Меҳмонхона ва ресторан хўжалиги маркетингининг илмий-назарий асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Меҳмонхона ва ресторан хўжалиги маркетингининг илмий-назарий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

249 KB

Ko'chirib olish

Ме ҳмо нхона ва ресторан хўжалиги маркетингининг илмий-назарий асослари Режа: 1. Маркетинг ма қ сади, вазифа ва тушунчалари . 2. Глобаллашув жараёнида Ўзбекистонда туризм маркетингининг тамойиллари. 3 . Ме ҳ монхона ва ресторан хўжалиги маркетингининг назарий- услубий асослари. 4 . Фаннинг тамойиллари ва услублари.

1. Маркетинг ма қ сади вазифа ва тушунчалари Маълумки, бозор турли белгилар асосида сегментланади. Меҳмонхона бизнесида энг муҳими саёҳат қилувчининг мақсади бош омил бўлади 1 "Бозор" тушунчаси жуда кўп маънони англатади. Олдин бозор деганда сотиб олувчилар ва сотувчилар товарлар ва хизматлар билан алмашиш учун йиғиладиган жисмоний жой тушунилар эди. И қ тисодчи учун бозор-товарлар ва хизматлар билан алмашишда иштирок этувчи барча сотувчилар ва ҳаридорларнинг жамламасидир. Истеъмол товарлари ва ишлаб чиқаришга мўлжалланган товарлар бозорида савдо қилувчи ташкилотлар, барча бозорлардаги ҳаридорларга бир вақтнинг ўзида, жуда бўлмаганда бир хил мурожаат қила олмасликларини яхши тушунадилар. Ҳаридорлар жуда кўп, жуда тарқоқ ва ўз эҳтиёжлари ва ҳаридоргир кўникмалари бўйича жуда ҳар хил бўладилар. Лекин сотувчилар ҳ ар доим ҳ ам бунга амал қ илавермайдилар. Уларнинг онглари уч бос қ ичдан ў тган. 1.Оммавий маркетинг. Бунда сотувчи бир хил товарни барча ҳаридорлар учун оммавий ишлаб чиқариш, оммавий тақсимлаш ва оммавий тарғиб қилиш билан машғул. Бир вақтлар McDonald's ҳаммага бир хил ёқишига умид қилиб, барча бозорлар учун бир хил гамбургерлар ишлаб чиқарар эди. Бунинг яхши томонлари улар энг кам ҳаражат ва паст нархлар бўлишига олиб келади ва энг катта қулай бозорнинг вужудга келишига олиб келади. 2. Маркетинг. Товарни кўзлаган сотувчи ўз таркиби, сифати, хажми ва х.к. лари билан ажралиб турувчи бир неча хил товар яратади. Бугунги кунга келиб “McDonald's” оддий гамбургерлар, "биг-мак"лар ва уларнинг турли порцияларини таклиф қилмокда. Товарлар, бозорга мослаб эмас балки, ҳаридорга товарларнинг турли кўринишлари таклиф қилинишини кўзда тутган ҳолда ишлаб чиқарилмокда. Бунинг ижобий томони шундаки, истеъмолчиларнинг дидларига мос тушади. Истеъмолчиларнинг дидлари ҳақиқатда ҳам ҳар хил ва вақти-вақти билан ўзгариб туради. Истеъмолчилар янгиликлар ва турли кўринишларни излайдилар. 3. Мақсадли маркетинг. Сотувчи бозор сегментини белгилайди, уларнинг бирини ёки бир нечтасини танлайди ҳамда ҳар бир танланган сегментга таъсир кўрсатувчи алоҳида товар ва маркетинг-микс бозорига маркетинг таъсирлар мажмуасини ишлаб чиқаради. Масалан, “McDonald's” парҳез таомларга катта эътибор қаратувчилар учун ўз салатлари мажмуасини ишлаб чиқарди. Ҳозирги кунга келиб кўплаб компаниялар оммавий маркетинг ва товарларга қаратилган маркетингдан воз кечмоқдалар. Уларнинг ўрнига улар мақсадли маркетингни афзал кўрмоқдалар. Мақсадли маркетинг сотувчиларга қулай бозор имкониятларини, компанияларга эса, бозорнинг ҳар бир мақсадли сегменти учун зарур бўлган маҳсулотларни топишга ёрдам беради. Компаниялар ўз товарларини, 1 1 Филлиповский Е.Е ., Шмарова Л.В . Экономика и организация гостиничного хозяйства: Учебное пособие – М.: ФиС, 2006, с. 10

