Меҳнат ва иш хақи ҳисоби - Iqtisodiyot - Referatlar

Меҳнат ва иш хақи ҳисоби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146.5 KB

Ko'chirib olish

Меҳнат ва иш хақи ҳисоби Режа : 1.Меҳнатга хақ тўлаш бўйича ҳисоб-китобларни ҳисобга олишнинг асосий вазифалари. 2.Ишлаб чиқаришнинг турли шароитларида ишлаб чиқариш ҳисобни юритиш тартиби. 3.Меҳнатга хақ тўлаш шакиллари, тизимлари, фонди ва унинг таркиби. 4.Ишчи ва хизматчилар билан ҳисоб-китобларнинг синтетик ва аналитик ҳисоб. 5.Ишчиларнинг меҳнат таътили вақтига резерв килинадиган сумма ва ижтимоий суғурта бўйича касаба уюшмаси ташкилотлари билан ҳисоб-китобни ҳисобга олиш. 6.Меҳнатга хақ тўлаш фондининг сарфланиши устидан назорат.

1.Меҳнатга хақ тўлаш бўйича ҳисоб-китобларни ҳисобга олишнинг асосий вазифалари. Хўжалик юритишнинг хозирги шароитида ишлаб чиқариш корхоналарининг бош вазифаси турмуш фаровонлигини янада юксалтириш, ижтимоий ишлаб чиқаришнин оғишмай устириб бориш, кишлок хужалигини жадал ривожлантириш йул билан меҳнат унумдорлигини ошириш, миллий даромадни устиришдан иборатдир. Меҳнат ва иш хақи ҳисоб-китоб ишларининг аниу ва оператив маълумотлар талаб килувчи энг мухим ҳамда уийин сохаларидан биридир. Унда ходимлар сонининг узгариши, иш вақтининг сарфланиши, иш хақи фонди, тўлов турлари ва ходимлар тоифаси бўйича ҳамда иш хақи фондидан ташкари амалга ошириладиган бошқа тўловлар, корхонанинг хар бир ходими билан ҳисоб- китоблар акс эттирилади. Бу маълумотлар асосида меҳнат унумдорлиги ҳамда меҳнат ресурсларидан фойдаланиш, ходимлар сони, иш хақи фондининг сарфланиши ва бошқалар бўйича режа топширикларининг бажарилиши устидан назорат амалга оширилади. Меҳнат ва иш хақи ҳисобни йулга куйиш меҳнатга тўғри муносабат рухида тарбиялашнинг мухим омилларидан биридир. Меҳнат ва иш хақи ҳисобнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: 1. Иш вақтининг тўғри сарфланиши устидан назорат олиб бориш. 2. Сарфланган меҳнат ёки ишлаб чиқарилган маҳсулотни тегишли ҳужжатларда уз вақтида ва тўғри акс эттириш. 3. Ҳисобланган иш хақини калькуляция объектлари ўртасида тўғри таксимлаш. 4. Иш хақи ва меҳнатга хақ тўлашнинг илгор усулларини амалда куллаш.

5. Меҳнатга хақ тўлаш фондининг тўғри сарфланиши устидан назорат олиб бориш. Халк хужалигининг бошқа тармокларидаги каби саноатда ҳам ходимлар сони корхонанинг ишлаб чиқариш дастури асосида аниуланади. Ходимлар корхона микёсида улардан каерда фойдаланишига қараб икки гурухга бўлинади: саноат ишлаб чиқариш ходимлари ҳамда саноатга таълукли бўлмаган ишлаб чиқариш ва Хўжаликлардаги ходимлар. Биринчи гурух ишчилар, асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқаришдаги бошқа ходимлар, омбор ва завод бошқармасидаги мавжуд ускуналарни катта таъмирлашда банд булган ходимлар киради. Иккинчи гурухга уй-жой камунал хужалиги, маданий-маиший ва тиббиёт муассасаларининг ходимлари, болалар муассасалари, укув юртлари, бино ва иншоатларни катта таъмирлашда банд булган ходимлар киради. Саноат ишлаб чиқариш ходимлари бажарадиган ишларига қараб икки тоифага бўлинади: 1)ишчилар; 2)хизматчилар. Хизматчилар уз навбатида, қуйидагиларга бўлинади: рахбарлар, мутахасислар ва бошқа ходимлар. Ходимларни бундай гурухлаш иш хақини калькуляция моддалари ўртасида тўғри таксимлашда мухим аҳамиятга эгадир. Корхона ходимларининг таркиби тўғрисидаги ҳисоб кадрлар бўлими тамонидан олиб борилиб, уларни ишга кабул килиш, бушатиш, меҳнат таътили бериш ва бошқалар тегишли ҳужжатларда расмийлаштирилади. Тўла Хўжалик ҳисоб ва узини-узи маблағ билан таъминлаш шароитида иш хақи ҳисоблаш меҳнатга хақ тўлаш фонди чегарасида амалга оширилади. Мехнатга хақ тўлаш фонди Хўжалик даромадининг бир кисми

бўлиб, у корхона ихтиёрида коладиган даромаддан(фойдадан) ташкил топади. Меҳнатга хақ тўлаш фондининг умумий миудори корхона (бирлашма)ни иктисодий ва ижтимоий ривожлантириш режасида кузда тутилади. Тасдиуланган умумий меҳнатга хақ тўлаш фонди чегарасида корхона айирим тоифадаги ходимлар меҳнатига хақ тўлаш фондини белгилайди ва ҳисобга олади. Режадаги ходимлар сонини аниулайди, штатни тасдиулайди. Бунда албатта, бошқарув аппарати ходимлари сонини кискартириш ва бошқариш билан боғлиу харажатларни камайтириш кузда тутилиши лозим. 2. Ишлаб чиқаришнинг турли шароитларида ишлаб чиқариш ҳисобни юритиш тартиби. Ходимларнинг ишга келиши ва сарфланган иш вақтини ҳисобга олиш меҳнат интизомини мустахкамлашда мухим аҳамиятга эга. Иш кунининг неча соат давом этиши корхона махмуряти тамонидан касаба уюшмаси билан келишилган холда белгиланади. Сарфланган вақт ҳисоб табел асосида юритилади. Хар бир ходимга табел раками бириктирилади ва у меҳнат, иш хақи бўйича расмийлаштириладиган барча ҳужжатларда кўрсатиб борилади. Ҳисобот даври бошланишидан аввал утган ойдаги табелдан ходимнинг исм-шарифи кўчириб ёзилади ва ишга чиқиш, иш вақтини сарфлаши шиартли белгилар ёрдамида ҳисобга олиб борилади. Масалан сафарга китган «С», меҳнат таътилидаги ходимлар «О» харфи ва хақазолар билан белгиланади. Ишга чиқиш ва иш вақтдан фойдаланиш ҳисоб таабелда икки хил усулда амалга оширилади. Бириничи усулда барча ишга чиқкан, кечиқкан, бирор сабабга кура ишга чиқмаганлар тулик руйхат килиб борилади.

