Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш ҳолати ва унга таъсир этувчи ижтимоий-иқтисодий омиллар - Iqtisodiyot - Referatlar

Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш ҳолати ва унга таъсир этувчи ижтимоий-иқтисодий омиллар

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.5 KB

Ko'chirib olish

Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш ҳолати ва унга таъсир этувчи ижтимоий-иқтисодий омиллар Режа: 1. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиш ҳолати 2. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланишига таъсир этувчи омиллар 3. Давлат иш билан бандлик хизмати - иш билан бандлик сиёсатини амалга оширишнинг таркибий қисми сифатида 4. Меҳнат бозори инфратузилмасида иш билан бандлик хизматининг нодавлат тузилмалари фаолиятлари

Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиш ҳолати Аҳолининг меҳнатда бандлик даражаси ҳар қандай давлат иқтисодиётининг ривожланиш кўламини ифодаловчи кўрсаткичлардан биридир. Меҳнат ва аҳоли иш билан бандлиги соҳасида бозор алоқаларини ривожлантириш янги ва ўхшаш бўлмаган ёндашишни, меҳнат бозори элементларини ўрганишда мунтазамликни, бозор категориялари ва тушунчаларининг услубий базасини янгилашни талаб этади. Иқтисодиётни қайта қуриш ва шакллантириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш келгусида аҳолини иш билан бандлиги соҳасидаги институционал тузилмалар фаолиятларини жадаллаштириш ва норматив-ҳуқуқий базаларини ривожлантиришни талаб қилади. Меҳнат бозори ҳолатининг етарли даражада барқарор таъминланиши меҳнат бозори инфратузилмаси барча субъектлари, шунингдек давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари томонидан кўтилаётган бир қатор жорий масалалар ва муаммоларнинг муваффақиятли ечимларини ҳал этишни талаб этади. Меҳнат бозори инфратузилмасининг самарали шаклланиши ва ривожланиши шароитида ишсизликни камайтириш ҳамда аҳолининг иш билан бандлигини ошириш бўйича иқтисодий асосланган таклифлар ва тавсиялар ишлаб чиқиш аниқ социологик сўровлар ўтказишнинг асосий мақсади ҳисобланади. Социологик сўров натижалари шуни кўрсатмоқдаки, тадқиқот Самарқнд вилоятнинг туман бандликка кўмаклашиш марказларида расман рўйхатда бўлган ишсизларнинг 44,7%и тўлиқ, 18,0%и қисман, 12,8%и вақтинчалик ва 24,5% мавсумий ишсизлик турларига тааллуқли. Тўлиқ ишсизлик пайдо бўлишининг асосий сабаблари қуйидагилар: иш ҳақининг паст даражаси, иқтисодий ночор кохоналарнинг тугатилиши, ўз хоҳиши билан ишдан

бўшаши, малака даражасининг иш жойлари талабаларига мос келмаслиги ва бошқалар. Қисман ишсизлик иш ҳақининг паст даражаси, соғлиқнинг ёмонлашувчи, иш вақтининг кўп қисмида уй хўжалиги билан шуғулланганлиги сабабли пайдо бўлади. Вақтинча ишсизлик кўпроқ ёшлар ўқув юртини тугатгандан сўнг ишга жойлаша олмаслиги, аёлларнинг уч ёшгача бола тарбияси билан шуғулланганлиги, ишлаб чиқариш ҳажмининг вақтинча қисқариши, юқори маошли бошқа иш қидириши, малака даражаси иш жойи талабаларига мос келмаслиги каби сабабларга кўра вужудга келади. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ва қайта ишлаш саноат секторларининг тармоқлари учун мавсумий меҳнат характерли. Бу эса, мавсумий ишсизлик пайдо бўлишига асос бўлади. Социологик таҳлил шуни кўрсатадики, ишсизларнинг 28,7 %и етарли, 44,5 %и қисман етарли, 26,8 % и паст малакага эгадир. Малакаси паст бўлган ишсизларнинг барчаси турли хил ўқув юртларида бошқа мутахассисликни ўрганишни истайдилар, шу жумладан: давлат олий (30,4 %) ва махсус ўқув юртларида (27,9 %); хорижий ўқув юртларида (3,7 %); нодавлат ўқув юртларида (5,6 %) ва янги иш жойидаги махсус курсларда (8,1 %); меҳнат бўлимлари ёрдамида махсус курсларда (12,4 %); кадрлар агентлигининг махсус курсларида (11,8 %). Аммо давлат молиявий ресурсларининг етишмаслиги сабабли барча хоҳловчиларни янги мутахассисликлар бўйича қайта ўқитиш учун пул маблағлари билан таъминлай олмайди. Шунинг учун респондентларнинг кўпчилиги янги касб эгаллашни иш билан бандликка кўмаклашиш жамғармаси (29,7 %), янги иш жойларининг эгалари (7,5 %), шахсий (10,4 %), ҳомийлар (12 %), ота-она жамғармаси (13 %) ва ижтимоий-хайрия жамғармалари (9,5 %) ҳисобидан амалга оширишни истайдилар. Тажрибаларга асосланадиган бўлсак, корхоналарда ёлланма ишчи- ходимларнинг ўз касб-малакаларига мос, тўлиқ иш вақти бўйича иш жойларига эга бўлишлари уларнинг меҳнат натижаларига бўлган

