари режа нормаларидан кўра анча аниқроқ ҳисобланади ва унинг асосида ишловчилар учун ҳақлар нисбати ўрнатилади. Айни шу фарқ туфайли меҳнат натижалари ёмонлашган пайтда иш ҳақи миқдорини сақлаб қолиш мақсадида турли қўшиб ёзишлар учун имкон туғилади. Шунинг учун бундай ёндашув ҳар доим қўллаб - қўвватланмаган ва бозор иқтисодиёти шароитида норматив ёки даромадлар бўйича иш ҳақи жамғармалари аниқланаётганда бундай ёндашув умуман тўғри келмайди. Агар корхона фақат алоҳида олинган операциялар учун меҳнат харажатлари нормаларини қўлласа, ишлаб чиқариш қувватини, маҳсулот таннархи, ва бошқа кўрсаткичларни аниқлаш учун бу нормалар

қўлланилмаслигига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Бундай нормаларни қўллаш катта ҳисоб-китоб ишларини олиб боришни талаб қилади. Таҳлил баъзи бўғинларда маҳсулотларга йириклашган меҳнат харажатлари нормаларининг мавжудлигини аниқлашдан бошланади. Маҳсулотнинг бундай нормалар билан тўлиқ қамраб олинганлигини (Уо) ҳисоблаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади: У о =К йн / Н в ∙ 100 Бу ерда: Кй.н-маҳсулотлар учун йириклашган нормалар сони; Нв-ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг умумий номенклатураси. Меҳнат сиғими нормативлари корхонанинг ишлаб чиқариш қуввати ва унга керакли ишчилар сонини аниқлаш имконини беради. Керакли ишчилар сонини аниқлашдаги ҳисоб-китоблар сифатини таҳлил қилишда фақат йириклашган нормаларга эмас, балки иш вақти балансининг тўғри тақсимланганлигига ҳам эътибор бериш керак. Битта ишчининг йиллик ҳисоб бўйича иш вақти баланси ўрта статистик ўлчов ҳисобланади. Қонун бўйича рухсат берилган, иш бўлмаган барча кунлар ва соатлар ўрта ҳисобга келтирилади. Шунинг учун бундай балансдан фойдаланилганда асосан аёллардан иборат жамоаларда бундай баланслар камайтирилади, эркаклар кўп бўлган иш жойларида эса асосланмаган ҳолда у кўтарилади. Худди шу ҳақда меҳнат шароитлари қулай бўлмаган участкаларнинг ишловчилари ҳақида сўз юритганда ҳам гапириш мумкин. Ишловчиларни иш жойларига жойлаштиришда ҳам меҳнат нормаларининг корхоналарда қўлланилиши таҳлил қилинади. Агар токарлик ишларининг меҳнат сиғими, пардозлаш ишлари меҳнат сиғимидан уч баробар юқорироқ бўлса, нормаларнинг бажарилиши ўртача бир хил шароитларда токарлар сони пардозловчиларга нисбатан уч баробар кўпроқ

бўлиши керак. Турли касб-мутахассисликда ишловчиларнинг меҳнат сарфлари ўртасида зарур пропорционалликка эътибор бериш - ишлаб чиқариш ишларини тўхтовсиз олиб бориш кафолатини беради. Агар оператив ҳисоботда ишлаб чиқариш тез-тез узилиб турса, бу меҳнат нормаларининг сифатини қайта кўриб чиқишни билдиради. Оператив режалаштиришда нормалар алоҳида олинган операциялар ва жамоанинг меҳнат жараёнларига нисбатан қўлланилади. Бундай тажриба асосан смена-суткали ишларда кенг тарқалган. Якка тартибдаги ишларда сменадаги вазифаларни аниқлашнинг асосини сменада ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар комплектини таъминлаш учун керак бўлган қисмларга бўлган талаб, операция ва уларнинг бажарилиши нормаларини ташкил қилади. Бу кўрсаткичларнинг ҳар бири ўз аҳамиятига эга. Масалан, бир иш жойининг имкониятлари смена талабидан юқори бўлса, бошқа турдаги қисмларни ишлаб чиқариш, аксинча, иш жойи имконияти етарли бўлмаса бошқа жойни иш билан юклатилаётганда бу камчиликни бартараф этиш йўлларини қидириш керак бўлади. Шундай қилиб, меҳнат нормаларини кенг қўллаш иқтисодий ишлар даражасига, жамоа ишлаб чиқариш натижаларининг ошишига ёрдам беради

