Меҳнат харажатлари ҳисоби - Iqtisodiyot - Referatlar

Меҳнат харажатлари ҳисоби

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120 KB

Ko'chirib olish

Меҳнат харажатлари ҳисоби Режа: 1. Ишчи кучи харажатларини ҳисоблаш. Иш ҳақини тўлашга харажатларни таҳлил қилиш. 2. Меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари. Ишчи кучи қўнимсизлиги ва меҳнат унумдорлиги.

Ишчи кучи харажатларини ҳисоблаш. Иш ҳақини тўлашга харажатларни таҳлил қилиш. Ишчи кучи маҳсулот ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш жараёнларида қатнашиб ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳамда хизматлар соҳасида шаклланган таннархнинг таркибий қисмига айланади. Иқтисодий мантиқ юзасидан қараладиган бўлса ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотишдан олинган даромад ишчи кучи билан боғлиқ харажатларни қоплайди, яъни олинган даромад харажатларни қоплаш учун манба ҳисобланади. Ишчи кучи билан боғлиқ харажатлар меҳнат ҳақи харажатлари деб аталади. Меҳнат ҳақи харажатларининг асосий мақсади ҳар бир фаолият турига ишчилар томонидан сарфланган вақтларни алоҳида буюртмаларга ёки табелларга қайд қилиш ва тааллуқли соатбай тўлов ставкасини қўллаш ҳисобланади. Ишчи кучи бўйича харажатлар ҳисобини қуйидаги йўналишлар бўйича юритиш мумкин: • Алоҳида операциялар (таннарх объектлари) қийматига ва устама ишлаб чиқариш харажатларга олиб бориш мумкин бўлган ишчи кучи бўйича харажатлар; • Иш ҳақи ҳисобини тузиш ва ушбу ҳисоб-китоблар асосида тўланадиган иш ҳақи, иш ҳақи билан боғлиқ даромад солиғи, пенсия фонди ва суғурта бўйича суммаларни аниқлаш керак Меҳнат ҳақи харажатлари композициясини 19-1-чизмада (666-бет) акс эттириш мумкин бўлади. Меҳнат ҳақи ҳисобининг биринчи босқичида унинг ишлаб чиқаришга оид ёки оид эмаслигини аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Ишчиларнинг ишлаб чиқаришга доир меҳнат ҳақи харажатлари маҳсулотга ишлов беришда сарфланган тўғридан-тўғри ёки билвосита иш соатларининг қийматини ташкил этади. Тўғридан-тўғри иш с о атлари бевосита маҳсулотни ишлаб чиқаришга сарфланган соатлар ҳисобланади. Билвосита иш соатлари маҳсулотни ишлаб чиқаришда бевосита сарфланмаган, лекин ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун зарурий иш соатлари ҳисобланади.

Ишлаб чиқаришга оид бўлган меҳнат ҳақи бўйича харажатлари таннарх объектига олиб борилишига қараб: Тўғридан-тўғри меҳнат ҳақи; билвосита меҳнат ҳақига бўлинади. Тўғридан-тўғри меҳнат ҳақи - бу маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита сарфланган тўғридан-тўғри иш соатлари ёки ишлаб чиқарган маҳсулот бирлиги, бажарган иши ҳажми учун тўланадиган рағбатлантиришдир. Ушбу турдаги меҳнат ҳақи харажатлари аниқ турдаги маҳсулот таннархига ёки бошқа таннарх объектига тўғридан- тўғри идентификацияланади. Билвосита меҳнат ҳақи маҳсулот ишлаб чиқаришда билвосита сарфланган иш соатлари учун тўланадиган ва таннарх объектига маълум тақсимлаш базалари асосида тақсимладиган рағбатлантириш суммасидир. Ушбу харажатлар мутонасиб равишда реализация қилинган маҳсулот ёки заҳиралар таннархига қўшилади. Бошқа ҳолатларда иш ҳақи бўйича билвосита харажатлар ҳисобот даври харажатларига киритиладиг ва фойда ва зарарлар ҳисобидан қопланилади. Ишлаб чиқаришга оид бўлмаган меҳнат ҳақи харажатларига корхона маркетинги, маъмурий-бошқарув ва бошқа ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган функцияларни бажариш учун сарфланган меҳнат соатлари учун тўланадиган суммалар киради. Корхонада ишлаб чиқариш ишчилари томонидан турли хил ишларга сарфланган вақтлар тўғрисидаги ахборотларнинг манбаи бўлиб қуйидаги ҳужжатлар ҳисобланади: Буюртмалар карточкаси; ишчи табеллари; туриб қолишлар карточкаси. Ишлаб чиқариш ишчилари ишни бошлаганларида ва ишни тугатиш вақтлари буюртмалар карточкаси ёки табелларга ёзиб борилади. Натижада ходимнинг бир кунда, ҳафтада ва ойда неча соат ишлаганлиги тўғрисидаги маълумотларни олишимиз мумкин. Агар унинг соат ставкаси аниқ бўлса оладиган маошини ҳисоблаш мумкин бўлади. Меҳнат ҳақи харажатларининг тўғридан-тўғри ҳамда билвосита эканлигини аниқлаш учун бухгалтерлар ишчиларнинг ўз иш соатларини қандай сарфланганлигини аниқлаш методларига зарурият сезади. Ишчиларнинг меҳнат