уларнинг нархларини, тақсимлаш воситаларини ва рекламани ҳар бир мақсадли бозорга муносиб қилиб мослаштириб олишлари мумкин. ўзларининг маркетинг ўринишларни умумий сарфлагандан ("автомат" усули) кўра, айнан шу товарни ҳоҳловчи ҳаридорларга эътибор қаратадилар ("қурол " усули). Ҳозирги кунга келиб истеъмолчиларнинг ўзига хос талаби ва турмуш тарзига эга бўлган юзлаб микро бозорларга майдаланиши натижасида мақсадли маркетинг микромаркетингга айланиб бормоқда. Микромаркетингга мурожаат қилиб компаниялар ўзларининг бозор дастурларини бозорнинг географик, демографик, психографик ва х.к. сегментларининг талаблари ва ҳоҳишларига мослаштирмоқдалар. Мақсадли маркетингнинг энг олий кўриниши, истеъмолчига қаратилган маркетинг ҳисобланади, бунда компания ўз таклифларини алоҳида мижозлар ёки сотиб олувчи ташкилотларнинг эҳтиёжларига мослаштирадилар. Мақсадли маркетингнинг 3 босқичи: Биринчи босқич - бозор сегментацияси, яъни бозорнинг турли товарлар ва (ёки) бозорга маркетинг таъсир кўрсатишни талаб қилувчи ҳаридорларнинг алоҳида гуруҳларига бўлиниши. Компания бозор сегментациясининг турли усулларини белгилайди ва вужудга келган сегментларнинг белгиларини ишлаб чиқади. Кейинги босқич-мақсадли бозорнинг ажралиши, яъни сегментларнинг компанияларни жалб қила олишига кўра таҳлил қилиниши ва кейинги маркетинг изланишлар учун битта ёки бир нечта мақсадли сегментларни танлаш. Учинчи босқич-товарни бозорнинг мақсадли сегментида намойиш этилиши ва маркетингнинг тегишли мажмуасини ишлаб чиқиш. Ушбу боб бозор сегментацияси тамойилларига, мақсадли бозорни белгилаш ва товарни бозорда тақдим қила олишга бағишланган. Тадбиркорлик фаолиятида қарор қабул қилиш ва уни ишлаб чиқишда тадбиркорликнинг самарали воситаси ҳамда асоси бўлиб маркетинг ҳисобланади ҳамда тадбиркорлик фаолиятини бошқариш тизимида, уни ташкил этишда, режалаштириш ва назорат қилишда муҳим аҳамият касб этади. “Ай-си-ай” концерни бошқаруви раиси Джон Ҳарви Джонс тадбиркорликда маркетингни ўрнини тависфлаб шундай дейди, яъни “маркетинг тадбиркорликнинг таянч омилидир. Бу нафақат ёкилги, балки кема командасидир.” Маркетинг мазмуни ва терминологияси янгиланиб боради, лекин улар бошдан айирбошлаш жараёни, товар-пул муносабатлари пайдо бўлиши, сотиш шаклларини ривожланиши ҳамда истемолчиларни товар ва хизматлар биланўзаро ҳаракати билан богланади. Маркетинг элементларининг пайдо XVII асрнинг ўрталарига бориб такалади. Бу давргача товарларни натурал айирбошлашни турли шакллари пайдо бўлади, кейинчалик маркетинг фаолиятини биринчи элементлари, яъни реклама, нарх, сотиш кабиларни ривожланиши кўзатилди. 1902 йилдан бошлаб АКШнинг Мичиган, Калифорния ва Иллинойс университетларида маркетинг фани киритилиб, бу муаммолар бўйича маърўзалар у қ итила бошлади. Кейинчалик маркетинг ассоциациялари ташкил топди. 1948 йилдан бошлаб маркетинг товарлар ва хизматлар оқимини ишлаб чмкарувчидан охирги пировард истеъмолчи томон йўналтирилган хўжалик фаолиятини ҳар хил турларини амалга ошириш сифатида кўрина бошлади.