Хулоса Ресурсларнинг чекланганлиги меҳнат муносабатларида талаб, меъёр, чекловларни юзага чиқаради. Меҳнат нормаларининг функциялари – меҳнат муносабатларида уни тартабга солиш, таъминлаш борасидаги функциялардан иборат . Уларга меҳнат шароитларини тавсифловчи турли омилларнинг мумкин бўлган ўлчовлари, қоидалар, йўриқномалар киради. Техник қоидаларга маҳсулотга ишлов беришдаги технологик танаффуслар, махсус ҳимоя воситаларидан фойдаланиш қоидалари, ускуналарда ишлаш қоидалари, ўта хавфли ишларни бажариш қоидалари киради. Талаблар ва чекловлар норматив ҳужжатнинг учинчи гуруҳ элементларини ташкил қилади. Улар психофизиологик ва ижтимоий бўлади. Психофизиологик талабларга санитария-гигиена нормалари мисол бўлади. Уларга меҳнат шароитларини тавсифловчи турли омилларнинг мумкин бўлган ўлчовлари, қоидалар, йўриқномалар киради. Санитария-гигиена нормалари таҳлилини ўтказаётганда имкони борича мумкин бўлган нормаларнинг аҳволи текширилади. Одатда, уларга риоя қилиш мажбурий бўлади. Корхона миқёсида нормаларнинг асосланганли – уларнинг замонавий ишлаб чиқариш талабларига мос келиши тиғизлиги, бир маромда юклатилганлиги ва сифати бўйича кўрсаткичларни таҳлил этиш орқали асослаб бериш. Асосланганликнинг – иқтисодий, техник, ташкилий, руҳий- физиологик, ижтимоий турлари мавжуд. Корхоналарда меҳнат нормаларининг қамраб олинганлик даражаси, меҳнат муносабатларининг сифатли даражада йўлга қўйилганлигидан далолат беради. Мехнат нормаларини таҳлил этишнинг вазифалари: иқтисодий ишларда меҳнат нормаларининг қўлланилиш даражасини баҳолаш; нормаларнинг сифати ва тенглигини ҳамда уларнинг тўғри қўлланилаётганлигини аниқлаш; оператив таҳлил ва назорат жараёнида қўлланилаётган нормаларни кенгайтириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқиш.

Асосий адабиётлар : 1. Абдураҳмонов Қ .Ҳ. ва бошқалар «Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси». Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2001. 2. Абдураҳмонов К.Х., Шарифулина Т.А. «Экономика и социология труда» Учебная пособие. М.: - 2002. 3. Абдураҳмонов Қ .Х. «Меҳнат иқтисодиёти (назария ва амалиёт)» Дарслик. – Т.: «Меҳнат» 2004. 4. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа. Учебное пособие. – М.: «Инфра-М.» 2001 5. Зайцев Н.Л. Экономика организации. Учебник – М.: «Экзамен», 2004 6. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. 14-е издание – М.: «Инфра-М», 2002 7. Под обҳей ред. Волгина Н.А., Одегова Ю.Г. Экономика труда (социально-трудовые отношения) –М.: «Экзамен», 2002 8. Под обҳей ред. Буланова В.С., Волгина Н.А. Рынок труда. Учебник – М.: «Экзамен» 2003. 9. Холмўминов Ш.Р. ва бошқалар «Меҳнат кўрсаткичлари таҳлили. Ўқув қўлланма. –Т.: Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 10. Ерохина Р.И. Самраилова Е.К. Анализ и моделирование трудовых показателей на предприятии М., «МИК» 2000.

O'xshashlar

Меҳнат шароитлари ва уларни баҳолаш

Меҳнат ва иш ҳақининг ташкил топиши

Меҳнат ҳақ тўлаш ва меҳнат қонунчилиги аудиторлик назорати

Божхона тўловлари ва уларни ундиришни ташкил этишнинг умумий асослари

Меҳнат жамоасининг сафарбарлиги