Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш мезонлари ва кўрсаткичлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш мезонлари ва кўрсаткичлари

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

167 KB

Ko'chirib olish

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш мезонлари ва кўрсаткичлари Режа: 1. Меҳнат бозори самарали шаклланишидаги ижтимоий- иқтисодий муаммолар 2. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиш мезонлари 3. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиш кўрсаткичлари 4. Меҳнат бозори самарали шаклланишидаги ижтимоий- иқтисодий муаммолар

Ҳар қандай ижтимоий-сиёсий тузилмада аҳолини меҳнатда бандлик муаммоси мураккабдир. Ҳозирги вақтда Ўзбекистондаги аҳолини меҳнатда бандлик ҳолати меҳнат ва ижтимоий - сиёсат соҳасидаги баъзи камчиликлар билан боғлиқдир. Ҳозирги вазиятнинг ўзига хослиги шундан иборатки, меҳнатга қобилиятли ёшдаги аҳолининг ўсиш суръатлари маълум даражада бир хил эмаслиги, меҳнат ресурслари сонининг ўсиши билан жамоат хўжалигидаги иш билан бандлик динамикаси ўртасидаги боғлиқликнинг қаттиклигидир. Меҳнат ресурслари таркибига аҳолининг табиий ҳаракати ўзгаришининг кўпайиши таъсир кўрсатмоқда. Шуни таъкидлаш муҳимки, меҳнатга қобилиятли ёшга кираётган йигит ва қизларнинг кўпчилиги меҳнатга қобилиятли аҳолини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни эмас, балки унинг табиий йўқ бўлиши ўрнини қоплайди, яъни авлодларнинг жадал алмашуви содир бўлади, у меҳнат ресурсларининг сифат таркиби кескин ўзгаришига сабаб бўлади. Айни вақтда келгусида ходимларнинг оммавий равишда бўшатилиши натижасида иш билан бандлик вазияти меҳнатга қобилиятли аҳолининг ўсиши сезиларли даражада кўпайиши туфайли мураккаблашуви мумкин. Иш билан бандлик ижтимоий тотувлик ва барқарорликка эришувнинг, жамият иқтисодий ривожининг муҳим омилидир. Ўтиш даврида бандлик соҳасидаги ҳукуматимизнинг инсон омилига қаратилган стратегиясида меҳнатга қодир ҳар бир инсон ўз қобилиятларини ўстириши ва ўз меҳнат тарзини таъминлаши учун шароитлар яратиши назарда тутилади 1 . Иш билан бандлик характери кишиларнинг мулкий мақомига боғлиқ бўлади. Ўтиш даврида меҳнат ресурсларининг укладлараро эркин тақсимланиши бўлиб турсада, турли укладлардаги бандлик даражаси, бандликнинг даромад келтириши ва қанчага тушиши бир хил эмас, албатта. Бу табиий равишда укладлардаги корхоналар салоҳиятига, уларнинг бозор билан таъминланишига, умумиқтисодий вазиятга боғлиқ. Бир уклад учун бандлик шароити қулай бўлгани ҳолда, бошқаси учун ноқулай бўлади.