Маркетинг тушунчаси бозор соҳасини ҳар қандай фаолияти билан боғлиқдир, шу боис маркетинг сўзини таржимаси ва келиб чиқиши келтирилади (ингл. Market – бозор, ing – фаол, фаолият, ҳаракат маъносини англатади). Маркетинг бу нафа қ ат фалсафа, фикрлаш тарзи ва иқтисодий тафаккур йўналиши, аммо айрим фирма, компания, тармоқ ва бутун иқтисодиёт бўйича амалиёт фаолияти ҳамдир. А Қ Ш ва бошқа хорижий давлатлар иқтисодий адабиётларида маркетинг таърифини кўп турлари мавжуддир. Энг кенг тарқалган маркетинг таърифи, у Америка маркетинг ассоциацияси томонидан берилган бўлиб, унинг мазмуни қуйидагичадир, яъни “Маркетинг шундай жараёндан иборатки, унинг ёрдамида ўйланган ғоя режалаштирилади ва амалга оширилади, нархлар ташкил этилади, ғоялар, товарлар ва хизмат кўрсатишлар ҳаракати ва сотишни, айрим шахслар ва ташкилотларни мақсадлари айирбошлаш ёрдамида қондирилади”. Жан-Жак Ламбен маркетингга шундай таъриф беради: “Маркетинг ташкилотлар ва кишиларни хохиш ва эҳтиёжини товарлар ва хизматларни эркин рақобатли айирбошлашни таъминлаш йўли орқали қондиришга йўналтирилган ижтимоий жараёндир”, “Маркетинг – бу бир вактнинг ўзида бизнес фалсафаси ва фаол жараёндир”. Талаб билан таклифни ўзаро таъсири - бу алоҳида шахслар ёки гурухнинг хохиш-эҳтиёжларини ўзлуксиз қондириш жараёни бўлиб ҳисобланади. Бу жараён ўз навбатида шундай ижтимоий-иқтисодий категорияларни ўзаро таъсирига асосланади, яъни уларга мухтожлик, эҳтиёж (хохиш), талаб, ҳарид қилиш (айирбошлаш, битим) ва аниқ товар ва хизматларни истеъмоли (ишлатилиши) киради. Бу тушунчалар маркетинг тушунчаси, моҳиятини аниқлашга имкон беради. Маркетингни моҳияти товарни ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш албатта истеъмолчига, талаб, ишлаб чиқариш имкониятларини мўлжаллашдан иборат. Хозирги даврда жахон адабиётида маркетингга берилган уч мингдан ортиқ таъриф бор. Мутахассислар ўртасида маркетингнинг такрор ишлаб чиқариш жараёнида иштироки масаласида ягона фикр йўқ. Хозир кўпгина чет эллик маркетологлар замонавий маркетинг тушунчаси ишбилармонликка кирадиган фаолиятни ў з ичига олмо ғ и керак деб ҳисоблайдилар. Бошқалари эса бундай изохларни танқид қилиб, айрибошлашнинг ҳамма турлари ҳам маркетинг тусига эга эмаслигини ва маркетинг принципларини ҳамма вазиятларга ҳам татбик қилиб булмаслигини таъкидлайдилар. Маркетингга таъриф беришда бундай хилма- хилликнинг сабаби бор. Биринчидан , маркетинг концепцияси мазмуни капиталистик ишлаб чиқариш усули ривожланиши билан ўзгариб келди ва унинг моҳиятини акс эттирди, иккинчидан , бошқариш тизимида маркетингдан фойдаланиш мақсадлари, хусусиятлари, миқёсига қараб, ундаги ташкилий қисмларнинг аҳамияти ва бошқарув тизимидаги аҳамияти ўзгариб боради. Бундан ташкари, мутахассислар маркетингни бизнес хизмати ва фалсафаси тарзида баҳолайдилар. Хизмат сифатида маркетинг ишлаб чиқариш, савдо, реклама, техника хизмати кўрсатиш ва бошқа соҳадаги тадбирлар мажмуидан иборат. Фалсафа сифатида эса маркетинг - бу жамият ишлаб чиқариш муносабатларига дахлдор ижтимоий-иқтисодий концепциядир.