соатлари тўғрисида деталли ахборотлар олишнинг бир қанча усуллари амал қилади. Кўпчилик компаниялар компьютер ички тизимини ишлаб чиқариш цехларида жойлаштириш тармоғидан фойдаланади. Айрим компаниялар таннарх объектлари бўйича иш соатлари тўрисидаги ахборотларни понтаж тизимида қўлда тўплайди. Бажарилган иш соатлари тўғрисидаги деталли ахборотлар таннарх бухгалтерия ҳисоби тизимига киритилади ва шу аснода харажатлар таннарх объектларига тақсимланади. Меҳнат ҳақи харажатлари меҳнат ҳақи ставкаси ва ишланган меҳнат соатлари натижаси сифатида шаклланади. Ҳар бир ишлаб чиқариш ишчиларининг меҳнат соатлари кунлик меҳнат вақти табели ёки ишнинг меҳнат вақти табелларида йиғилади. Кунлик меҳнат табелида ҳар бир ишчининг ҳар бир маҳсулот ёки фаолиятда ишланган меҳнат соатлари қайд қилиб борилади. Кунлик меҳнат табелини қуйидаги шаклда келтириш мумкин ( Жадвал): Жадвал КУНЛИК МЕҲНА Т ВАҚТИ ТАБЕЛИ Исми, шарифи: Шариф Турғунов Санаси 21 ,12, 2005 Бўлим: Ишлаб чиқариш №1 Карточка № А 59551 -F Санаси Иш 16,12 17,12 18,12 19,12 20.12 21.12 Жами RC577-56NY 1.5 2 2.0 5.5 RC577-56RJ 3.0 3.0 3.0 9.0 RC579-56NY 2.0 5.0 4.5 8.0 1.5 21 Setup 1.5 1.5 1.5 4.5 Жами 8,0 8.0 8.0 8.0 8.0 40.0 Табелни тўлдирган масъул шахс имзоси: Тошев Кунлик меҳнат ставкаси $7 /соат Миқдор (ишбай) ставкаси Ишлаб чиқарилган бирлик 86