Бозор иқтисодиёти нуқтаи-назаридан, ишчи ҳақи даражаси ишчи кучининг мувозанатлашган нархидан юқори ўрнатилганда, таклифнинг талабга нисбатан кўплиги пайдо бўлади, талаб ошгани сари иш ҳақи ҳам ошади, талаб камайган сари эса, иш ҳақи ҳам камаяди. Ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, республикадаги паст даражали меҳнат таъминотига эга бўлган хўжаликларда меҳнат натижалари эркинлигининг йўқлиги паст даромад олинишига сабаб бўлди, бу эса уларга ишчи кучини такрор ишлаб чиқариш имкониятини бермайди. Айни шу сабабларга кўра, ушбу хўжаликларда ишчи кучи танқислиги сунъий йўл орқали пайдо бўлади. Ҳозирги вақтгача мавжуд бўлган иш билан бандликнинг тармоқ тузилиши жамият меҳнат потенциалидан фойдаланиш самарадорлигининг даражаси пастлигини акс эттиради ва у тубдан ўзгартиришга муҳтождир. Иш билан бандликдаги таркибий таназзулнинг бевосита оқибатлари, ақлий меҳнат кишиларининг бошқа мамлакатларга кетиб қолиши - илм-фан соҳасидан ва илмий билимлар кўпроқ талаб қилинадиган ишлаб чиқариш тармоқларидан ходимларнинг воситачилик соҳаларига, шунингдек, малакасини йўқотиб, норасмий фаолият соҳаларига ўтиб ишлашидир. Қайд қилинган ишсизлик даражасидаги таркибий орқага кетиш иш билан бандлик хизмати мижозлари орасида мутахассислар улушининг юқори эканлигида намоён бўлмоқда. Ҳолбуки, кадрлар потенциалини, айниқса, олий ва ўрта махсус маълумотли мутахассисларни шакллантириш узоқ вақтни ҳамда маблағни талаб қилади. Иқтисодиётни бошқаришнинг монетаристик усуллари ислоҳотларнинг дастлабки босқичлари учун мос бўлиб, давлат корхоналарига нархларни ошириш йўли билан ҳар қандай чиқимни ҳам харидорлар елкасига юклашга, шунингдек ортиқча ходимларга ҳам иш ҳақи тўлашга имкон бериб кам самарали бўлиб чиқди: ходимларни ишдан бўшатиш жараёнлари объектив ҳолатларга эмас, балки ҳукумат ва банк тузилмаларининг ўзбошимча ҳатти-ҳаракатларига боғлиқ бўлиб қолади (давлат корхоналарига имтиёзли қарзлар ва субсидиялар берилиши ҳатто энг самарасиз ишлайдиган корхоналарни ҳам банкротликдан сақлаб қолади). Натижада ишсизликнинг ўсиши муқаррар бўлиб қолди.

Меҳнат бозорининг асосий индикаторларидан бири ишловчиларнинг ишга жойлашиш кўрсаткичидир. Шу нуқтаи-назардан олиб қараладиган бўлса, ишга жойлашганлар сонининг ҳам мутлақ, ҳам нисбий кўрсаткичларнинг ошаётганлигини меҳнат бозоридаги ижобий тенденция сифатида баҳолаш мумкин. Тажрибанинг кўрсатишича мамлакат меҳнат бозоридаги талаб асосан малакасиз меҳнатга йўналтирилган деган фикрни қисман тасдиқлайди. Ишловчилар орасида иш жойини тез-тез ўзгартирадиган, ҳамда унча юқори малакага эга бўлмаганларнинг кўплиги меҳнат бозоридаги вазиятни кескинлаштирадиган ҳолатлардан биридир. Таҳлиллар шундан далолат берадики, бундай вазият асосан ички меҳнат бозорининг етарли даражада ривожланмаганлиги, ходимлар қўнимсизлик даражасининг юқорилигининг инъикоси сифатида юзага келади. Иш берувчилар учун ўз ҳисобидан кадр тайёрлашдан кўра, меҳнат идоралари орқали арзон ишчи кучига эга бўлиш иқтисодий жиҳатдан манфаатлироқ бўлгани учун ҳам, меҳнат бўлимлари ёрдамида ишга жойлашганлар орасида юқори малакага эга бўлмаган шахсларнинг салмоғини ортиб бораётганлик тенденцияси кўзатилмоқда. Бундан ташқари, меҳнат бозори инфратузилмаси элементларининг, жумладан ижтимоий ҳамкорлик механизмининг етарли даражада ривожланмаганлиги, меҳнат бозоридаги умумий жараёнларга жамиятнинг мос равишда тезкорлик билан мослаша олмаслиги унинг олдига ялпи ишсизлик муаммосини кўндаланг қўйиши мумкин. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиш мезонлари Ишчи кучининг қайта тақсимланиши, унинг меҳнат бозоридаги ҳаракатига, бинобарин, ишчи кучига бўлган талаб ва таклиф ўртасидаги миқдор-сифат жиҳатидан мувофиқликка эришиш кўламларига бевосита таъсир этувчи омиллар ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг янгича шароитларини шакллантирадиган макроомилларга боғлиқ. Шунинг учун ҳам ишсизлик миқёсининг ҳаддан ташқари ошиб кетишининг олдини олиш ва ишсизларни ишга жойлаштиришга ёрдам бериш бўйича амалга ошириладиган чора-тадбирлар қуйидагилардан иборат бўлмоғи лозим:

• меҳнат муносабатлари соҳасида ижтимоий ҳамкорликнинг уч томонлама механизмини такомиллаштириш; • мамлакатнинг ҳар бир ҳудудида меҳнат заҳиралари ва иш жойлари сонининг ҳам сифат, ҳам сони жиҳатидан ўсиш мутаносиблигига эришиш; • янги тараққий этган тармоқлар ва фаолият турларини ривожлантириш йўли билан янги иш жойларини барпо этиш. Бу тадбирларни амалга оширишда қишлоқ хўжалигидан бўшаётган ходимларни иқтисодиётнинг бошқа тармоқларига, жумладан саноат, кичик ва хусусий бизнес, хизмат кўрсатиш ва бошқа соҳаларга тақсимлашга аҳамият бериш керак бўлади; • иш билан бандликнинг тармоқ ва профессионал таркибини такомиллаштириш, қишлок жойларида ишсизлик миқёсининг ошиб кетишини олдини олиш ва ниҳоят ялпи маҳсулотнинг кўпайиши учун замин яратади; • иқтисодиётда оқилона иш билан бандликни таъминлаш; • меҳнат бозорида рақобат механизмини йўлга қўйиш самарадорлигини ошириш, ишчи кучининг сифат кўрсаткичларини тўхтовсиз ошириб бориш мазкур механизмнинг асоси бўлиб ҳисобланади; • самарали ва “эгилувчан” меҳнат бозорини шакллантириш, янги меҳнат бозори инфратузилмасининг фаолиятини такомиллаштириш, ходимларнинг касбий ҳаракатчанлигини ошириш, ҳамда меҳнат бозорининг алоҳида сегментларига таъсир кўрсатиш орқали ишсизларда янги касбларга қизиқиш уйғотиш; • меҳнат бозорида фаол сиёсат олиб бориш борасидаги ривожланган мамлакатлар тажрибасидан кенг фойдаланиш, жамоат ишлари тармоғини кенгайтириш, ишсизларни ўқитиш ва қайта ўқитиш тизимини ва янги иш жойларини барпо этиш; • ёшлар ўртасида ишсизликни камайтириш чора тадбирларини ишлаб чиқиш. Бозор иқтисодиёти шароитида меҳнатга бўлган талабни рағбатлантиришнинг бирдан-бир воситаси инвестициялар самарадорлигини таъминлашдир. Меҳнатга бўлган талабнинг навбатдаги омили ўзаро бир- бирини тўлдирадиган меҳнат ресурслари билан боғлиқдир. Агар битта станокни ходим

бошқарса ва бу хилдаги станоклар нархи ошса, у ҳолда бу станокларда ишлайдиган ишчиларга талаб бошқа тенг шароитларда пасаяди ва аксинча бўлади. Амалиётда инфляция кўрсаткичлари билан аҳолини иш билан самарали бандлиги ўртасида тескари мутаносиблик мавжуд. Инфляция шароитида, даромад солиғи юкининг яширин, норасмий ошиши юз беради. Инфляциясиз ва даромад солиғи чегараларини қайта кўриб чиқмасдан, компенсация қилиш мақсадида ойлик иш ҳақини 10 фоиз ошириш даромад солиғидан тушадиган тушумларни 16 фоизга кўтаради, демак солиқларнинг реал ошиши 6 фоизга тенг. Бундай ҳолат фискал нуқтаи-назаридан олиб қаралганда давлат учун инфляцияга нисбатан илтифотли бўлишга рағбат туғдиради. Лекин бу ерда қуйидагиларни назардан қочирмаслик керак, яъни бу ҳодисанинг тескари томони ҳам мавжуд - ишчилар реал даромадининг мос равишда қисқариши, талаб тўлов қобилиятининг пасайиши, бу товар айланишининг камайишига олиб келади ва охир - оқибатда ишлаб чиқариш қисқаради 1 . Бу эса, меҳнат бозорида иш кучига бўлган талабни пасайишига рағбат бўлувчи инфляцион мойилликни вужудга келтиради. Меҳнат бозори инфратузилмасининг таркибий қисмлари ҳисобланган молиявий муассаларнинг фаолиятида иш кучига бўлган талабни ошириш бўйича давлат сиёсатини бажаришга қараб механизмнинг ишлаб чиқилиши оқилона иш билан бандликни таъминлаш шарти ҳисобланади. Ташкилий жиҳатдан меҳнат бозори ижтимоий институтлар тизими сифатида майдонга чиқар экан, мазкур бозор инфратузилмаси ривожланиши аҳолининг оқилона иш билан бандлигини шаклланишида муҳим ташкилий тузилмалар мажмуи ҳисобланади. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланишининг асосий мақсадлари меҳнатдан фойдаланиш муаммолари, унинг самарадорлигини ошириш билан боғлиқдир. Юқорида республикамизда иш билан бандлик ҳолати бўйича меҳнат ва ижтимоий-сиёсат соҳасидаги баъзи камчиликлар меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланишига тескари мутонасибликда таъсир этувчи омиллардир.