Иккинчи усулда эса табелда фокат кечиқканлар, ишга чиқмаганлар, яъни маълум мердан четга чиқкан ходимлар руйхат килиб борилади. Хар бир ходимнинг ишлаган вақти табел ҳисобот ойининг биринчи ярмига ва ой охирига, яъни икки марта ҳисоблаб чиқилади. Табел бўлим ёки цех бошлиги тамонидан имзоланади, сўнгра табелчи тамонидан бухгалтерияга иш хақи ҳисоблаш учун топширилади. Ишбай меҳнат хақи шаклиди хақ ҳисоблашда таебл ҳисоб маълумотлари етарли эмас. Бунинг учун улрага ишлаб чиқарган маҳсулотнинг сони, сифати ёки бажарган иш хажми ва бир маҳсулотга тўланиши лозим булган ишбай нархи маълум бўлиши керак. Ишбай ишловчи тамонидан ишлаб чиқарилган маҳсулот ёки бажарилган иш хажми турли корхоналарда бир хил бўлмаган ҳужжатларда расмийлаштирилади. У ёки бу ҳужжатнинг кулланилиши корхонанинг кайсиишлаб чиқариш турига тегишлилигига боғлиу. Ишлаб чиқаришнинг индивидуал ва майда серияли хилига мансуб корхоналарда ишлаб чиқариш Т-40 сонли шаклдаги топширик (наряд)дарда расмийлаштирилади. Купчилик корхоналарда наряд айрим ишчи ёки бригада тамонидан бажариладиган хар бир ишлаб чиқариш топширигига алохида ёзилади. Бундай тартиб бошлангич ҳужжатлар сонининг ошишига ва уларин кайта ишлаш жараёни билан боғлиу булган ҳисоб ишларининг мураккаблашишига олиб келади. Шунинг учун ҳам бир ёки икки хафталик, ойлик муддатда ёзиладиган куп каторли топширикларни куллаш талаб килинади. Топшириклар цехнинг режа-диспетчер бюроси тамонидан цехнинг ишлаб чиқариш режасига мувофик технологик карта асосида тулдирилади. Ишчи ва бригада тамонидан топширик бажарилгандан кейин ишлаб чиқарилган маҳсулот сони ёки бажарилган иш хажми бажариш учун сарфланиши лозим булган материал меъёри ва хақикатдан берилган

материалнинг сони топширикда кўрсатилади. Бу, уз навбатида, иш хақини топширик асосида ҳисоблашгина эмас, балеи материаллар сарфининг белгиланган меъёрига риоя килиниши устидан назорат олиб бориш имконини ҳам беради. Бу тизимнинг нуксонларидан бири шундаки, унда айирим бажарилган ишлаб чиқариш топшириклари акс эттирилади, аммо у бутун бир технологик жараённинг бориши устидан назорат килишга мослаштирилмаган. Махсулот, деталларни кайта ишлаш жараён, одатда бир сменадан ошмайдиган ишлаб чиқаришнинг серияли хили шароитида ишлаб чиқариш ҳисоб Т-22 ракамли шаклдаги ёки бошқа шакллардаги рапортларда юритилади. Рапотр иш сменаси бошланмасдан аввал ёзилади ва зарур деталларни цехга жунатиш учун омборчига топширилади. Омборчи деталларни жунатиб, бу хақида рапортга тегишли белги куйгандан кейин, у техника назорат бўлимига берилади. Смена охирида кайта ишланган деталлар сони рапортда кайд килинади. Ишлаб чиқаришнинг серияли хлидаги баъзи корхоналарда ишлаб чиқариш ҳисоб Т-23 ракамли шакилдаги маршрут варакалари тизимда юритилади. Одатда маршрут варакалари цехнинг режа-диспетчер ходимлари томонидан ёзилиб, унда кайта ишланиши лозим булган айрим деталлар партияси ишлаб чиқариш топшириги сифатида кайд килинади, бажарилган иш натижалари кайта ишлаш жараёнининг биринчисидан тортиб то охирги оператциясигача назорат килинади. Шундай килиб,маршрут варакалари ёрдамида техналогик жараёнинг бориши назорат килинади. Бу эса уларнинг афзалликларидан биридир. Бажарилган иш техника назорат бўлим ходимлари томонидан кабул килиниб, маршрут варакаларида кўрсатилади. Назоратчи бу пайтда кайта ишлаш учун берилган деталларнинг сонини кабул килинганлари билан

солиштириди ва аниуланган хар бир камоматни маршрут варакаларида кайт этади, бу эса ишлаб чиқаришда деталлар харакати устадан назорат олиб бориш имконини беради. Ишлаб чиқаришнинг оммавий хилига мансуб булган корхоналарнинг хусусиятларидан бири шундаки, уларда ишчилар асосан бир хил оператцияни бажарадилар. Бундай шароитда ишлаб чиқариш топширигини хар бир ишчига етказиш зарурияти йуколади. Ишлаб чиқариш ҳисоб хафталик, ун кунлик, ярим ойлик ,ойлик ҳужжатларда юритилади. Баъзи вақтларда у ёки бу сабабларга кура меъёри холатдан четга чиқиш холлари ҳам юз беради. Масалан, тегишли ускуналарнинг бўлмаслиги, уларни ускунанинг бошқа тури билан алмаштириш, материалларнинг заруридан оттикча каттиклиги ва бошқалар. Бундай холатлар қўшимча иш вақтининг сарифланишини таказо килади ва қўшимча хақ варакалари билан расмилаштирилади. У ёки бу сабабга кура унимсиз сарифланган иш вақти, маҳсулотлар акт билан расмилаштирилади. Мехнат ва иш хақини ҳисоблаш бўйича расмилаштириладиган бошлангич ҳужжатлар белгиланган муддатда бухгалтериянинг иш хақини ҳисоблаш бўлимига топширилади. Бошлангич ҳужжатлар бухгалтерия ходимлари томонидан текширилади, сўнгра кайта ишлаш учун машина- ҳисоблаш бюросига ёки машина- ҳисоблаш станцияларига юборилади. Бошлангич ҳужжатларни кайта ишлаш дейилганда ишчининг бажарган ишини ишбай нархига купайтириш йул билан иш хақини ҳисоблаш тушунилади. Кайта ишланган ҳужжатлар, ишчиларнинг табел ракамлари бухгалтерияда цехлар бўйича гурухланади ва ишчининг иш хақи унинг шахсий счёти ёки варакаларига ёзиб борилади. Иш хақи ва бошқа ҳисоб ишлари ҳисоблаш машиналари ёрдамида бажариладиган корхоналарди