қизиқишлари ортишига ва бунинг натижаси улароқ меҳнат самарадорлиги ошишига олиб келади. Респондентларга жойлардаги туман бандликка кўмаклашиш марказлари меҳнат бўлимлари орқали қуйидаги хизмат турлари кўрсатилган: • янги иш жойи тайинланган (12,2 %); • ишсизлар рўйхатига киритилган (12,8 %); • ишсизлик нафақаси белгиланган (10,5 %); • жамоат ишига таклиф этилган (17,3 %); Респондентларнинг 10,7 %и туман бандликка кўмаклашиш марказлари фаолиятини «яхши» ва 49 %и «қониқарли» баҳолайдилар. Аммо жавоб берувчиларнинг 9,5 %и уларнинг хизматларидан асосан қуйидаги сабабларга кўра қаноатланмайдилар; • бўш иш жойлари ҳақида аниқ маълумотлар олиш имкониятининг қийинлиги (23,2 %); • касб-малакаси бўйича мос ишни топиб бера олмаслиги (27 %); • ишсизлик нафақасининг пастлиги (15,3 %); • меҳнат бўлимлари фаолияти расмий характерга эга эканлиги (3,2 %); • малака ошириш йўналишларининг тўғри йўлга қўйилмаганлиги (5,5%); • ишсизлик муддатининг узоқ давом этиши (12,2 %). Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиши ва ҳолатининг таҳлили шуни кўрсатадики, ҳудудий меҳнат бозорининг шакланиш самарадорлиги бир қатор муаммолар ечимини ёритишни назарда тутади. Бизнингча, бу муаммолар қуйидагилардан иборат: 1 Малакали кадрларнинг тақчиллиги. Иқтисодиётда меҳнат тақсимотининг чуқурлашиб бориши, замонавий янги тармоқларнинг вужудга келиши учун асос яратмоқда. Бунинг натижасида меҳнат бозорида замонавий касблардаги малакали кадрларга бўлган талаб ортиб бормоқда. Сўнгги 3-4 йилда бандликка кўмаклашиш марказларида малакали ишчи кучи ошганлиги ва олий ва ўрта махсус маълумотга эга бўлган мутахассисларни

иш билан таъминланганлик даражасини ўсиши кузатилмоқда. Лекин, вилоят меҳнат бозорида олий маълумотли ва малакали кадрларнинг таклифи 7-8%ни, айрим ҳолларда 6-7%ни ташкил қилмоқда. Бизга маълумки, меҳнат бозорининг самарали шакланиши учун малакали кадрлар жами ишчи кучининг 20-30%ини ташкил қилиши зарур. 2. Таркибий ишсизлик. Иқтисодиёт тармоқларидаги технологик ва мулкчилик муносабатларининг ўзгариши таркибий ишсизлик миқдорининг ошишига олиб кемоқда. Шундай бўлсада, иқтисодиёт тармоқларида янги ши ўринларининг яратилиши натижасида таркибий ишсизлик миқдори нисбатан кейнги йиллар мобайнида камайиш тенденциясига эга бўлмоқда. 3. Иқтисодиёт тармоқлари учун зарур бўлган малакали кадрлар таркиби ва касбга тайёрлаш ва йўналтириш бўйича ўқув юртлари ўртасидаги номувофиқлик. Таълим тизими ва марказларида малакали кадрларни тайёрлашнинг сифат кўрсаткичлари бўлиб, битирувчиларнинг ишга жойлашиш даражаси бўлиши зарур. 4. Ишсизлик давомийлигининг юқорилиги, бу кўрсаткич ишсизлик муддатини ўртача 6-7 ойгача чўзмоқда. Бунинг натижасида, ишлаб чиқаришда банд бўлмаган меҳнат ресурслари салмоғининг ошиб бориши бир неча ўн минглаб кишилар кун иш вақтининг йўқолишига олиб келмоқда. Ишсизликни давомийлигининг юқорилиги: бўш иш ўринлари ҳақида ахборотларнинг етишмаслиги; қонунчиликда кўрсатилмаган ортиқча ҳужжатларнинг иш берувчилар томонидан талаб этилиши; кадрларни танлаш усуллари муддатининг чўзилиб кетиши; кўпчиликнинг бир хил касблар бўйича мутахассисликка эгалиги; кадрларни қайта тайёрлашнинг узоқ муддатлиги ва бошқа сабаблар натижасида юзага келмоқда. 5. Кадрлар қўнимсизлигининг юқорилиги. Корхоналарда кадрлар қўнимсизлигининг юқори даражада эканлигини асосий сабаблари қуйидагилардан иборат: иш ҳақини корхона фаолиятини якуний