Агарда ишчи ходим кун давомида фақат битта иш (буюртма)да ишласа у ҳолда ишнинг меҳнат вақти табели тўлдирилади. Ушбу табел қуйидаги шаклда тўлдирилиши мумкин (жадвал): жадвал ИШНИНГ МЕҲНАТ ВАҚТИ ТАБЕЛИ Исми, шарифи: Соҳиб Қодиров Санаси: 18,12,2005 Бўлим: Машина Карточка №. МС47439-М Қисм номери. QCM 497-36 MJ Тугатиш вақти: 11.45 Операция: Бошлаш вақти: 8.00 Ишнинг номери: 991-86172 Счет рақами: (масъул шахс имзоси) Соати: 3.75 Миқдор (ишбай): 120 Кунлик меҳнат ставкаси: $ 9.00/соат Миқдор (ишбай) тсавкаси: Соати: Миқдор (ишбай): Кунлик меҳнат: (Ишбай) меҳнат: Айрим компанияларда бошқа шакллардаги табеллар юритилиши мумкин, муҳими ишчи ва ходимларнинг қайси таннарх объектида қанча меҳнат соати ишлаганлиги, иш ҳақини ҳисоблаш учу асос бўладиган ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлиги ёки иш ҳажми, меҳнат соати ставкалари, ишбай ставкалари, иш вақтидан кейин қолиб ишлаган соатлари ҳар бир ишчи ходим кесимида аниқлаш имкониятини бериши лозим бўлади. Агар ишлаб чиқариш ишчилари қисқа вақтлар давомида машина ва асбоб- ускуналарнинг бузилиши ёки кейинги буюртмани бошлашдан олдин туриб қолсалар туриб қолишлар карточкасига ёзиб борилади. Бунда туриб қолиш вақти ва сабаби кўрсатилади. Ҳар бир цехда ҳафталик туриб қолишлар ва уларнинг таснифи тўғрисида ҳисобот тайёрланади. Бу ҳисоботлар асосида

тўғридан-тўғри меҳнат бўйича харажатларда улар қанча фоизни ташкил қилиши аниқланади. Ҳақ тўлашнинг мукофат тизими қўлланиладиган корхоналарда ходимнинг умумий иш ҳақига ишга қатнашган вақти асосида ҳисобланган иш ҳақи (вақтбай тўлов) плюс қўшилган рағбатлантиришлар киради. Вақтбай тўловлар табел карточкаси маълумотлари асосида ҳисобланса, қўшимча рағбатлантиришлар буюртмалар карточкасидан олинади. Бундай ҳолларда буюртмалар карточкасида операция учун режалаштирилган вақт қайд қилинади, иш тугаганда эса буюртмани бажариш учун ҳақиқатда сарфланган вақт тўғрисида қайдлар қилинади. Бундан кейин карточканинг лицевой томонига мукофатнинг миқдори кўрсатилиши мумкин. Кейинги босқичда буюртмалар карточкасидаги ахборотларни ишчининг ҳисоб карточкасига ўтказиш ҳисобланади, қайсики унинг маълумотлари ҳафталик мукофат пулини аниқлаш ва уни тўлов ведомостига ёзишга асос бўлади. Меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари. Ишчи кучи қўнимсизлиги ва меҳнат у нумдорлиги. Меҳнат ҳақини ҳисоблашда бир қанча тизимлар амал қилади: вақтбай тўлов; ишбай тўлов; комбинациялашган тўлов; моддий рағбатлантириш; меҳнатга ҳақ тўлашнинг мукофатли тизими; мукофатли рағбатлантириш; гуруҳ моддий рағбатлантириш тизими (Манба: Управленческий учет -1 Ташкент. 2003. 60-63 б.) Меҳнатга ҳақ тўлашнинг у ёки бу тизимини қўллашдан мақсад иш ҳақини ошириб бориш асосида меҳнат унумдорлиги ва маҳсулот сифатининг юксалишига эришиш ҳисобланади. Иш берувчи фақат шундай ҳоллардагина, яъни иш ҳақини оширишдан икки томон ҳам манфаат кўргандагина уни оширишга қарор қилади. Иш ҳақини оширган тақдирда ҳам маҳсулот бирлигига тўғри келадиган меҳнат ҳақи харажатлари камайиши, ҳеч бўлмаганда ўзгармай қолиши талаб этилади. Иқтисодиёт қонунларига