Умуман олганда маркетингга қуйидагича таъриф беришимиз мумкин: Маркетинг - эҳтиёж ва мухтожликни айрибошлаш орқали қондиришга қаратилган инсон фаолиятининг туридир. Маркетинг вужудга келишининг асосий сабабларидан бири бу ишлаб чиқариш хажмининг ортиб бориши, янги тармоқларнинг вужудга келиши, товар турларининг кўпайиши ва тадбиркорлар ўртасида маҳсулотни сотиш муаммосининг вужудга келишидир. Маркетинг асосида бозорни ҳар тарафлама ўрганиш йўналишларининг асосийларидан қуйидагиларни кўрсатиб ўтиш зарур: талабни ўрганиш; бозор таркибини аниқлаш; товарни ўрганиш; рақобат шароитларини тадқиқ қилиш; сотиш шакли ва услубларини тахлил этиш. Маркетинг корхоналарнинг бозорда ишлаш услуби, бозор методологияси бўлиб, истеъмолчилар ва уларнинг талаб истакларини ўрганиш, уларга мос товарлар яратиш, нарх белгилаш, товарларни етказиб бериш, такдим этиш, сотиш, хизмат кўрсатишни уюштириш усуллари, воситалари, тартиб-қоидалари мажмуи ҳисобланади. Буларнинг ҳаммаси биринчи асосий мақсадга талаб билан таклифни ўзаро мувофиқлаштиришга хизмат қилади. Маркетинг тизимида қўйилган мақсадга эришиш учун ҳаридорлар ва бошқа субъектларга таъсир этиш учун маркетинг воситалари, яъни маркетинг усуллари йиғиндиси, услублари зарурдир. Шундай воситалардан маркетинг-микс, маркетинг комплекси бўлиб ҳисобланади. Буларни маркетинг назариясига 1964 йилда биринчи бўлиб Гарвард бизнес мактаби профессори Борден киритган. Маркетологлар тайёрлаш тизимида маркетинг комплекси 4 “Р” деб номланиб, Маккарти томонидан 1960 йилда бу модел таклиф этилган. Ушбу моделда маркетингнинг туртта асосий элементлари ажратиб кўрсатилган: товар ( product ), нарх ( price ), сотиш ( place ), реклама-рағбатлантириш ( promotion ). Маркетинг фаолиятида эҳтиёж ва мухтожликни айирбошлаш орқали қондириш жараёнида албатта инсон иштирок этади. Шунинг учун юқорида кўрсатиб ўтилган маркетинг элементлари таркибига 5 “Р” ҳам киритилиб, у кишилар ( people ) эканлиги алоҳида такидлаб ўтилгандир. Маркетинг-микс элементлари қуйидаги чизмада кўрсатилган. 1968 йилда Ф.Котлер маркетинг-микс элементлари таркибига паблик- рилейшнз ( public relations ) ва сиёсатни ( politics ) кушиб, олдинги 4 “Р” ни 6“Р” га кенгайтириб кўрсатди. 4“Р” моделини қўлланишини чекланганлигига қарамасдан, маркетинг назариясини шаклланиши ва амалиётини ривожланишида илғор роль ўйнайди. Маркетинг тизими 5 “Р” Инсонлар (кишилар) Товарлар, маҳсулотлар нарх Товарни бозорда жойлашиши Силжитиш

1-чизма. Маркетинг тизимидаги беш асосий нарса. Маркетинг-микс кенг қўлланадиган шаклда 4 та маркетинг субмиксини ўз ичига олади. Булар қуйидагилар: товар микси, шартнома микси, коммуникатив микс, таксимот микси. Товар микси товар сиёсатини шакллантиради, товар билан боғлиқ бўлган чора-тадбирларни ўз ичига олади. Бу чора-тадбирлар: дизайн, уни безатилиши, маҳсулот сифати, урови, ҳаридорлрга хизмат кўрсатиш, кафолат хизмати сиёсати, товар