натижалари билан боғланмаганлиги; транспорт воситаларидаги чипта ҳақининг ошиши; кадрларнинг қисқариши; иш жойларида меҳнат шароитларининг ёмонлашуви; иш берувчилар томонидан меҳнат қонунчилигининг бузилиши ва бошқалар. 6. Иш изловчи фуқаролар учун бўш иш жойларига танловлар ўтказиш ҳақида ахборотлар олишнинг қийинлиги, иш берувчиларнинг бўш иш жойлари ҳақида ахборотларни сир тутиши. Кўпчилик иш берувчилар Ўзбекистон Республикасининг «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида» Қонуннинг талабларига қарамасдан иш билан бандлик хизмати органларига бўш иш жойлари ҳақида тўлиқ ахборотни бермайдилар. Улар бошқа имкониятлардан фойдаланиш мақсадида қариндошлари, ўзининг корхонасидаги яқин танишлари орқали бўш иш ўринларига номзодларни танлайдилар. 7. Кичик ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш доирасидаги муаммолар. Буларга: тадбиркорликнинг бошланғич босқичида фаолиятини ривожлантириш учун кредит маблағларининг етишмаслиги; хом ашё- материаллар етказиш бўйича ҳамда тайёр маҳсулот реализацияси бўйича муаммоларнинг мавжудлиги; зарур билим ва маслаҳат хизматларидан фойдаланиш имкониятларининг чегараланганлиги ва бошқалар. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланишига таъсир этувчи омиллар Меҳнат бозори инфратузилмаси барча субъектлари, шунингдек давлат ва но давлат иш билан бандлик хизматлари 6.1-параграфда келтирилган меҳнат бозоридаги муҳим муаммоларнинг ечимини ҳудудий иш билан бандлик хизматлари доирасида содир бўладиган жараёнларга фаол таъсир кўрсатиш ва назорат қилиш асосида қуйидаги ишларни амалга оширишлари зарур: ишсизликни ушлаб туриш, унинг давомийлигини қисқартириш, ишчи кучига талаб ва таклиф ўртасида мувозанатга эришишни таъминлаш, фуқароларни ишга жойлаштириш

самарадорлигини ошириш, ишсизларни, айниқса, ижтимоий ҳимояга муҳтожларни ижтимоий жиҳатдан қўллаб- қувватлашни ўз вақтида тўлиқ миқёсда амалга ошириш. Шунингдек, малакали кадрлар тақчиллиги даврида меҳнат ресурслари сифат кўрсаткичларини ошириш бўйича вилоят миқёсида дастурларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; давлат иш билан бандлик хизмати фаолияти доирасида меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш масалалари бўйича таркибий бўлим яратиш ва бу масалаларга қизиқувчи субъектларни жалб қилиш; мутахассислар асосида эксперт комиссиясини тузиш ва уларнинг зиммасига иш билан бандлик миқёсидаги сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий самарадорликни ҳар томонлама объектив баҳолашни ўтказишни юклатиш зарур. Юқоридагиларни эътиборга олган ҳолда, меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиш ҳолатининг таҳлилий натижалари шуни кўрсатадики, меҳнат бозоридаги ташкилий тузилмалар самарадорлигини таъминлашда юзага келадиган муаммолар қуйидаги асосий ижтимоий- иқтисодий омиллар таъсири билан белгиланади: • ташкилотлар томонидан тўловсиз таътил берилиши, иш вақтининг қисқартирилиши; • ишчиларни бўшатиш ўрнига маош тўловларини кечиктирилиши; • ишсизлик нафақаларининг камлиги; • меҳнат бўлимлари таклиф этаётган иш жойларининг маъқул эмаслиги; • иқтисодиётнинг пинҳоний секторининг мавжудлиги; • ишсизликнинг узоқ давом этиши; • меҳнат бозорида кам миқдордаги малакали кадрларнинг таклифи; • меҳнат бозорида юқори малакали кадрларга талабнинг мос келмаслиги; • ижтимоий ҳимояга муҳтожлар салмоғининг ишсизлар ўртасида ортиб бориши; • корхоналарда кадрлар қўнимсизлигининг ортиб бориши; • иш берувчилардан келадиган катта миқдордаги қийин бажариладиган талабномалар;