Амалиётда аҳолининг оқилона иш билан бандлиги ишчи кучига талаб ва таклиф ўртасидаги бозор мувозанатига эришишни билдиради. Бундай ҳолда ишсизликнинг йўл қўйилиши мумкин (табиий) даражаси вужудга келади. Бундай мувозанат иш берувчилар ва “меҳнат қобилияти” кишиларининг иқтисодий манфаатларини энг муқобил даражада амалга оширилишини таъминлайди. Бунда ишчи кучига касбий малака тайёргарлиги бўйича мос нархлар белгиланади. Худди шулар туфайли, аҳолининг оқилона иш билан бандлиги, ижтимоий такрор ишлаб чиқариш ва ишчи кучининг қиймати асосида “меҳнат қилиш қобилияти”ни бозорда сотиш учун таклиф қилганларнинг турмуш даражаси шаклланиши ҳам таъминланади. Юқорида тушунча нуқтаи назаридан қараганда республикамизда аҳолининг оқилона иш билан бандлигини шаклланишига ҳам тўла эришилгани йўқ. Бунга қуйидаги сабаблар асосий тўсиқ бўлмоқда: давлат мулкини хусусийлаштириш самарадорлигининг паст даражаси; иқтисодиётда тубдан таркибий ислоҳотларнинг секинлик билан бориши; меҳнат ҳақининг унинг якуний натижаларидан узилиб қолиши; иш жойларининг паст сифатли моддий- техника жиҳозлар билан таъминланиши; ишчи кучи таклифини унга бўлган талабга нисбатан кўпроқ ўсаётганлиги; бўш иш жойлари ҳақида ишончли ахборотларнинг камлиги ва меҳнат бозорининг самарали тартибга солиш механизми такомиллашмаганлиги. Меҳнат бозорининг меҳнат муносабатларини тартибга солишнинг самарали механизмини такомиллашмаганлиги меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланишига ва бунинг натижаси ўлароқ аҳолининг оқилона иш билан бандлигини шаклланишига салбий таъсир кўрсатади. Аҳолини иш билан бандлигини самарали тартибга солиш механизми субъектив йиғма тушунча. Самарали иш билан бандликни тартибга солувчи механизм меҳнат бозори инфратузилмасига кирувчи таркибий қисм элементлари мажмуасидир. Аҳолининг оқилона иш билан бандлигини таъминлашнинг такомиллаштирилган янги механизми қуйидаги асосий шарт-шароитларнинг таъсирини тартибга солиши лозим: ишчи кучига талабнинг ошиши ва унга

таклифнинг камайиши; ёлланма иш кучига меҳнат ҳақини (нархини) энг паст миқдорини аҳоли жон бошига тўғри келадиган минимал истеъмол бюджетидан кам бўлмаган ҳолда белгилаш; меҳнатга қобилиятли ўсмирлар, пенсионерлар, кўп болалик аёллар ва ногиронлар иш билан бандлигини оширишни рағбатлантириш; ишсизларнинг малакаси, рақобат қобилияти ва сафарбарлигини ошириш, иш билан бандлик хизмати инфратузилмасининг самарали ривожланишини таъминлаш ва бошқалар. Ўзбекистонда замонавий меҳнат бозори ҳали таркиб топиш жараёнидадир. У ҳали мезон асосида ўзининг яққол қиёфасига эга бўлиб улгурганича йўқ. Бу жиҳатдан уни биринчи турга интилувчи аралаш меҳнат бозори деб аташ мумкин. Мазкур бозорнинг шу жиҳатларини эътиборга олган ҳолда унинг инфратузилмаси ривожланишининг барча демографик, ижтимоий, иқтисодий ва бошқа жиҳатлари қуйидаги мезонларда ўз аксини топади (1-расм): ишчи кучига талаб ва таклиф ўртасида бозор мувозанатига эришиш; меҳнат бозорининг сифат кўрсаткичларини таъминлаш; аҳолининг иш билан бандлигига оид ахборотлар тизимини такомиллаштириш; кадрларнинг касбий ҳаракатчанлиги ва экспортабеллигини ривожлантириш; ишсизликни камайтириш; малакали меҳнат бозорини шакллантириш ва бошқалар. Меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланиш кўрсаткичлари Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш мезонлар қуйидаги кўрсаткичлар ёрдамида аниқланади: мавжуд ва янги яратилган иш жойларининг сони, мулкчиликнинг турли хил шакллари, аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган ЯИМнинг ҳажми; ишчи кучи экспортидан келган тушум миқдори, аҳолининг миграцион оқими, экспорт қилинган ишчи кучи салмоғи; меҳнат ресурсларининг малака ва маълумот даражаси, меҳнат бозоридаги рақобатбардошлик, меҳнат бозори институцион тузилмалари самарадорлиги, самарали ва эгилувчан меҳнат бозорини шакллантириш ва ривожлантириш; малакали кадрлардан фойдаланиш самарадорлиги; малакали кадрларни