диверсификацияси, ассортимент сиёсати ва хоказо. Шартнома сиёсати товарни олди-сотди акти шартлари келишувини ва битим кўринишида уларни расмйлаштиришни амалга оширади. Бундай чора- тадбирларига: нарх сиёсати, устама ва чегиртма тизими, товар етказиб бериш ва уни тулов шартлари, шунингдек кредит сиёсати киради. Таксимот сиёсати товарни тайёрланиш жойидан олувчига етказиб беришни амалга оширади. Бу сиёсат сотиш каналини асослаш ва тахлил қилиш, маркетинг- логистика, савдо сиёсати, сотиш воситалари сиёсати, ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш сиёсати. Истеъмолчилар ва бозорларни жойлашуви сиёсати, етказиб бериш сиёсати, тайёр маҳсулотларни омборларга жойлаштириш сиёсати ва бошқаларни ў з ичига олади. Коммуникатив сиёсатни вазифаси ҳаридор эҳтиёжини қондириш ва фойда олиш мақсадида талабни шакллантириш ва товар ва хизматни силжитиш бўйича мукобил ва самарали фаолиятни таъминлаш учун маркетинг тизимини барча объектларини корхона – махулот тайёрловчилар билан ўзаро ҳаракатини ташкил этишдан иборатдир. Маркетинг - бозор ҳолатини асосли ўрганиш ва олдиндан баҳолаш билан товарларни ишлаб чиқариш ва сотишни ташкил этиш ҳамда шу йўсинда бозор иқтисодиётининг муҳим унсури, маркетинг иши маҳсус маркетинг дастурлари орқали амалга оширилади, уларда ҳаридорларни ва рақобатчиларни ўрганиш асосида товарлар сифатини яхшилаш, товар нархини ўз вақтида етказиб туриш, ҳаридорларга маъкул тушадиган хизмат кўрсатиш каби чора- тадбирларни назарда тутилади. Ишлаб чиқариш маркетинг воситасида ғоят тез ўзгариб турадиган бозор талабига мослашади ва самарали эришади. Товар ишлаб чиқарувчилар маркетинг туфайли бозор билан ўзвий богланадилар. Ишлаб чиқариш манбаларини бозор талаб товарлар яратишга қ аратадиган, сохибкорлик ва тижорат ишларини режалаштиради. Маркетинг бир қанча муҳим қоидаларга асосланади: товар ишлаб чиқариш талаби ва корхона имкониятларини ҳисобга олиш, ҳаридорнинг талаб- эҳтиёжи тўла қондирилиши, бўлғуси талабни назарда тутилиши: мўлжалланган бозорда товарлар айтилган вақтда ва белгиланган миқдорда сотилиши, янги товарларни ўзлаштира бориб корхонанинг ўзок давр мобайнида самарали ишлашига эришиш, корхонанинг ишлаб чиқариш йўналишлари, тутган йўли бозор шароитига, ҳаридор, талабига мослашиш билан чекланмай, балки талабни ўзи мўлжаллаган йўналишда ўзгартиришни таъминлаши зарур. Маркетинг фақат бозордаги талаб-эҳтиёжни қондириш воситасигина бўлмай, балки ишлаб чиқариш самараси ҳам юқори бўлишига қаратилган. Шу сабабли бозор иқтисодиётини бошқариб туришда катта аҳамиятга эга. Маркетингнинг юқоридаги қоидаларига асосан иқтисодий режа, техник, технологик ҳамда таъминот, сотиш бўлимлари функциялари ўзгаради. Гарчанд, корхонанинг технолог-мухандислари