• бўш иш ўринлари ҳақида ахборотларни етишмаслиги; • ўқув юртларининг иқтисодиёт тармоқлари билан талабалар амалий билим ва кўникмаларини ошириш бўйича етарли даражада алоқаларнинг мавжуд эмаслиги; • хусусийлаштириш жараёнининг секинлик билан бориши; • нодавлат иш билан бандлик хизматларининг етарли даражада ривожланмаганлиги; • иқтисодиёт тармоқларида нуфузли бўлмаган иш ўринларининг кўпайиб бориши; • меҳнат бозори конъюктурасининг номутаносиблиги; • ишчи кучи талаб ва таклифининг сон ва сифат кўрсаткичлари билан мос келмаслиги ва ҳоказо. Юқорида келтирилган омиллар таъсири натижасида юзага келадиган муаммоларнинг ҳал этиш йўллари ва усулларини аниқлаш ҳамда бартараф этиш меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиши учун ижтимоий- иқтисодий муҳитни юзага келтиради. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиши унинг тизимидаги барча аҳолини иш билан бандликка кўмаклашувчи тузилмалар фаолиятларининг самарадорлигига боғлиқдир. Меҳнат бозори инфратузилмаси таркибига иш билан бандликка кўмаклашувчи давлат ва нодавлат муассасалар, меҳнат бозорида тижорат ва нодавлат меҳнат воситачилигини амалга ошириш билан шуғулланувчи органларни (универсал меҳнат биржалари, кадрлар агентлиги, касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш ҳамда касбга йўналтириш бўйича турли хил ўқув марказлари, ихтисослашган меҳнат биржалари) ўз ичига олади. Маълумки, ишга жойлаштириш нотижорат фаолият ҳисобланади, агарда бундай фаолият билан боғлиқ бўлган харажатлар бюджет маблағлари ёки бюджетдан ташқари жамғармалар ҳисобига молиялаштирилса. Ҳақиқатда ишга жойлаштириш бўйича кўрсатиладиган нотижорат фаолият бўйича хизматлар нафақат шахсларга, балки ишга жойлаштириш бўйича буюртмачи корхоналарга

ҳам кўрсатилади. Агарда иш жойига эга бўлиш мақсадида иш изловчининг харажатлари ўзи томонидан амалга оширилса, бу ҳолат тижорат йўли билан ишга жойлаштириш ҳисобланади. Ўзбекистоннинг меҳнат қонунчилигида ишга жойлаштириш билан шуғулланувчи фирмалар давлат лицензиясига эга бўлсалар, уларнинг фаолияти тақиқланмайди. Давлат иш билан бандлик хизмати - иш билан бандлик сиёсатини амалга оширишнинг таркибий қисми сифатида Меҳнат бозор инфратузилмасининг бош масаласи меҳнат бозорини тартибга солишда инфратузилма субъектлари ўртасида алоқадорликни таъминловчи механизмларни яратиш ва функцияларни тақсимлашни назарда тутади. Шундай қилиб, меҳнат бозори инфратузилмасининг асосий субъектлари ҳамда меҳнат бозорини тартибга солувчи институцион тузулмалари сифатида асосан давлат иш билан бандлик хизмати ва ишга жойлаштириш бўйича нодавлат иш билан бандлик хизмати органлари фаолиятларидан иборатдир. Давлат иш билан бандлик хизмати - давлат иш билан бандлик сиёсатини амалга оширишнинг таркибий қисми бўлиб, уни амалга оширишнинг асосий йўналишларини белгилаб беради. Давлат иш билан бандлик хизматининг асосий масалаларига- бу меҳнат бозорини бошқариш ва ишсизларга персонал ёрдам кўрсатиш, уларни ҳал этиш йўлларини аниқлаш, меҳнат воситачилиги, касбий ва географик касбий ҳаракатчанликни рағбатлантириш, меҳнат бозори ҳақида ахборотлар тўплаш, ишсизларни касбларга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш бўйича ишларни амалга ошириш киради. Шундай экан, давлат иш билан бандлик хизматининг ижтимоий функциялари ва меҳнат бозорини тартибга солишдаги иқтисодий функциялари бирга олиб борилиши назарда тутилади. Бу икки функция давлат иш билан бандлик хизматининг икки томонлама моҳиятини аниқлаб беради. Давлат иш билан бандлик хизмати ишсизлик муаммоларини (ижтимоий функция) ва иш билан бандлик муаммоларини (иқтисодий функция) ҳал этиш ўртасида турли хил вариантларни ишлаб чиқади.