мувофиқ меҳнат унумдолигининг ошиши меҳнатга ҳақ тўлашга нисбатан устун даражада ўсиши таъминланиши лозим. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг вақтбай тизимида ходимга иш ҳақи ишлаган меҳнат соатлари асосида белгиланган соатбай ставкалар бўйича иш ҳақи ҳисобланади. Вақтбай тизимида белгиланган соатбай ставкаси меҳнат унудорлигини оширишни рағбатлантирмаслиги мумкин. Шу сабабли, бу системада ҳақ тўланганда маҳсулот ишлаб чиқариш режасининг бажарилиши, меъёрий сарфланадиган вақтлар билан мувофиқлиги, маҳсулот (бажарилган ишлар) нинг сифатининг қатъий назоратини йўлга қўйиш талаб этилади. Шу билан бир қаторда маҳсулдорлик, сифат, тежамкорликни рағбатлантиришни ташкил этиш мақсадга мувофиқдир. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай тизимида сарфланган меҳнат соатларидан қатьий назар стандарт талабларида ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлиги учун белгиланган сумма миқдорида ҳақ тўланади. Бу тизимда маҳсулот сифатини назорат қилишни кучайтириш талаб этилади. Меҳнат унумдорлигини оширишни рағбатлантириш мақсадида дифференциялашган ставкаларни қўллаш ўринлидир. Бунда дастлабки ишлаб чиқарилган маҳсулот бирликлари учун кам ставкада, маълум бирликдан кейинги ишлаб чиқарилган бирликлар учун юқори меҳнат ставкалари қўлланилади. Комбинациялашган иш ҳақи тизимида ишбай иш ҳақи бўйича ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлигига нисбатан ишбай ставкаси белгиланади. Лекин, бунда минимал ҳафталик иш ҳақи келишилади. Агар ҳафталик иш ҳақи белгиланган минималдан кам бўлган ҳолларда унга вақтбай асосида белгиланган минимал иш ҳақи тўланади. Масалан, ишчига ишлаб чиқарган маҳсулот бирлиги учун 300 п.б. тўлаш мўлжалланган. Иш ҳақининг кафолатланган ставкаси 1 соатига 550 п.б. белгиланган. Ходим ҳафтада 38 соат ишлади. Унинг кафолатланган минимал иш ҳақи 20900 п.б. ташкил этади (550 *38 соат). Ишчи бир ҳафтада 95 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарди. Унинг ишбай ставкаси бўйича иш ҳақи 28500 п.б. бўлаяпди (95*300). Демак, унинг ҳафталик иш ҳақи минималдан катта бўлганлиги учун 28500 п.б.

ҳисобланади. Агар ходим 55 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарганда эди, унинг ишбай ставкаси бўйича иш ҳақи 16500 п.б. булади (55*300). Бундай ҳолларга ходимга кафолатланган минимал иш ҳақи 20900 п.б. берилади. Моддий рағбатлантириш тизимини қўллашдан мақсад ишлаб чиқарилаётган маҳсулот бирлиги харажатларини қисқартириш ҳисобланади. Масалан, ходимга соатига 200 п.б. тўлаш кўзда тутилган. Бир соатда у 10 бирлик маҳсулот ишлаб чиқаради. Демак, маҳсулот бирлигига ишчи кучи харажатлари 20 п.б. ни ташкил этади (200/10). Маҳсулот ишлаб чиқаришни рағбатлантириш учун меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай тизими жорий қилиниб, унга мувофиқ меҳнат ҳақи харажатлари маҳсулот бирлигига нисбатан 15 п.б. ни ташкил этади, яъни ходимга бир бирлик маҳсулот учун 15 п.б. тўланади. Агар бу меҳнат унумдорлигининг ошишига олиб келса ишчи соатига 15 бирлик маҳсулот ишлаб чиқаради. Натижада унинг соатбай иш ҳақи 225 (15*15). Ушбу тизимнинг жорий қилинишидан кўриниб турибдики, ишчининг саотбай ставкаси юксалган ҳолда маҳсулот бирлигига нисбатан сарфланадиган харажатлар 20 п.б. дан 15 п.б. га пасаймоқда. Иш берувчи ишбай ставкасини 15 п.б. дан оширган тақдирда ҳам унга бу иш самарали бўлади. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ўсиши натижасида маҳсулот бирлигига тўғри келадиган доимий харажатларни камайтириш эъвазига маҳсулот бирлиги таннархини умумий ҳисобда қисқартириш имкониятига эга. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг мукофат тизими ҳам ишбай тўловга асосланади ва бу тизимда вақтбай ҳамда ишбай тизимидаги айрим камчиликлар мавжуд эмас. Мукофатли рағбатлантиришнинг асосий ғояси норматив ишбай расценкаси бўйича тўловларни амалга ошириш ва тежаб қолинган вақтга қўшимча ҳақ тўлашга асосланади. Ушбу тўловнинг иккита усули қўлланилади: 1) Ишчи 50% тежаб қолган вақт учун олади, яъни Мукофат = (Норматив вақт-Ҳақиқий вақт) Х соат ставкаси /2