ресурслардан қандай фойдаланиш, бозорга эркин ҳаракатланиш қонун- қоидаларини билсаларда, корхонада маҳсус маркетинг хизматини тузиш хожати тугилади. Бу хизмат бозор иқтисодиётига оид нафақат ахборот маркази, балки корхонанинг ишлаб-чиқариш, илмий-техник молия сиёсати учун маслахат берувчи бўлимдир. Маркетинг бўлими юқоридаги барча қоидаларни амалга ошириш йўлида хормай-толмай хизмат қиладиган корхона юраги. Маркетинг бўйича корхонани бошқариш бирмунча мураккаб, чунки бу иш катта ҳамда режали ҳисобларни, олдиндан тайёрланган кадрларни, бошқарув функция ва услубларини тубдан ўзгаришни талаб этади. Маркетинг концепцияси фақат корхона хўжалик механизмини тубдан қайта қурилгандагина амалга ошади. Акс ҳолад корхона тез ўзгарувчан бозор иклимига мос кела олмай, кўп масалада ютказиб куйиш мумкин ва рақобатчиларга ўрнини бериб куйишга туғри келади. Бу фойданинг катта қисмини бекорга йўқотишга олиб келади. Фақат кимда-ким илмий-техника тараққиётига басма-бас, ҳаридор талабига мос товарлар ишлаб чиқарса фойда кўради. Шу ўринда машхур америкалик миллионер Форднинг қуйидаги жавоблари ўринли. Ундан "Сиз қандай қилиб миллионер бўлдингиз?" - деб сураганларида, у шундай деди: "Жуда оддий. Мен автомобилларимни бозорда бошқаларга нисбатан арзон сотдим, ишчиларимга эса бошқаларга караганда кўпроқ хак тўладим". Афтидан, у хонавайрон бўлиши керак эди. Бирок шу тарика бозорни эгаллади, рақобатчиларни тинчлантиради. Товар пул муносабатлари шундай бебаҳо хусусиятга эгаки, у жамиятни ўз иши - бошқариш механизми билан қуроллантиради. Бошқариладиган бозор хўжалик фаолиятини ҳаридор томон буриш, ташкилий тўзилмаларни қайта қ уриш, корхона мақсад ва вазифалари, бошқарув услубларини ўзгартиришни тақозо этади. Америкалик иқтисодчи Филипп Котлер ўзининг оммавий "Фирманинг маркетинг бўйича ички бошқаруви" дарслигида маркетинг қуйидаги турларини ёзади. Маркетинг турлари. 2-чизма. Талабнинг Ҳолати Маркетинг Вазифалари Маркетинг Таърифи Негатив талаб Талабни қайтариш Корверсион маркетинг Талабнинг йўқлиги Талабни рағбатлантириш Рағбатлантирувчи маркетинг Потенциал талаб Талабни ошириш Ремаркетинг Тебранувчи талаб Талабни мувозанатлаштириш Синхромаркетинг Тулиқ талаб Талабни қўллаш Кулловчи маркетинг Фавкулотда катта талаб Талабни пасайтириш Демаркетинг Иррационал талаб Талабни тугатиш Қарама-қарши

ҳаракатланувчи маркетинг Аниқ корхонанинг ишлаб чиқариш самарадорлиги масалаларини хал этиш, жамоа ва жамият манфаатларини ўзаро боғлиқ ўрганишга маркетинг стратегияси хизмат қилади. Боскичма-боскич маркетинг стратегиясини қуйидагича тасвирлаш мумкин. 3-чизма. 1-боскич. Талаб коньюктурасини ўрганиш. Корхона бозордаги иқтисодий ҳолатни комплекс ўрганади, талаб коньюктурасини ажратади, шунингдек истеъмолчи потенциал имкониятини ўрганади. 2-боскич. Бозор хажмини ўрганиш. Корхона бозор хажмига қараб сотув хажмини ўрганади. Бу соҳага потенциал таклиф қилиш имкониятини ўзига хос сигнали. 3-боскич. Корхонанинг мақсад ва имкониятларини мавжуд бозор шароитида ўрганиш.Бозор талабини ўрганиш билимлари корхонанинг бозор имкониятлари шартларини солиштириш имконини беради. 