тайёрлашда моддий-техник таъминот, олий ва ўрта тоифадаги мутахассислар салмоғи; ижтимоий ишлаб чиқаришда банд бўлмаган шахслар ва ишсизлик сони ҳамда уларнинг нафақа миқдори, янги ишга жойлаштириш, хизмат бўйича бошқа ишга ўтиш муносабати билан қайта тайёргарлик, янги иш жойига кўчириб келтириш; меҳнат бўлимида ҳисобда бўлган бўш иш ўринлари ва лавозимларининг тўлиқ рўйхати, меҳнат бўлимида ҳужжатларни расмийлаштириш бўйича маълумотлар, ишсизнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари тўғрисидаги тўлиқ ахборот, иш берувчилар тўғрисидаги ахборот, янги касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш имкониятлари тўғрисидаги ахборот, мулкчиликнинг турли хил шакллари ва ҳ.к. Юқорида қайд этилган кўрсаткичларнинг батафсил таснифи 10-мавзуда келтирилган.

Хулоса: Меҳнат бозорининг асосий индикаторларидан бири ишловчиларнинг ишга жойлашиш кўрсаткичидир. Шу нуқтаи-назардан олиб қараладиган бўлса, ишга жойлашганлар сонининг ҳам мутлақ, ҳам нисбий кўрсаткичларнинг ошаётганлигини меҳнат бозоридаги ижобий тенденция сифатида баҳолаш мумкин. Тажрибанинг кўрсатишича мамлакат меҳнат бозоридаги талаб асосан малакасиз меҳнатга йўналтирилган деган фикрни қисман тасдиқлайди. Ишловчилар орасида иш жойини тез-тез ўзгартирадиган, ҳамда унча юқори малакага эга бўлмаганларнинг кўплиги меҳнат бозоридаги вазиятни кескинлаштирадиган ҳолатлардан биридир. Меҳнат бозорининг меҳнат муносабатларини тартибга солишнинг самарали механизмини такомиллашмаганлиги меҳнат бозори инфратузилмаси ривожланишига ва бунинг натижаси ўлароқ аҳолининг оқилона иш билан бандлигини шаклланишига салбий таъсир кўрсатади. Аҳолини иш билан бандлигини самарали тартибга солиш механизми субъектив йиғма тушунча. Самарали иш билан бандликни тартибга солувчи механизм меҳнат бозори инфратузилмасига кирувчи таркибий қисм элементлари мажмуасидир. Ўзбекистонда замонавий меҳнат бозори ҳали таркиб топиш жараёнидадир. У ҳали мезон асосида ўзининг яққол қиёфасига эга бўлиб улгурганича йўқ. Бу жиҳатдан уни биринчи турга интилувчи аралаш меҳнат бозори деб аташ мумкин.

Адабиётлар : 1. Абдураҳмонов Қ.Х. Холмўминов Ш.Р. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси (ўқув қўлланма). -Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти”, 2004. 2. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). -Т.: “Меҳнат”, 2009. 3. Абдураҳмонов Қ.Х., Мамарасулов Ф.У Аҳолининг иш билан бандлигини инфраструктураси.Т.: “ТДИУ”, 2000. 4. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Мехнат иктисодиёти ва социологияси. - Т.: “Ўқитувчи”, 2001. 5. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Ходимларни бошқариш (дарслик). -Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2004. 6. Барр Н. Рынок труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе. -М.: 1997. 7. Варфоломеева О.А. Становление инфраструктурў рўнка труда в переходной экономике. - СПб., Издательство СПбУЭФ. 2001.

O'xshashlar

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида инновацион ташкилотларнинг хусусиятлар

Меҳнат бозори инфратузилмасининг тартибга солиш механизмлари

Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиш ҳолати ва унга таъсир этувчи ижтимоий-иқтисодий омиллар

Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиши бўйича хорижий ёндашувлар

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида корхона ва ташкилотларни шакллантиришда инсон омили