2) Мукофат миқдори сарфланган вақтни йўл қўйиладиган вақтга нисбати кўринишида аниқланади: Мукофат = Ҳақиқий вақт Х тежалган вақт Х соат ставкаси Норматив вақт Ушбу методлар тажриба ва квалификацияга эга бўлган ходимларга нисбатан қўлланилиши самарали ҳисобланади. Мукофот рағбатлантириш тизимида тў ғри д ан -тў ғри ва ёрдамчи ишлаб чиқариш ходимларига эришилган натижалар ва ютуқларга қараб рағбатлантиришлар белгиланади. Ушбу харажатлар ишлаб чиқариш харажатларининг таркибий қисми ҳисобланади. Бу харажатлар устама ишлаб чиқариш харажатларига олиб борилиб, уларни тақсимлаш орқали маҳсулот таннархига ўтказилади. Қолган барча билвосита персоналга ҳисобланган иш ҳақи таннархга олиб борилмасдан корхонанинг фойда ва зарарларидан (даромадидан) қопланилади. Юқоридаги барча тизимлар гуруҳ бўлиб моддий рағбатлантириш тизимига асосланиши мумкин. Гуруҳ бўлиб моддий рағбатлантириш тизими фақат индивидуал битта ходимнинг меҳнат унудорлигини оширишдан кўра гуруҳнинг меҳнат унумдорлигини оширишга эришиш кўпроқ самара келтиришига таянади. Чунки, меҳнат натижалари гуруҳ бўлиб ишлашда юзага келади. Ходимларга асосий иш ҳақидан ташқари бошқа тўловлар, жумладан меҳнат таътили учун тўловлар, иш вақтидан ташқари иш, туриб қолишлар учун тўловларни келтириш мумкин. Уларни ҳисоблаш ва харажатларга олиб бориш тартиби маълум хусусиятларга эга. Меҳнат таътили бўйича тўловлар агар тўғридан-тўғри ишлаб чиқариш ходимларига ҳисобланган бўлса у тўғридан-тўғри ишчи кучи харажатларига киритилади. У соат ставкасини ошириш орқали маҳсулот, иш ва буюртма таннархига олиб борилади. Масалан, ходимга одатда 40 соатлик иш ҳафтасида соатига 6 п.б. меҳнат ҳақи тўланади. Агар ходимга 4-ҳафталик йиллик таътил берилиши лозим

бўлса, ушбу меҳнат таътили суммаси 960 п.б. миқдорида ҳисобланади (40 соат * 6 п.б. * 4 ҳафта). Тасаввур қиламиз, ходим қолган 48 ҳафтада белгиланган соатларни ишлаб берди. У ҳолда унинг умумий соати 1920 соатни ташкил этади (48 ҳафта * 40 соат). Агар меҳнат таътили суммаси 960 п.б. ни умумий ишланган соатлари 1920 соатга бўлсак, тахминан 0,5 п.б. чиқади. Бу ставка эса меҳнат таътили ставкасини англатиб у асосий соатбай ставкасига қўшилади. Шу йўл билан меҳнат таътили харажатлари тўғридан-тўғри меҳнат ҳақи харажатлари ичида маҳсулот, иш ёки буюртма таннархига олиб борилади. Иш вақтидан ташқари иш (сверхурочные) - бу ходимнинг ушбу даврда белгиланган иш вақтдан ташқари вақтида ишлаган соатлари ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси меҳнат қонунчилигига мувофиқ иш вақтидан ташқари иш бир кунда 2 соат, йилига 120 соатдан ортиқ бўлмаслиги керак. Иш соати 12 соат бўлганда, ўта оғир шароитда ишлаган ҳолларда ортиқча меҳнатга йўл қўйилмайди. Иш вақтидан ташқари иш икки ҳолатини эътиборга олиш талаб этилади. Биринчи ҳолатда иш вақтидан ташқари иш зарурий ҳолат деб баҳоланади. Масалан, ишлаб чиқаришнинг заруриятидан келиб чиқиб қурилиш ишларини, маълум буюртмаларни муддатида топшириш, маҳсулотни ишлаб чиқаришни якунлаб қўйиш мақсадида ишдан кейин қолиб ишлаш соатларини келтириш мумкин. Иккинчи ҳолатда одатдаги иш даврида қилиниши мумкин бўлган ишларни ишдан кейин қолиб ишлаш соатлари қайд этилади. Бундай ҳолатларнинг олдини олиш мумкин эди, қайсики нормал иш соатларида белгиланган суръатда ишлаганда ёки бўш ўтирилмаганда ушбу қолиб ишлашларнинг олдини олиш мукин бўлар эди. Иш вақтидан ташқари зарурий иш учун тўловлар (биринчи ҳолат бўйича) агарда қочиб бўлмайдиган ва зарурий ҳолатдан келиб чиқса у ҳолда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг таннархига қўшилади. Кўпчилик ХИИКлар тажрибасига мувофиқ иш вақтидан ташқари тўловлар одатдаги вақтга нисбатан 2 баробар тўланади. Агарда қолиб ишлашга зарурият аниқ буюртмадан эмас, балки умуман кучланган графикдан келиб чиққан бўлса у ҳолда ушбу