4-боскич. Маркетинг стратегияси ва режасини ишлаб чиқариш. Бунда қўйилган вазифа ва мақсадига эришиш учун унумстратегия ҳам, ҳар функционал бўлим йўналишлари ва функционал вазифалари ҳам батафсил режалаштирилади. 5-боскич. Янги техника ва технологияни қўллаш. Тўрт боскич ривожланиш ҳаритаси тўзилгач, бевосита бозор учун маҳсулот ишлаб чиқилади: илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик ишлари,технология,ишлаб чиқариш режаси, тажриба намуналари ва бошқалар. Нихоят маҳсулот яратилди. 6-боскич. Маҳсулотни бозорга қўллаш. Бозорга чиқиш учун нафақат рационал услубларни қўллаш, балки баҳо сиёсатини ҳам юритиш ва бошқалар. 7-боскич. Теран фикрламасдан бозорни самарали юргизиш мумкин эмас. Талаб конюктурасини урганиш Бозор тахлили Корхонанинг максад ва имкониятларинии урган иш

Потенциал истеъмолчига товар хакида батафсил маълумот бериш ва уларни сотиб олишга кундириш мураккаб ва маъсулиятли вазифа ва шу билан бирга сотишни рағбатлантириш хакида ҳам бош қ отириш керак. 8-боскич. Маҳсулот ассортиментини бошқариш. Истеъмолчининг ассортимент ўзгартирилишига талабни ўрганиш. Бозорга таклиф қилинган биринчи кўринишга туғрилаш киритиш. 9-боскич. Сотиш фаолияти бошқармаси. Товарларни сотиш, ташиш ва юкларни жойлаштиришга алоҳида аҳамият беради. 10-боскич. Сотувдан сунги хизмат. Товарни ишлатиш бўйича ёрдам ва сервиз хизмати. 11-боскич. Маркетинг фаолияти назорати. Ҳаракат дастўрини бошқариш. Охирги боскични тугалланиши бошланғич боскични бошидир. Маркетинг стратегиясини билиш “маркетингни бошқариш” тушунчасига таъриф бериш имкониятини беради. Маркетингни бошқариш бу фойда, сотув хажмини ошириш мақсадида ишлаб чиқариш ва бозорни тахлил қилиш, бозорда кўпроқ жойни эгаллаш, ҳаридор билан қулай алмашинувчи мустахкамлаш ва химоя қилиш. Маркетингни бошқариш масаласи талаб вақти, даражаси, тавсифига шундай таъсир кўрсатадики, бунда энг юқори натижаларга эришилсин. Бошқача айтганда маркетингни бошқариш – талабни бошқариш демакдир. Ташкилот ўзи ишлаб чиқарган товарга талабни олдиндан кўра билиши керак. Реал талаб даражаси, керагидан кам бўлиши мумкин, балки уни кўпайтириш керакдир? Мана шундай масалаларни маркетинг бўйича бошқарувчи хал этади. Маркетинг бўйича бошқарувчи – бу ташкилотнинг мансабдор шахси. У маркетинг ҳолатлари, режалаштирилган ишлар ва функция назоратлари билан шуғулланади. Бу функцияларга сотиш ва сотиш бўлими ходимлари, реклама хизмати ходимлари, сотишни рағбатлантириш мутахассислари, маркетинг текширувчилари, товарлар бўйича бошқарувчи мутахассислар ва нарх бўйича мутахассислар киради. 2. Глобаллашув жараёнида Ўзбекистонда туризм маркетингининг тамойиллари. Туризм тармоғининг хозирги боскичда ривожланиши, дунё бозоридаги мавкеининг ошиши, халқаро миқёсдаги нуфузининг ортиши кўп жихатдан планетар даражадаги глобаллашув принципларини инобатга олишини ва уларнинг ижобий жихатларидан окилона фоидаланишни такозо этади. Глобаллашув жараёнининг концептуал асослари ғарб давлатларига туғри келади. Глобаллашув иқтисодий жихатдан ривожланган давлатларнинг хукмронлик ёки устунлик мавкеини таъминлаш, унинг халқаро миқёсдаги нуфузини ошириш борасидаги масалаларни ҳал этиш, тадбирларни амалга оширишда ноанъанавии