Давлатнинг иш билан бандлик сиёсатини амалга оширишнинг асосий молиявий воситаси бўлиб, иш билан таъминлашга кўмаклашиш Давлат жамғармаси ҳисобланади. Давлат иш билан бандлик жамғармаси маблағлари асосан қуйидаги йўналишлар бўйича сарфланади: меҳнат органлари фаолиятини молиялаштириш, ишсизлик нафақасини тўлаш, касбга ўқитиш ва қайта ўқитиш, жамоат ишларини ташкил этиш, ижтимоий муҳофазага муҳтожларга моддий ёрдам бериш, янги иш ўринларини яратиш, оилавий тадбиркорликни ривожлантириш, муддатидан олдин пенсияга чиқиш Самарқанд вилоятда 2009 йилда иш билан бандлик жамғармаси маблағларининг 17%и бандликка кўмаклашиш марказлари фаолиятларини молиялаштиришга, 6,6 %и ишсизлик нафақасини тўлашга, 2,2 %и касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлашга, 5,9 %и жамоат ишларини ташкил этишга, 0,43 %и ижтимоий ҳимояга муҳтожларга моддий ёрдам кўрсатишга, 32,3 %и янги иш ўринларини яратишга, 3,4 %и оилавий тадбиркорликни ривожлантиришга, 2,2 %и муддатидан олдин пенсияга чиққанларга сарфланган. Шунингдек, 0,1 % маблағлар таълим кредити сифатида сарфланган. Бу давр мобайнида иш билан бандлик жамғармаси маблағларининг 62,0%и фаол йўналишларга, 29,7 %и меҳнат органлари фаолиятини ташкил этиш ва нофаол йўналишларга сарфланган. Маълумки, вилоят давлат иш билан бандлик хизмати фаолияти жойлардаги меҳнат бўлимлари билан мувофиқликда амалга оширилади. Шаҳар ва туманлардаги бандликка кўмаклашиш марказлари ўзларининг иш билан бандликка кўмаклашиш соҳасидаги функцияларидан ташқари, тижорат фаолиятлари билан ҳам шуғулланишлари мумкин. Масалан, иш берувчилар билан алоқа ўрнатиш: кўпчилик иш берувчилар ўзларининг ходимлари малакасини ошириш, маслаҳат хизматларидан фойдаланишга муҳтожлик сезадилар. Бизнингча, вилоят давлат иш билан бандлик хизмати органлари ва марказлари юқори малакали кадрларни танлаш ва маслаҳатлар бериш билан мувоффақиятли шуғулланишлари мумкин. Меҳнат бозорининг бу сегментида ижтимоий функцияларни давлат иш билан бандлик хизмати амалга оширади. Меҳнат ресурслари ва корхоналарга меҳнат

воситачилиги давлат иш билан бандлик жамғармаси маблағлари ҳисобига молиялаштириш натижасида бепул кўрсатилади. Ўзининг чекланган ташкилий ва молиявий ресурсларига эга бўлган давлат иш билан бандлик хизмати меҳнат бозорида монопол характерга эгадир. Шундай экан, бизнингча, давлат иш билан бандлик хизмати нодавлат ташкилотлар тузишда, шунингдек, ихтисослашган, самарали имкониятларга эга бўлган ва қонунлар доирасида меҳнат воситачилиги билан шуғулланувчиларга ёрдам бериши керак. Давлат иш билан бандлик хизматининг ишга жойлаштириш бўйича юқори самарали фаолиятига қарамасдан, унчалик катта бўлмаган қисмга эга бўш иш жойлари унинг ёрдамида тўлдирилади. Юқорида юзага келган бундай ҳолатлар билан давлат иш билан бандлик хизмати фаолиятини қуйидагича изоҳлаш мумкин: 1) Давлат иш билан бандлик хизмати ўзининг маълумотлар банкида нуфузли бўш иш жойларига ҳам, кам иш ҳақи тўланадиган ва кам малакали меҳнат талаб қиладиган иш жойларига ҳам эга. Корхоналардан иш билан бандлик хизматига бериладиган талабноманинг катта қисми ночор тармоқлардан, оз қисми барқарор ривожланаётган тармоқлардан ташкил этади. Барқарор ривожланаётган тармоқларга тез ва сифатли меҳнат воситачилиги хизматлари асосан хусусий кадрлар агентлиги томонидан кўрсатилади; 2) Бундан ташқари давлат иш билан бандлик хизматига ижтимоий жиҳатдан ҳимояланган малакали ишчилардан ташқари, ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган, яъни нодавлат иш билан бандлик органлари хизматларидан фойдаланиш имкониятига эга бўлмаган ишчилар ҳам мурожаат қиладилар; 3) Фойдали бўш иш жойларига эга бўлган тадбиркорлар ва малакали мутахассислар давлат иш билан бандлик хизматидан кам фойдаланадилар. Улар ходимларни танлаш ва бўш иш жойлари тўғрисидаги ахборотларни тўғридан- тўғри қариндошлари, танишлари орқали мулоқат ўрнатиб, маълумотга эга бўладилар; 4) Давлат иш билан бандлик хизмати ўзининг ижтимоий функцияларини бажаришда ижтимоий таъминот органларига айнан ўхшаш ҳолда амалга оширади,