кайта ишланган бошлангич ҳужжатлардаги маълумотлар асосида ууйдагилар тузилади: 1) ҳисоблаш ведомости; 2) ҳисобланган иш хақининг ишлаб чиқариш счётлари ва харажат моддалари ўртасида таксимлаш ведомости; 3) иш хақи сарифи бўйича меъёрдан четга чиқиш ведомости ва бошқалар. 3.Меҳнатга хақ тўлаш шакиллари, тизимлари, фонди ва унинг таркиби. Саноатда ишчи меҳнатига таъриф тизими асосида сарифланган меҳнат миудори ва сифатига мувофик хақ тўланади. Таъриф тизими-таъриф-малака маълумот номаси, таъриф сеткаси ва таъриф стафкаси каби тушунчаларни уз ичига олади. Корхонада бажариладиган ишларнинг ишлаб чиқариш тавсифи таъриф-малака маълумот номасида келтирилади. Ушбу ҳужжат ишчилар малакасини аниулаш ва уларга маълум равирят белгилашда асос бўлиб хизмат килади. Таъриф сеткаси- бу разрядлар ва уларга тегишли булган таъриф коэффцентлари кўрсатиладиган ҳужжатдир. Ҳамма корхоналарда биринчи разряднинг таъриф коэффиценти бирга тенг бўлиб, разряд ортган сари таъриф коэффиценти ҳам ошиб боради. Таъриф ставкаси- ишчининг разриядига мувофик унга маълум вақт бирлиги (соат, кун) учун тўланадиган хақ миудорини аниулайди. Одатда таъриф ставкаси биринчи разряд учун белгиланиб, колган разрядлар учун эса биринчи разряд таъриф ставкасини колган разрядлар таъриф коэффицентига купайтириш йул билан

аниуланади. Масалан, машина созлик, нефт ва газ саноати корхоналари учун қуйидаги таъриф колэффицентлари уулланилади: Тариф разрядлари I I I III IV V V I Тариф коэффицентлари 1 .0 1.13 1.2 9 1.4 8 1.7 2 2. 0 Агар биринчи разрядли ишчининг ойлик тариф ставкаси 700 сум килиб белгиланган булса, 5-разрядли ишчининг ставкаси 1200сум 40 тийинга тенг булади. Саноатда иш хақининг асосан ишбай ва вақтбай шакиллари уулланилади. Иш хақининг ишбай шаклида меҳнатга хақ ишбай нарх асосида ишлаб чиқорилган маҳсулот сони ва сифатига мувофик тўланади. Нарх- бу битта маҳсулотни ишлаб чиқариш учун тўланадиган иш хақи суммасидир. Масалан ишчи битта детални ишлаб чиқариш учун 2 соат вақт сарифлайди. Ишчининг 1 соатлик тариф ставкаси 50сум. Демак детал нархи, яъни ушбу деталнинг ишлаб чиқарилганлиги учун ишчига тўланадиган хақ 100 сумга тенг булади. Амалда ишбай иш хақи ҳаклининг оддий, мукофот ва аккорд тизимлари уулланилади. Оддий ишбай шаклида ишлаб чиқарилган маҳсулот сонини ишбай нархига купайтириш йул билан иш хақи миудори аниуланади. Ишбай- мукофот шаклида ишчи асоси иш хақидан ташкари маълум ишлаб чиқариш ютукларига эришганлиги учун мукофот олади. Масалан ишлаб чиқаришда хом ашё, материал, электор куввати ва бошқа моддий бойликлар тежаб-тергаб сорифоланганлиги, ишлаб чиқариш ошириб бажарилганлиги вахоказо. Ишбай иш хақи шаклининг ушбу тизими амалда кенг уулланилади.

Ишбай-аккорд шаклида иш хақи суммаси ишлаб чиқарилиши лозим буган маҳсулот ёки бажарилиши лозим булган иш учун белгиланади. Аккорд шаклининг авзалликларидан бири шундаки, унда бажарилган ишнинг жами ёки туганланган маҳсулот учун хақ тўланади. Бу эса меҳнатни меъёрлашни ва иш хақи буйичи ҳисоб-китоб ишларини бирмунча енгиллаштиради. Ишбай-аккорд тизими асосан мавсумий ишларни ҳамда айирим буюртмаларни бажаришда уулланилади. Иш вақтининг вақтбай шаклида меҳнатга хақ ходимнинг ишлаган вақти ва малакасига қараб тўланади. Амалда вақтбай иш хақининг оддий ва мукофот шакллари уулланилади. Оддий-вақтбай шаклида инженер-техник ходимлар, хизматчилар хақикатан ишлаган вақтига қараб белгиланган маош асосида хақ оладилар. Вақтбай иш хақи олувчи ишчилар меҳнатига хақ уларнинг ишлаган иш вақти ва тариф ставкалари асосида аниуланади. Вақтбай-мукофот шаклида асосий иш хақидан ташкари мукофот ҳам тўланади. Рахбар, инженер-техник ходимлар, хизматчилар меҳнати ойлик белгиланган оклад асосида тўланади. Ҳисобот ойидаги ҳама иш кунини тулик ишлаган бу тоифадаги ходимлар меҳнати ойлик оклад миудорида тўланади. Агар ходим ҳамма иш кунида тўла ишламаган булса, у холда унинг меҳнатига хақ ишлаган вақти ва ойлик оклад асосида ҳисобланади. Завод бошқармаси ва цехлардаги инженер-техник ходимлар ва хизматчилар меҳнатга хақ тўлаш фонди маблағи ҳисобдан мукофотланадилар. Завод бошқармасининг инженер-техник ходимлари ва хизматчилари маҳсулот сотиш ҳама рентабеллик режасининг бажарилиши кўрсаткичлари бўйича, цех, бўлимларнинг инженер-техник ходимлари, хизматчилар эса маҳсулот таннархини камайтириш, меҳнат унумдорлиги ошириш бўйича режа топширикларини бажарганликлари ҳамда ишлаб

чиқаришда хом ашё материалларини иктисод уилганликлари ва бошқа кўрсаткичлар бўйича мукофотланадилар. Бунга асос буладиган кўрсаткичлар хар бир корхона хусусиятларини ҳисобга олган холда белгиланади. Ишчиларга ҳамда инженер-техник ходимлар, хизматчиларга мукофот меҳнатга хақ тўлаш фондидан тўланади. Ишлаб чиқариш корхоналари меҳнат ва иш хақи бўйича масалаларни мустауил равишда узларии хал киладилар. Корхона рахбари тасдиуланган меҳнатга хақ тўлаш фонди доирасида касаба уюшмаси ташкилоти билан келишилган холда ишчиларнинг айирим гурухи учун меҳнатга хақ тўлашнинг ишбай, вақтбай ёки аккорд шакилларини белгилаши ҳамда ишчилар, инженер-техник ходимлар ва хизматчиларни мукофотлаш учун мукофотлаш шартлари ҳамда кўрсаткичларини аниулаб олиш мумкин. Амалдаги тариф-малака маълумотномасига мувофик ишчиларга разряд белгилаш, ишлаб чиқариш меъёрларини қараб чиқиш ва янгиларини тасдиулаш мумкин. Ундан ташкари, корхона рахбари юкори малакали уста ва бошқа инженер-техник ходимларнинг ойлик иш хақига қўшимча фоиз хақ белгилай олади, штатлар, оклад, махмурий-бошқарув харажатлари сметасини тасдиулайди. Бу смета молия органлари томонидан руйхат килинмайди. Кейинги йилларда ходимларнинг иш натижаларидан моддий манфаатдорлиги асосан ишчи ва хизматчиларнинг ойлик маошлари, ставкаларини такомиллаштириш йул билан амалга оширилади. Шу билан бирга турмуш тарзи хақ тўлашнинг рағбатлантириш механизмини янада такомиллаштиришни такозо этади. Меҳнатга хақ тўлаш фондини режалаштириш тартибини узгартириш билан бир каторда меҳнатга хақ тўлашнинг рағбатлантириш ролини кучайтиришга, эришилган юкори