буюртмаларни иш вақтидан кейинги соатларда бажарилган буюртма деб қараб бўлмайди. Бундай ҳолларда иш вақтидан кейинги бажарилган соатлар учун тўловлар устама ишлаб чиқариш харажатларига олиб борилади. Агарда иш вақтидан ташқари соатлар учун тўловлар кучланган графикдан эмас, балки буюртмачининг илтимосига кўра амалга оширилган бўлса у ҳолда харажатлар тўғридан-тўғри буюртма таннархига олиб борилиши лозим. Олдини олиш мумкин бўлган иш вақтидан ташқари иш соатлари учун тўловлар маҳсулот таннархига олиб борилмасдан фойда ва зарарлар (даромад) ҳисобидан қопланилади. Туриб қолишлар вақти - бу банд бўлмаган иш вақти ёки туриб қолишлар вақти бўлиб унумли бўлмаган, лекин тўланадиган иш вақтидир. Туриб қолишлар бир қанча сабабларга кўра юзага келади. Буринчи турдаги туриб қолишларга олдини олиш мумкин бўлган ҳолатларни киритиш мукин. Масалан, хом-ашёнинг етишмаслиги, бошқарув қарорларининг қабул қилиниши (маҳсулотнинг технологик жиҳатлари ўзгарганда, режалар ўзгарганда) натижасидаги туриб қолишлар ва бошқа ҳолатларни қайд қилиш мумкин. Ушбу турдаги туриб қолишларни бошқарув ҳисоби мақсадида тузатса бўладиган ва ундан яхши режалар тузилган тақдирда кочиб қолиш мумкин бўлган йўқотишдир. Бундай харажатлар маҳсулот таннархига қўшилмайди ва фойда ва зарарлар счётидан қопланилади. Иккинчи турдаги туриб қолишлар нормал ҳолатлардан ҳамда олдини олиш қийин бўлган, яъни корхонанинг ўзидан боғлиқ бўлмаган ёки ташқи омиллар ҳисобидан юзага келади. Масалан, чой учун танаффус, кутилмаганда маҳсулотга бўлган эҳтиёжнинг тушиб кетиши, хом-ашё таъминотига катта таъсир кўрсатувчи таъминотчилар айби билан хом-ашё етказиб берилмаслиги ва бошқа ҳолатларни келтириш мумкин. Бундай туриб қолишлар қочиб бўлмайдиган ва корхонанинг назорат қила олмайдиган харажатларига киради. Бундай харажатлар маҳсулот таннархнинг таркибий қисми ҳисобланади. Ушбу турдаги туриб қолишлар фақат алоҳида операцияларнигина эмас балки бутун жараённинг туриб қолишига сабаб бўлиши мумкин. Шу боис, ушбу туриб қолишлар