қайсики ривожланаётган фирма ишчига бўлган талабномани беришга шошмайди, чунки иш билан бандлик хизмати ҳисобида меҳнатга нолойиқ ишлашни хоҳламайдиганлар бўлиши мумкин. Меҳнат бозорида давлат иш билан бандлик хизмати ижтимоий- иқтисодий функцияларини бажаришда, асосий субъект сифатида чиқишга мажбур: ишсизларга ижтимоий тўловлар, фуқароларни касбга йўналтириш бўйича хизматларни кўрсатиш, узоқ муддат ишсиз бўлганларга ишсизлик мақомини бериш, ишсизларни касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлашни ўтказиш, фуқароларни ишга жойлаштириш ва илгариги ҳуқуқларини тиклаш бўйича турли ташкилотлар билан қўшма лойиҳаларни ташкиллаштириш ишлари амалга оширилади. Меҳнат бозори инфратузилмасида иш билан бандлик хизматининг нодавлат тузилмалари фаолиятлари Меҳнат бозори инфратузилмасида иш билан бандлик хизматининг нодавлат тузилмаларига ходимларни танлаш бўйича агентликлар (рекрут агентликлари), тижорат меҳнат биржалари, интернет тармоғидаги биржалар киради. Меҳнат бозорининг ҳолати иш билан бандлик соҳасида жами ижтимоий- иқтисодий жараёнларни акс эттиради. Иқтисодий ўсишда инвестицияларнинг юксалиши ишчи кучига бўлган талабни оширади, инқироз даврида эса, корхоналар ўзларининг мавжуд штатларини қисқартирадилар. Бошқа томондан, иқтисодиётда тармоқларнинг ривожланиши кўпинча шунга боғлиқ бўладики, тезлик билан молиявий ва технологик имкониятлар асосида малакали кадрларни таъминлаш шарт- шароитлари юзага келади. Меҳнат бозорида иш жойи сифати бўйича уни икки хил асосий сегментга бўлиш мумкин: юқори малакали ва паст малакали ши жойлари, (меҳнат бозори сегменти-ишчи кучига демографик талаб ва таклиф тузилмаси (жинси ва ёши бўйича), касбий (мутахассислиги ва малака даражаси бўйича) ва ҳудудий (минтақаларнинг ишчи кучига талаб ва таклифдаги ҳиссаси) аспектларга бўлинади).

Ҳозирга кунда республикамизнинг йирик шаҳарларида, хусусан, Тошкент, Самарқанд ва бошқа йирик шаҳарларида янги тармоқларнинг ривожланиши натижасида, меҳнат бозорида маълум даражада юқори малакали иш жойлари сегменти шаклланмоқда. Меҳнат бозорида тижорат иш билан бандлик хизматининг давлат иш билан бандлик хизматидан ўзининг ижтимоий-иқтисодий фаолиятидаги фарқи шундаки, унинг мақсади фойдага йўналтирилган. Ривожланган давлатлар тажрибасига кўра, тижорат меҳнат воситачилигининг фаолияти давомида юқори тўловга эга иш жойлари сегментида фаол ривожланди. Меҳнат бозорида уларнинг фаолияти рентабелли корхоналарга ёки юқори касбий-малакага эга бўлган ишчи кучларига бўлган талабга қаратилган. Ривожланган корхоналарнинг тўловга лаёқатлиги ва малакали ишчиларга воситачилик хизматларининг кўрсатилиши тижорат меҳнат воситачилигининг ривожланиши учун иқтисодий база яратди. Кадрлар агентлиги ўзининг мижозлари сифатида унга ташриф буюрувчи, яъни ариза билан мурожаат қилган фирмаларга ходимларни танлаш бўйича фаолият юритади. Аммо агентликда бўш иш жойларини изловчилар унинг асосий мижозлари ҳисобланмайди. Шундай экан, кадрлар агентлигининг давлат иш билан бандлик хизмати билан тенглаштирилгандаги фарқи шундаки, у иш берувчи мижозлар билан ишлайди. Тижорат ихтисослашган меҳнат биржаларининг кадрлар агентлигидан фарқи, уларнинг фаолияти ҳам иш берувчилар, ҳам иш изловчи кишиларга йўналтирилган. Республикамизда иқтисодий ислоҳотларнинг амалга оширилиши, тармоқлардаги таркибий ўзгаришлар ва мулкчилик муносабатларининг секинлик билан ривожланиши, турли хил иқтисодий имкониятларга эга бўлган корхоналар сонининг ошишига олиб келди. Натижада ишлаб чиқаришнинг пасайиб кетиши кам миқдорда, ўз вақтида тўланмайдиган иш ҳақи бериладиган иш жойларининг кўп миқдорда ошишига олиб келди. Бозор кам малакали иш жойлари билан янада тўлиб борди, қўлайликларга эга бўлмаган, кам миқдордаги