натижалардан моддий манфаатдорликнинг илгор шаклларини амалда кенг куллашга алохида эхтибор берилади. Ишлаб чиқариш бирлашмаларива корхоналарига хақ тўлаш фондининг иктисод килинган кисми ҳисобдан белгиланган оклад ва тариф ставкаларига устама хақ тўлаш хукуки берилган. Ишчи тариф ставкасига белгиланган иш хажми кам иш билан бажарилган, юкори касб усталигига эришилган такдирда ва бошқа холларда устама хақ тўланади. Якка ва жамоа иш натижаларини рағбатлантиришда, иш сифатини, ишлаб чиқариш самарадорлигини кутаришда меҳнатга хақ тўлашнинг бригада тизимини янада ривожлантириш катта аҳамиятга эга. Бригаданинг иш хақи ишчилар разряди, уларнинг ишлаган вақти ва хар бир бригада ахзоси кушган улушининг коэффициентига мутаносиб равишда бригада ахзолари ўртасида таксимланиб, бригада кенгаши тамонидан белгиланади ва бухгалтерияга ишхақи ҳисоблаш учун топширилади. Инженер-техник ходимларни рағбатлантириш учун ҳам устама хақ белгиланади. Ушбу қўшимча хақлар учун ишлаб чиқариш бирлашмаси (корхона) меҳнатга хақ тўлаш фонди суммасини 0,3 фоиздан 1 фоизгача ошириши мумкинлиги кузда тутилади. Бу тадбирлар инженер-техник ходимлар ва хизматчиларнинг иш сифатини яхшилаш, малакасини ошириш имконини яратади. Иш хақи уз таркибига кура иккига бўлинади: асосий ва қўшимча. Асосий иш хақи дейилганда ишчи ва хизматчиларнинг ишлаган вақти учун тўланадиган хақ тушунилади. Масалан, вақтбай ва ишбай хақнинг барча турлари, меҳнат шароитининг узгарганлиги учун тўланадиган қўшимча хақ, тунги сменада ишлаганлигига ҳамда смена соатидан ортикча ишлаганлиги учун тўланадиган хақ ва бошқалар назарда тутилади.

Қушимча иш хақи деб ишчи ва хизматчиларнинг ишламаган вақти учун амалдаги конун-коидаларга мувофик тўланадиган хақка айтилади. Масалан, меҳнат таътили учун, ёши 18 га етмаган усмирларнинг ишламаган соати учун, давлат, жамоа ишлари билан банд бўлишгани учун тўланадиган хақ ва бошқалар. Корхона ходимларининг асосий ва қўшимча ҳамда руйхатда бўлмаган ходимлар иш хақи меҳнатга хақ тўлаш фондини ташкил килади. Унга қуйидагилар киради: -корхона, муассаса ва ташкилотларда меҳнатга хақ тўлаш шакллари ва тизимларига мувофик ҳисобланган иш хақи; -иш хақи куринишида берилган маҳсулот қиймати; -тариф ставкалари ва окладларига қўшимчалар; -мукофотлар; -корхона штатида бўлмаган ходимлар меҳнатига хақ; -меҳнат таътилига тўланадиган хақ ва бошк. Пул тўловлари ва рағбатлантиришларга қуйидагилар киради: -йиллик иш якунлари бўйича рағбатлантириш (13-иш хақи); -мухим ишлаб чиқариш топширикларини бажарганлиги учун рағбатлантириш; -корхоналардан укишга юборилган талабаларга стипендия; -даволаниш учун бериладиган йулланмалар қиймати; -меҳнат жамоалари ахзоларига акциялар учун тўланадиган даромадлар ва бошк. Ўртача даромад ва ходимларнинг ўртача иш хақи. Корхона ходимлари ўртача иш хақига меҳнатга хақ тўлаш фонди таркибида киритиладиган жами тўловлар киради. Факат корхона штатида бўлмаган ходимлар меҳнатига тўланадиган хақ киритилмайди. Ўртача иш хақига пул тўловлари

ва рағбатлантиришлардан ташкари, йил натижалари бўйича рағбатлантириш ҳамда мухим ишлаб чиқариш топширигини бажарганлик учун рағбатлантириш киради. Корхона ходимлари ўртача даромадига ўртача иш хақига киритиладиган суммалардан ташкари, моддий ёрдам, меҳнат фахрийлари нафакага кетаётган вақтларида тўланадиган нафака, талабалар стипендияси, корхона ходимларига бериладиган енгилликлар, даволаниш учун бериладиган йулланмалар қиймати, акциялар учун олинадиган даромадлар ва бошқалар киради. Истеъмолга сарфланадиган маблағлар таркибига кирмайдиган тўловларга қуйидагилар киради: -калам хақи; -тадкикот ва рационализаторлик таклифлари учун рағбатлантириш; -меҳнат сафари харажатлари; -вақтинча мехнат кобилятини йукотганлик учун нафака, ишлаётган нафакахурларга берилаётган нафака; -махсус кийим, пойабзал қиймати ва бошк.; -укув муассасалари,болалар интернатларига кўрсатиладиган ёрдам; -маданий-оммавий, укув тадбирларини олиб бориш учун ижарага олинган бино ижара хақи; -профилакторий, дам олиш уйлари, пансионатлар харажатлари; -кутубхона, тиббиёт пункти, музейлар билан боғлиу харажатлар ва бошк. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999йил 5февралдаги «Маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқариш ва реализацияси бўйича харажатлар таркиби ва молиявий натижаларнинг таркиб топиши тўғрисидаги Низом» ни тасдиулаш хақидаги уарорига мувофик, ишлаб