натижасида юзага келган харажатлар бутун операциялар бўйича тарқатилиши керак. 2. Кўпчилик компанияларда иш ҳақи бўйича харажатлар харажатларнинг салмоқли моддасини ташкил этади ва шу боис, даврий равишда ўлчанган меҳнат унумдорлигини режалаштирилган миқдор билан таққослаб туриш муҳимдир. Бунда “норматив соатлардан” фойдаланилади. Норматив соат - бу бир соат давомида тажрибали ходим томонидан меъёрларга мувофиқ ишлаб чиқарилиши шарт бўлган маҳсулот бирлиги миқдори ҳисобланади. Мисол: Маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун норматив вақт - 30 минут Даврда ҳақиқатда ишлаб чиқарилган миқдор - 840 бирлик Ҳақиқатда сарфланган вақт миқдори - 410 соат Бюджет бўйича берилган иш соатлари миқдори - 400 соат Меҳнат унумдорлиги коэффициенти қуйидагича аниқланади: Норматив соатларда ифодаланган ҳақиқий миқдор Ҳақиқатда сарфланган соатлар Яъни, Маҳсулотни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган норматив вақт Ҳақиқатда сарфланган соатлар Бизнинг мисолимизда ((840х30 мин)/60)/410 * 100% = 102.44% Демак, меҳнат унумдорлиги режалаштирилган миқдорга нисбатан 2,44 % га ошган. Бу эса ижобий ҳолат ҳисобланади. Меҳнат унумдорлигини ошириш ҳамда маҳсулот бирлигига тўғри келадиган меҳнат ҳақи харажатларини камайтириш имкониятларини ахтариб топишнинг муҳим воситаларидан бири ходимлар қўнимсизлигини таҳлил қилиш бўлиб ҳисобланади. Ходимларнинг қўнимсизлиги - бу ишдан бўшатилган ходимлар сонини ушбу даврда ёлланган ходимларнинг ўртача сонига бўлиш орқали топилади. Буни қуйидаги формула орқали ифодалаш мумкин:

Ишдан чиқарилаётган ходимларнинг миқдори Х 100 % Барча ходимларнинг ўртача сони Ходимлар билан ишлаш бўлимининг бош мақсади ишчи кучи қўнимсизлигини камайтириш бўлиб ҳисобланади. Ходимларни алмаштириш корхона томонидан қўшимча қўйидаги харажатларни амалга оширишига олиб келади: • Бўш иш жойлари тўғрисида эълон бериш ва танлаб олиш • Ходимларни жўнатишни ташкил қилиш ва алмаштириш • Ўқитиш • Янги ходим ўргангунга қадар меҳнат унумдорлигининг пасайиши Ходимлар қўнимсизлигини назорат қилиш, персонал ҳаракатини доимий равишда таҳлил қилиб бориш мақсадида кадрлар бўлимида ходимлар тўғрисида қуйидаги маълумотлар тўпланиши, сақланиши ҳамда таҳлил қилиб борилиши лозим. Шахсий маълумотлари Ходим ишлаган бўлим, цех ва лавозими Меҳнат стажи, маълумоти, малака оширганлиги, маоши Ишдан чиқиш сабаби ва бошқа маълумотлар Ходимларнинг ишдан чиқариш ҳолатларини икки гуруҳга ажратишимиз мумкин бўлади: Олдини олиш мумкин бўлган ҳолатлар: 1) кам иш ҳақи; 2) ёмон иш шароитлари; 3) ўқитишнинг имкониятлари етарли эмаслиги; 3) кўтарилишга имкониятнинг йўқлиги. Олдини олиш мумкин бўлмаган ҳолатлар: 1) Пенсияга чиқарилиши; 2) касал бўлиши/ўлими; 3) оилавий ҳолати; 4) яшаш жойининг ўзгариши Келажакни кўриб ишлайдиган раҳбар ходимлар қунимсизлиги сабабларини ўрганиб чиқади. Олдини олиш мумкин бўлган ҳолларда ходимларнинг ишдан кетиш ҳолатларини бартараф этиш бўйича чоралар кўради.

Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

O'xshashlar

Ғазначилик органларида Давлат бюджети харажатлари ҳисоби

Меҳнат ва иш хақи ҳисоби

Ишлаб чиқариш устама харажатлари ҳисоби ва уларни маҳсулот (иш, хизмат) таннархига киритиш усуллари

Материаллар ҳисоби

Лизинг ҳисоби