иш ҳақига эга бўлган иш жойлари ва кам миқдордаги иш билан бандлик кафолатлари кенгайиб борди. Меҳнат бозорининг бу сегментида тижорат меҳнат воситачилиги бўйича фаолият фойда бермайди. Чунки корхоналардаги мавжуд молиявий имкониятларнинг чегараланганлиги меҳнат воситачилиги учун маблағлар ажратишни зарурат этмайди. Бироқ иқтисодиётда бундай фаолиятнинг амалга оширилиши ижтимоий жиҳатдан аҳамиятли ва иқтисодий жиҳатдан корхоналар учун самаралидир. Тажрибалар шуни кўрсатадики, ишга жойлаштириш бўйича тижорат ташкилотларининг бошланғич фаолияти даврида уларнинг фаолияти бўйича турли хил ёндашувлар асосида қарашлар вужудга келмоқда. Кўпгина давлат иш билан бандлик хизмати органлари раҳбарлари хусусий агентликлар ва тижорат меҳнат биржаларини номақбул рақобатчилар сифатида қарамоқдалар. Хўш уларнинг қарашларини қандай баҳолаш мумкин? Хусусий кадрлар агентлиги ривожланган корхоналар учун махсус воситачилик хизматларини кўрсатиши натижасида меҳнатга энг нуфузли талабномаларни олишга ҳаракат қилади. Меҳнат воситачилиги доирасида кадрлар агентлиги давлат иш билан бандлик хизмати билан рақобатлаша оладими? - деган савол юзага келади. Бизнингча, йўқ. Иш берувчилар кадрлар агентлигига ўзларида мавжуд бўш иш ўринларига ходимларни танлаш бўйича мурожаат қилганларида номзодларга катта талабларни қўядилар. Шунинг учун агентлик меҳнат бозорининг маълум сегментида фаолият олиб боради. Агентлик кўп меҳнат талаб қиладиган иш жойларига ишчи кучини қисқа кунларда ишга жойлаштиради. Кадрлар агентлиги ўртача бир ойда 10-12 талабномани бажаради, бунда ҳар бир агентлик фуқароларнинг аниқ касбий гуруҳлари ва категориялари бўйича ихтисослашади. Маълумки, кадрлар агентликлари фаолиятлари миқдорий натижалар бўйича аниқ касб ёки категориялари асосида ишга жойлаштириш бўйича қўшимча омиллардан фойдаланадилар.

Меҳнат бозорида иш билан бандлик соҳасидаги институционал тузилмалар ичида давлат иш билан бандлик хизмати монопол бўлиб, ўзининг фаолиятлари самарадорлигини оширишга ҳаракат қилади. Бироқ, амалиётда давлат иш билан бандлик хизматига фуқаролар оммавий равишда мурожаат қилмайдилар, улар тижорат иш билан бандлик хизматларидан фойдаланишдан ташқари, бўш иш ўринлари тўғрисида маълумотларни излашнинг бошқа каналларини излайдилар. Масалан, газеталар, телевидения, ҳар хил эълонлар ва интернет орқали. Шундай бўлсада, давлат иш билан бандлик хизматининг ижтимоий функцияларини бажариши бўйича мажбуриятлари йўқолмайди. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланишида нодавлат иш билан бандлик органлари фаолиятларининг барқарорлиги аҳамиятли равишда ўсмоқда. Самарқанд вилоятида imts & Metropolis (Самарқанд) Кадрлар Агентлиги, Самарқанд Кадрлар Клуби, Беруний номидаги социологик илмий амалий бўлими, Тест маркази, Тренинг маркази ва Дастурий таъминот хизматлари каби нодавлат ташкилотлар самарали иш билан бандлик фаолиятларини амалга оширмоқдалар. Улар ишсизликни ўсиши даврида меҳнат бозорини тартибга солиш бўйича қўшимча тадбирлар ишлаб чиқиш, иқтисодий конъюктуранинг жонланиши ва ишсизликнинг камайиши даврида тадбиркорликнинг бошқа соҳаларида фаолият олиб боришлари мумкин. Меҳнат бозорида нодавлат иш билан бандлик органларининг фаолиятлари мослашувчан хусусиятларга эга. Нодавлат иш билан бандлик органлари меҳнат бозорида хизматлар сифатини оширишлари, бу йўналиш бўйича хизматлар доирасини кенгайтиришлари ва ижтимоий кафолатланган минимумдан юқори даражада хизматлар кўрсатишлари мумкин. Бунда нодавлат иш билан бандлик тузилмалари давлат иш билан бандлик хизмати фаолияти доирасидан алоҳида ҳолда меҳнат бозори сегментида иш юритадилар. Нодавлат иш билан бандлик тузилмалари фаолиятлари меҳнат бозорини бошқариш ва иш билан бандликни тартибга солиш самарадорлигини ошишида муҳим аҳамиятга эга. Шу билан бирга