чиқариш характеридаги меҳнатга хақ тўлаш харажатлари таркибига қуйидаги моддалар киради: 1.Корхонада уулланиладиган меҳнатга хақ тўлаш шакллари ва тизимларига мувофик, ишбай нархлар, тариф ставкалари ва окладлар асосида хақикатдан бажарилган иш учун ҳисобланган ишлаб чиқариш характеридаги иш хақи, қуйидагилар кушилган: а) огир тиббий иклимли жойларда узок муддат узиликсиз иш стажига эга булганлар учун иш хақига қўшимча; б) доимий иши йулда амалга ошириладиган алоқа, темир йул, сув, автомобил трнспорти ва бошқа ходимлар иш хақига қўшимча; в) тўғридан-тўғри курилишда, капитал таъмирлаш каби ишларда банд булган ходимларга конунда кузда тутилган айирим ишларни бажарганлиги учун тўланадиган қўшимча хақ; г) ер ости ишларида банд булган ходимларга тўланадиган қўшимча хақ; д) амалдаги конунларга мувофик, чул, сувсиз ва тогли жойларда меҳнат килувчи ходимларга тўланадиган хақлар (туман коэффицентлари); ж) махсус шартномага мувофик, корхона, ташкилотлардан муайян ишларни бажариш учун жалб килинган ходимларга ва уларни юборган ташкилотга тўланадиган суммалар. 2. Меъёрдан ортикча, яхши ишлаган кунлари ва бошқа холатлар ҳисобга берилган дам олиш кунлари учун тўланадиган хақ; 3.Миудор куринишидаги тўланадиган маҳсулот қиймати. 4.Амалдаги конунларга мувофик, рағбатлантириш характеридаги тўловлар: мукофотлар, касб махорати учун тариф ставкалари, ойлик маошларга қўшимчалар ва бошқа рағбатлантиришлар. 5.Тунги сменада, сменадан ортикча, шунингдек, дам олиш кунлари меҳнат шароити огир ва зарарли булганлиги учун тўланадиган тўловлар.

6. Амалдаги конунларга мувофик, навбатдаги меҳнат таътили ва қўшимча таътиллар, усмирларнинг имтиёзли соатлари, болали аёлларнинг танаффус соатлари учун тўловлар ва бошк. 7. Иш хақи кисман сакланган холда мажбурий таътилда булган ходимларга тўланадиган хақлар. 8. Кон топширувчилар учун тўланадиган тўловлар, текшириш ва кон топшириш, дам олиш кунлари учун бериладиган тўловлар. 9. Корхоналарда ишлаб чиқариш амалиётини утаганлиги учун олий, ўрта махсус укув юрти талабалари учун тўловлар. 10. Талабалар курилиш отрядлари таркибида ишловчи олий ва ўрта махсус укув юрти талабалари меҳнатига хақ. 11.Тузилган шартномага кура, бажарилган ишлар учун корхона штатида бўлмаганлар меҳнатига хақ. 12. Амалдаги конунларга мувофик, ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этадиган ходимлар меҳнатига хақ тўлаш фондига кушиладиган бошқа тўлов турлари. 4.Ишчи ва хизматчилар билан ҳисоб-китобларнинг синтетик ва аналитик ҳисоби. Юкорида айтиб утилганидек, иш хақи ва ишлаб чиқариш ҳисоб бўйича ишлаб чиқариш цехлари, бўлинмаларида расмийлаштирилган бошлангич ҳужжатлар белгиланган муддатда бухгалтерияга топширилади. Ҳисоб ишлари марказлаштирилган корхоналарда ҳужжатлар корхона бухгалтериясининг иш хақини ҳисоблаш бўлимига, ҳисоб ишлари марказлаштирилмаган корхоналарда эса цех бухгалтериясига топширилади. Ҳужжатлар бухгалтерия ходимлари томонидан текширилади ва кайта ишлаш учун машина-ҳисоблаш бюроси ёки машина-ҳисоблаш станциясига

юборилади. Улар кайта ишлангандан сўнг ходимлар тоифалари ва табел ракамлари бўйича гурухланади. Гурухланган ҳужжатлардаги маълумотлар ишчи ёки ходимнинг иш хақини ҳисоблаш шахсий варакасига ёзиб борилади. Кейинчалик ушбу варакадаги маълумотлар иш хақини ҳисоблаш ведомости тузишда фойдаланилади. Бу ведомосда ишчи ва хизматчиларга иш хақи ва ундан ушлаб колинадиган суммалар акс эттирилади. Ведомост хар бир цех, бўлинмалардаги ходимларнинг тоифалари бўйича алохида тузилади. Ҳисобот ойининг биринчи ярмида ҳисобланган иш хақининг маълум кисми бунак (аванс ) тарикасида берилади. Иш хақини хисоблаш ведомостида ишчи ва хизсматчилар ишлаб чиқарган маҳсулотининг сони, сифати, бажарган ишининг хажми ёки ишлаган вақтига қараб ҳисоблаган иш хақи, ушлаб колинган солиулар ва бошқа ушлаб колишлар (брак маҳсулот учуни ушдаб колиш, кредитга товар олганлиги учун берилган бунак ва бошк.) ҳамда берилиши лозим булган иш хақи миудори кўрсатилади. Айрим корхоналарда иш хақини ҳисоблаш ведомости билан тўлов ведомости юитта ҳисоб регистрада умумлаштирилади. Айрим корхоналарда эса аксинча, иш хақини ҳисоблаш ведомости билан тўлов ведомости алохида ҳисоб регисторларида тузилиб, бундай вакитларда тўлов ведомостидан иш хақи тўлашда фойдаланилади. Иш хақини ҳисоблаш тўлов ведомости корхоналарда аввалдан тайёрлаб куйилади. Бунинг учун иш хақи ҳисоблаш бўлимининг ходимлари ёки машина-ҳисоблаш бюроси операторлари ведомостга ходимларнинг исми-шарфи, разирядлари, табел ракамлари ва бошқа маълумотларни кайд килишади. Ҳисобот ойи тугаши билан ҳужжатлар асосида иш хақи ҳисобланиб, ведомостга ёзилади. Бу ишни куп счётчиқлик счёт-жадвал машиналари ёрдамида бажариш мақсадга муофикдир. 6710-»Ходимлар

билан меҳнат хақи бўйича ҳисоб-китоблар» счётининг кредит томони бўйича ёзувлар (яъни ҳисобланган иш хақи), сўнг ушбу счётнинг дебети бўйича ёзувлар (яъни ҳамма ушлаб колишлар ва тўланиши лозим булган сумма бўйича графалар) тулдирилади. Саноат ходимларнинг иш хақи ҳам харажат элементларидан биридир. Шунинг учун ишчи ва хизматчиларга ҳисобланадиган иш хақи ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобга олинадиган счётларнинг дебетида акс эттирилиши лозим. Ишчи ва хизматчилар билан ҳисоб-китоб олиб бориш учун шу номдаги синтетик счётдан фойдаланилади. Бу счётнинг кредит томонида ишчи ва хизматчиларга ҳисобланган иш хақи,дебит томонида эва ушлаб колинади ва тўланиши лозим булган сумма акс эттирилади. Ҳисоблаган иш хақи тегишли харажатлар счётлари ўртасида иш хақини таксимлаш ведомостига мувофик таксимланади. Бу ведомост бухгалтерияда меҳнат ва иш хақи бўйича расмилаштирилган бошлангич ҳужжатларга асосланиб тузилади. Шундай килиб, ишчи ва хизматчиларга ҳисобланган иш хақи бухгалтерия ҳисоб счётларида ууйдагича бухгалтерия проводкаси тузиш билан ҳисобга олинади: Д-т « Ишлаб чиқариш харажатлари» счётлари (2010, 2310, 2510 ва бошк.). К-т «Ходимлар билан меҳнат хақи бўйича ҳисоб- китоблар» счёти (6710). Саноатга таълуули бўлмаган ишлаб чиқариш ва Хўжаликлар счётининг дебетида шу ишлаб чиқариш ва Хўжалик ходимларининг иш хақи акс эттирилади. Ҳисобланган иш хақидан ушлаб колинган солиуларга ууйдагича бухгалтерия проводкаси расмилаштирилади: Д-т 6710-»Ходимлар билан меҳнат хақи бўйича ҳисоб-китоблар». К-т 6410-» Бюджетга тўловлар юзасидан каризлар».