тижорат бандлик органлари ва ўқув марказлари бюджет маблағларини талаб этмайди, балки бунинг акси давлатга маълум миқдорда аниқ даромадларни келтиради. Шундай қилиб, давлат иш билан бандлик хизматининг асосий вазифаси нодавлат иш билан бандлик органларини ташкил этиш ва меҳнат воситачилиги билан самарали шуғулланишлари учун имкониятлар яратишга кўмаклашиш зарур. Меҳнат бозорида ташкилий тузилмаларни иш билан бандлик соҳасидаги фаолиятларининг асосий мақсади ишчи кучига талаб ва таклиф ўртасида мувозанатни ва аҳолининг иш билан оқилона бандлигини таъминлашдан иборат.

Хулоса: Меҳнат ва аҳоли иш билан бандлиги соҳасида бозор алоқаларини ривожлантириш янги ва ўхшаш бўлмаган ёндашишни, меҳнат бозори элементларини ўрганишда мунтазамликни, бозор категориялари ва тушунчаларининг услубий базасини янгилашни талаб этади. Иқтисодиётни қайта қуриш ва шакллантириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш келгусида аҳолини иш билан бандлиги соҳасидаги институционал тузилмалар фаолиятларини жадаллаштириш ва норматив-ҳуқуқий базаларини ривожлантиришни талаб қилади. Меҳнат бозори ҳолатининг етарли даражада барқарор таъминланиши меҳнат бозори инфратузилмаси барча субъектлари, шунингдек давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари томонидан кўтилаётган бир қатор жорий масалалар ва муаммоларнинг муваффақиятли ечимларини ҳал этишни талаб этади. Меҳнат бозор инфратузилмасининг бош масаласи меҳнат бозорини тартибга солишда инфратузилма субъектлари ўртасида алоқадорликни таъминловчи механизмларни яратиш ва функцияларни тақсимлашни назарда тутади. Шундай қилиб, меҳнат бозори инфратузилмасининг асосий субъектлари ҳамда меҳнат бозорини тартибга солувчи институцион тузулмалари сифатида асосан давлат иш билан бандлик хизмати ва ишга жойлаштириш бўйича нодавлат иш билан бандлик хизмати органлари фаолиятларидан иборатдир. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиши унинг тизимидаги барча аҳолини иш билан бандлигига кўмаклашувчи тузилмалар фаолиятларининг самарадорлигига боғлиқдир.

Адабиётлар : 1. Абдураҳмонов Қ.Х. Холмўминов Ш.Р. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси (ўқув қўлланма). -Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти”, 2004. 2. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). -Т.: “Меҳнат”, 2009. 3. Абдураҳмонов Қ.Х., Мамарасулов Ф.У Аҳолининг иш билан бандлигини инфраструктураси.Т.: “ТДИУ”, 2000. 4. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Мехнат иктисодиёти ва социологияси. - Т.: “Ўқитувчи”, 2001. 5. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Ходимларни бошқариш (дарслик). -Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 6. Барр Н. Рынок труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе. -М.: 1997. 7. Варфоломеева О.А. Становление инфраструктурў рўнка труда в переходной экономике. - СПб., Издательство СПбУЭФ. 2001.

O'xshashlar

ТВТ Самарадорлиги ва унга таъсир этувчи омиллар

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш мезонлари ва кўрсаткичлари

Меҳнат бозори инфратузилмасининг тартибга солиш механизмлари

Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиши бўйича хорижий ёндашувлар

Инвестицион бозор даромадлари ва уларга таъсир этувчи омиллар