Уз вақтида берилмаган, яъни депонентлаштирилган, кредитга товар олинганлиги учун ушлаб колинидиган ва бошқа суммалар счётларда ууйдагича бухгалтерия проводкаси билан хисоб килинади: Д-т 6710--»Ходимлар билан меҳнат хақи бўйича ҳисоб-китоблар». К-т 6720-»Депонентлаштирилган иш хақи». Тўланган иш хақи счётларда ууйдагича бухгалтерия проводкаси билан ҳисоб килинади: Д-т 6710-»Ходимлар билан меҳнат хақи бўйича ҳисоб-китоблар». К-т 5010-»Милли валютадаги пул маблағлари». Ишчи ва хизматчилар билан хисоб китобнинг аналитик ҳисоби иш хақи ҳисоблаш тўлов ведмостида,синтетик ҳисоби эса 6710--»Ходимлар билан меҳнат хақи бўйича ҳисоб-китоблар» счётида юритилади. Меҳнат ва иш хақини ҳисобида жисмоний шахсларнинг даромадларига солинадиган солиулар ҳисоби ҳам юритилади. Даромад солиғи Ўзбекистон Республикасининг солиу кодекси ҳамда Ўзбекистон Республикаси МВ ва Давлат Солиу уумитаси томонидан 2002 йил 14 январда тасдиуланган «Жисмоний шахслар даромадларидан олинадиган солиғ ҳисоблаш ва бюджетга тўлаш тартиби тўғрисида»ги йуриунома асосида тартибга солинади. 13.Жисмоний шахсларнинг иш хақлари, мукофот пуллари ва бошқа даромадлари суммаларидан солиу, агар мазкур бўлимда бошқа холатлар кузда тутилмаган булса, қуйидаги миудорда ундирилади: Жами даромад миудори Солиу суммаси Энг кам иш хақининг беш баравари миудоригача Даромад суммасининг 13 фоизи Энг кам иш хақининг беш Энг кам иш хақининг беш

баравари миудоридан (-1 сум) ва ун баравари миудоригача баравари миудоридан олинадиган солиу - беш баравардан ошадиган сумманинг 20 фоизигача Энг кам иш хақининг ун баравари миудоридан (-1 сум) ва ундан юкори миудоридан Энг кам иш хақининг саккиз баравари миудоридан олинадиган солиу - саккиз бараваридан ошадиган сумманинг 29 фоизи Жисмоний шахсларнинг даромадларидан ушлаб уолинадиган солиу ставкалари узгариши ҳам мумкинлигини эслатиб утмокчимиз. Солиу солиш мақсадлари учун энг кам иш хақининг миудорий йил бошидан эхтиборан ортиб борувчи якун тарзида ҳисобланади (йил бошидан тегишли давр учун энг кам иш хақининг ойлик миудорлари суммаси). 14.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси тадбиркорлик фаолияти билан шугулланадиган жисмоний шахслар учун қаътиянй солиу суммасини белгилаш йул билан алохида солиу солиш тартибини белгилашга хақли. 15.Норезидент жисмоний шахсларнинг доимий муассаса билан боғлиу бўлмаган холда Ўзбекистон Республикасидаги манбадан олган даромадларига уларни тўлаш манбаидан чегирмаларсиз қуйидаги ставкалар бўйича солиу солинади: дивидент ва фоизлар-12 фоиз; хатарни суғурталаш ёки кайта суғурталашга тўланган сугўрта мукофотлари-10 фоиз;

Ўзбекистон Республикаси ва бошқа давлатлар ўртасида харакат катновида халкаро алоқа учун телекомуникациялар ва транспорт хизматлари-6 фоиз; роятли, ижрадан келган даромадлар, хизматлар кўрсатишдан келган даромадлар, шу жумладан, бошқарув бўйича хизматлар, маслахатларга оид ва бошқа даромадлар-20 фоиз. Тўлов манбаида солиу солиш тўлов Ўзбекистон Республикаси ичида ёки ундан ташкарида амалга оширилганидан қаътиян назар уулланилади. 16.Жисмоний шахсларга тўланадиган дивидентлар ва фоизларга 15 фоизли ставка бўйича тўлов манбаида солиу солинади. Бунада солиу солиш мақсадида дивидентларга акциялар бўйича ҳамда ташкилий-хукукий шаклидан қаътиян назар Хўжалик юритувчи субъектнинг устав сармоясида улушбай иштирокидан келадиган даромадлар киради. Фоизларда депозит қўйилмалар, карз мажбуриятлари ва бошқа кимматли когозлардан олинадиган даромадлар киради. 17.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1994 йил 12 майдаги 250-сон уарори билан тасдиуланган ишлаб чиқаришлар, муассасалар, ишлар, касблар, лавозимлар ва кўрсаткичларнинг 1,2 ва 3-сон руйхатларига киритилган ута зарарли, ута огир, зарарли ва огир шароитли ишлардан банд булган ходимларнинг даромадларига мазкур Йурикноманинг 13-бандида кайд этилган ставкалар бўйича солиу солинади. Бунда юкорида айтиб утилган фукоролар тоифаларидан даромад солиғи олиш даражаси 25 фоиздан ошмаслиги лозим, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг кўрсатиб утилган уарори билан тасдиуланган 1- сон руйхатнинг 3-кисм ҳамда 2-сон руйхатнинг 1-кисмида кайд этилган ишларда банд булган аёлларнинг даромадидан солиу олиш даражаси 20 фоиздан ошмаслиги лозим.

18.Нокулай табиий-иклим шароитлари билан боғлиу булган қўшимча тўловларга (иш стажига устамалар, баланд боғлик, дашт ва сувсиз туманлардаги ишлар учун белгиланган коэффицентлар бўйича тўловларга) энг кам ставка бўйича солиу солинади. 19.Жисмоний шахслар даромадига солинадиган солиуни ҳисоблаб чиқаришда дивидентлар ва фоизлар бўйича даромадлар, шунингдек, мазкур Йурикноманинг 18-бандида назарда тутилган қўшимча тўловлар жами даромад таркибидан ҳисобдан чиқарилади. 5.Ишчиларнинг меҳнат таътили вақтига резерв килинадиган сумма ва ижтимоий суғурта бўйича касаба уюшмаси ташкилотлари билан ҳисоб- китобни ҳисобга олиш. Одатда корхоналарда ишчиларнинг йил давомида мехнат таътилига кетишлари бир текис бўлмайди,яъни йилнинг киш ойларига караганда ёзда меҳнат таътилга чиқиш холлари купрок булади. Ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархини тўғри белгилаш учун ишчиларнинг меҳнат таътили вақтига тўланадиган иш хақи йил давомида таннархга бир текис ўтказиб борилишини таъминлаш зарур. Шунинг учун ишчиларнинг меҳнат таътил вақтиг ва тўланадиган иш хақининг бухгалтерия ҳисоб счётларида бошқачарок акс эттирилади. Ишчиларга меҳнат таътилига тўланадиган иш хақи таннархга йил давмида бир текис ўтказилишини таъминлаш учун хар ойда маълум маблағ захира килиб борилади. Корхонанинг келгуси давр тўловлари сифатида тавсифланувчи ушбу захира суммаси ишчиларга хар ойда хақикитдан ҳисобланган иш хақига нисбатан маълум фоиз миудорида

ташкил килинади ва счётларда ууйдагича бухгалтерия проводкаси тузиш билан акс эттирилади: Д-т 2010-»Асосий ишлаб чиқариш» счёти. 2310-»Ёрдамчи ишлаб чиқаришлар» счёти ва хокозо счётлар. К-т 8910-»Келгусида килинадиган харажатлар ва тўловлар резерви « счёти. Ишчиларга меҳнат таътили вақтида хақикатдан ҳисобланган иш хақи суммасига қуйидагича бухгалтерия праводкаси тузилади: Д-т 8910-»Келгусида килинадиган харажатлар ва тўловлар резерви « счёти. К-т 6710-»Ходимлар билан меҳнат хақи бўйича ҳисоб-китоблар» счёти. 8910-»Келгусида килинадиган харажатлар ва тўловлар резерви « счётининг кредити бўйича қолдиқ фойдаланилмаган резерв суммасини кўрсатади. Баъзан меҳнат таътили вақтида хақикатдан ҳисобланган иш хақи фойдаланилмаган резерв суммасидан ошиб кетиб, 8910-счёт бўйича дебет тамонида қолдиқ хосил бўлиши мумкин. Бундай холларда ушбу счёт дебет тамонининг колдиги баланс тузилган вақтда «Келгуси давр чиқимлари» 3110-счёти колдиги кушилиб, балансда акс эттирилади. Ишчи ва хизматчилар вақтинча меҳнат кобилятини йукотган вақтда уларни моддий жихатдан таъминлаш учун давлат ижтимоий суғурта маблағи ташкил килинади. Ижтимоий суғурта маблағи «Суғурта бўйича тўловлар» счётида ҳисобга олинади. Ижтимоий суғуртага ажратилган маблағ синтетик счётларда қуйидагича бухгалтерия праводкаси тузиш билан акс эттирилади: Д-т «Ишлаб чиқариш харажатлари» счётлари (2010,2310). К-т «Суғурта бўйича тўловлар» (6510).

Ишчи хизматчиларга вақтинча меҳнат кобилятини йукотганлиги учун ҳисобланган нафака счётларда қуйидагича акс эттирилади: Ижтимоий суғурта маблағининг ишлатилмай колган кисми тегишли касаба уюшмаси ташкилотларининг жорий счётига ўтказилади. Бу счётларда қуйидагича ҳисоб килинади: Дт6510- «Суғурта бўйича тўловлар» Кт 6710-»Ходимлар билан меҳнат хақи бўйича ҳисоб-китоблар» счёти. Ишчи ва хизматчилар билан ҳисоблашиш счёти иш хақи бўйича утган ойнинг иккинчи ярми учун карз суммасини кўрсатади. Корхона мулки ва ходимларини суғурта килиш бўйича кариздорлик тўғрисидаги маълумотларни умумлаштириш ҳамда давлат ижтимоий суғурта, нафака таъминоти, корхона ходимларининг тиббий суғуртаси учун ажратмалар, ёнгин, авария, табиий офат, экалогик фожиалар ва фавкулотда вазиятларни олдини олиш ва бартараф килиш билан боғлиу булган харажатларни маблағлар билан таъминлаш учун суғурта жамгармаларини ташкил килиш харажатлари ҳамда ташкилот мулкини, ходимлар хаётини, учинчи шахсларнинг мулки махнфаатларига келтирилган зпарарлар учун фукоролик жавобгарлигини суғурта килиш ууйдаги счётларда ҳисоб килинади: 6510-»Сгўрта бўйича тўловлар». 6520-»Давлатнинг мақсадли фондларига тўловлар». Бюджетдан ташкари жамгармалар тўловларни ҳисоблаш ва тўлаш тартиби, ижтимоий суғурта учун мажбурий ажратмаларни ҳисоблаш тартиби тегишли конунлар ва меёрий ҳужжатлар билан бошқарилади.

6510-»Сугўрта бўйича тўловлар» счёти мулкни ва ходимларни суғурта килиш (ижтимоий ва тиббий суғурта бўйича ҳисоблашлардан ташкари) бўйича ҳисоб маълумотлари олиш учун хизмат килади. «Суғурта бўйича тўловлар» счёти ижтимоий давлат суғуртаси учун, корхона ходимларининг нафака таъминоти ва тиббий суғуртаси ҳамда бандлик жамгармаси учун ажратмалар бўйича корхонанинг кариздорлик суммаси хақидаги маълумотларни олиш учун хизмат килади. Суғурта ва жамгармаларга тўловларнинг ҳисобланиши, мазкур тўловларнинг пул маблағлари счётидан тўланиши ва кариздорликнинг ҳисобдан чиқарилиши счётлар ууйдагича акс эттирилади: Дт 2010,2310,2510,9410-счётлар Кт6510-6520- «Суғурта бўйича тўловлар» счётлари Дт 6510-6520- «Суғурта бўйича тўловлар» счётлари Кт5010,5110-»Касса» ва «Ҳисоб-китоб» счётлари 6.Меҳнатга хақ тўлаш фондининг сарфланиши устидан назорат. Республикамизда миллий даромаднинг мухум кисми иш хақи шаклида таксимланади. Миллий даромаднинг тўғри таксимланиши ва мехнакт унумдорлигининг ошиши меххнатга хақ тўлаш фундидан тўғри ҳамда макскдга мувофик фойдаланишга боғлиу. Бу фондни сарифлашда тенжаш маҳсулот таннархининг пасайишига, ортикча сарифлаш эса унинг ортиб кетишига олиб келади. Шунинг учун фонднинг сарифланиши назорат килиб борилади. Фонд маблағининг тўғри сарифлианинши устидан мунтазам

назорат, аввало корхона ходимлари томонидан амалга оширилади. Бухгалтерия ҳамда режа бўлими ходимлари биргаликда корхонада таъриф ставкалари, окладлар, ишбай нархлар, ишлаб чиқариш меёрлари ва бошқаларнинг тўғри кулланилишини таъминлашлари лозим. Меҳнатга хақ тўлаш фондининг тўғри сарифланиши устидан назорат Марказий банк зиммасига ҳам юклатилган. Банк корхонага чораклик ялпи маҳсулот ишлаб чиқариш ёки сотиш режасининг бажарилишига қараб иш хақи тўлаш учун маблағ беради. Саноатда ишчиларга иш хақи тўлаш учун маблағ уларнинг режада белгиланган меҳнатга хақ тўлаш фондидан хар бир саноат тармоги бўйича тастикланган нарматив асосида кайтиб ҳисоблаш йул билан аниуланади. Тўла Хўжалик ҳисоб ва узини-узи маблағ билан таъминлашга утган корхона ҳамда бирлашмаларда хозирги вакитда фонд миудорини аниулашнинг ва банк томонидан амалга ошириладиган назоратнинг янги тартиби белгиланган. Навбатдаги йил учун меҳнатга хақ тўлаш фондининг умумий суммаси утган йилги меҳнатга хақ тўлаш фонди миудори ва фондини купайтириш ёки камайтириш суммаси асосида ташкил килинади. Ҳисобот йилига фондни купайтириш ёки камайтириш суммаси маҳсулот хажмининг хар бир ошириб бажарилган фоизи учун ҳисобланган норматив асосида аниуланади. Меҳнатга хақ тўлаш фондининг сарифланиши устидан назорат бундай шароитда банк муассасалари томонидан хар чоракда амалга оширилади. Банк корхонага иш хақи учун маблағни чорак учун белгиланган меҳнатга хақ тўлаш умумий фонд ва ҳисобот даврида ишлаб чиқариш хажмининг усиши ёки камайиши бўйича белгиланган нарматив асосида кайта ҳисобланган суммада берилади. Айрим холлада юз берадиган

фонддан ортикча сарифлашга юкори ташкилот рухсат беради, агар фонд маблағини сарфлашда иктисод килинса, у корхона ихтиёрида колади. Мисол. Саноат ишлаб чиқариш ходимларининг режадаги меҳнатга хақ тўлаш фонди 1250 минг сумни ташкил уилган, хақикатда ҳисоблангани 1280минг сумни ташкил килади. Ишлаб чиқариш хажми 104,6% бажарилган. Бу ерда режадаги меҳнатга хақ тўлаш фондини кайта ҳисоблаймиз; хар бир ошириб бажарилган фоиз учу ниш хақи бериш меъёри 0,6% белгиланган: 4,6 х 0,6у2,7%; 1250 х2,7 ғ100у34 минг сум. 1250 Қ34у1284 мингсум. Фонд бўйича иктисод 1284-1280у4 минг сумни ташкил уилган. Саноат ишлаб чиқаришига тахлукли бўлмаган ходимлар меҳнатига хақ тўлаш фондининг сарфланиши устидан назорат режадаги иш хақи суммасини хақикатда ҳисоблангани билан солиштирилиб, ўртадаги режадан четга чиқишни аниулаш билан кифояланади. Банк муассасалари томонидан меҳнатга хақ тўлаш учун маблағ бериш факат ишлаб топилган маблағ чегарасида амалга оширилади. Бу чегара чоракда меҳнатга хақ тўлаш харажатларининг режалаштирилган суммаси ва маҳсулот ишлаб чиқариш хажмининг хақикатда бажарилиши асосида аниуланади. Агар ишлаб топилган маблағдан хақикатда хисобланган иш хақи суммаси ошиб кетса, у холда қўшимча маблағ корхонанинг буш колган қолдиқ резерв фонди маблағи ҳисобидан ёки истеъмол фондининг фойдаланилмаган маблағи ҳисобдан берилиши мумкин. Ижара тўлови, асосий воситаларни сотишдан олинган тушум, амартизатция ажратмаси, мақсадли кредит маблағлари бу мақсад учун йуналтирилмаслиги керак.

Фойдаланиладиган адабиётлар . 1. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуни. Т., «Халқ сўзи» газетаси, 1996. Каримов И.А. Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш - энг муҳим вазифамиз. Т.8.-Т.: Ўзбекистон. 2000. 2. Каримов И.А. «Эргапган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлидан изчил бориш - асосий вазифамиз». Т.12.-Т.: «Ўзбекистон». 2004.-400 б. 3. Ўзбекистон Ресиубликаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги "Маҳсулот (иш ва хизмат)лар таннархига киритиладиган. Маҳсулот (иш ва хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш тўғрисида»ги 54-сонли қарори. (2003 йил 25 декабрдаги 567-сонли қарор асосидаги ўзгартиришлар билан). 4. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1997 йил 15-январ 5-сон буйруғи (йиллик ва ярим йиллик ҳисоботни тўлдириш тўғрисида). Т., «Ўзбекистон Республикаси Молиявий қонунлари» ойлик нашр, 1997. 5. Бобожонов О.У. Молиявий ҳисоб. Т., «Меҳнат», 1999. 6. Молиявий ҳисоб. КАРАНА корпорацияси, Т., 2000. 5. Ризақулов А.А. Узоқ муддатли активлар ҳисоби. Т., «Фан», 1998 . 6. Ризақулов А.А., Иброҳимов А.К., Ҳасанов Б.А., Усанов А.У., Маматов З.Т. Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари. 1- III том. ТМИ ва ИУТ, 1994. 7. Сотиволдиев А.С. Бухгалтерия ҳиcоби-Т.:ЎзР БАМА-2004 , 1,2 ва 3 томлар 8. Ғуломова Ф. Бухгалтерия ҳисоби ва мустақил ўрганиш учун қўлланма. Т. "Меҳнат" 200 4. 9. Ўзбекистон Республикаси Молиявий қону н лари тўпламлари. 2000-2002 10. Палий В.Ф. Управленческий учет М.:Союзаудит. 1997. 11. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.:Союзаудит. 1997. 12. Бобожонов О.,Хасанов Б. Финансовнй учет. - изд. ТГЭУ, 2001 13. Палий В.Ф., Палий В.В. Финансовьш учет., -М.: ФБК. 2001 14. Хасавов Б.А., Бобожонов О. Молиявий қисоб (дарслик, русча). -Т.: Типография ТГЭУ. 2001 15. Хасанов Б.А., Мухамедова М.Н. «Бухгалтерия ҳисоби» фавидан рейтинг тизимида мустақил таълим ва мустақил ишлаш учун ўқув-услубий модул.-Т.: ТМИ. 2002. 16. Хасанов Б.А. ва бошқ. Средний и мальш бизнес: проблемм и решения (учебное пособие).-Т.: ТФИ. 2002 . 17. Хасанов Б.А. Бошқарув ҳисоби: назария ва услубиёт (монография).-Т.: Молия. 2003.- 247 б 18. Хасанов Б.А., Мирзаева Л. Сборник задач по курсу «Международнме стандартм бухгалтерского учета».-Т.: ТМИ. 2003. 19. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисобида бюджетлаштириш.-Т.: Ўқитувчи. 2004. 100 б. 20. Сотволдиев. А. «Замонавий бухгалтерия хисоби» 1-2-3- том. Т- 2004й.

O'xshashlar

Меҳнат харажатлари ҳисоби

Меҳнат ва иш ҳақининг ташкил топиши

Харажатлар ҳисоби ва маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархини ҳисоблаш

Меҳнат бозори, иш билан бандлик, ишсизлик

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида иш ҳақи ва меҳнат унумдорлиги