услуб сифатида юзага келган. Унинг тамойиллари асосий фаолият соҳаларига глобал масштабда таъсир утказадиган, бутун жахон манфаатларидан келиб чиқадиган ягона ёки санокли давлатлар мавжудлигини ҳам инкор этмайди. Вахоланки улар халқаро бозор рақобатини кескинлаштириш асосида кам ривожланган давлатларнинг у ёки бу соҳаларда мустахкам ўринларни эгаллашларига халакит беришлари ёки бутунлай имконият бермасликлари хaм мумкин. Иқтисодий глобаллашув тизими очиқ тизим ҳисобланади ва у маълум йўналишларда жуда кўп миқдордаги маблағни бир минтақадан бошқа минтақага ёки бир давлатдан бошқа давлатга йуналтириш орқали халқаро миқёсда молиявий мутаносибликнинг таъминланиши хaмдa планетар баркарорликнинг юзага келишига асос хaм була олади. Аммо, ушбу иқтисодий сиёсат ижтимоии ва иқтисодий ночор, колок давлатларнинг имконият ва талабларини ҳисобга олмаган холда олиб борилса уларнинг инкироз холатига тушиб колишларига олиб келиши мумкин. Шунга қарамасдан глобаллашувнинг бутунжахон иқтисодий юксалишидаги аҳамияти катта. У ташқи бозорни рақобатбардош товар ва моддий бойликлар билан тўлдириш жараёнида мувофиқлаштирувчи услуб вазифасини бажаради. Иқтисодий глобаллашув жараёни халқаро миқёсда каралганда давлатларнинг ички истеъмолига нисбатан кўпрок, ортиқча товар ва моддий бойликларнинг ишлаб чиқарилиши билан ифодаланади. Бунда асосий эътибор ишлаб чиқариш - воситаларининг халқаро миёсда дунё бозори учун товар ва моддий бойликлар етказиб беришга қаратилади. Бу уз навбатида мехнат таксимотини шакллантиради ва халқаро иқтисодий инфратузилмаларнинг ривожланишига, шу жумладан халқаро транспорт, алока, янги ва юкори ахборот технологияларнинг юзага келишига асос бўлиб хизмат килади. Ушбу жараён ривожлана бориб, ишлаб чиқариш воситалари ва ишлаб чиқариш кучларининг давлат чегарасидан чиқиб боришига, ҳамда уларнинг истеъмолчига мумкин кaдap якин жойлашувига олиб келади. Бу уз навбатида дунё миқёсида етакчи ва кўп даромадли соҳаларни молиялаштириш орқали уларнинг ҳам иқтисодий ҳам таркибий тузилишига таъсир ўтказиш, фаолиятларини мувофиқлаштириш масалаларини халқаро миқёсдаги асосий вазифалар қаторига олиб чиқади. Жумладан, дунё миқёсида кенг куламдаги кимматбахо когозлар олди- сотти бозорини назорат қилиш ва унда иштирок этиш орқали маълум минтақа ва давлатларнинг иқтисодий ривожланиш йўналишларини белгилашга харакат қилиш, уларнинг иқтисодий тобе булишини назарда тутган холда глобал масштабдаги тадбирларни амалга ошириш каби масалалар юзага чиқиши мумкин. Иқтисодий глобаллашув йўналишлари кайси шакл ёки кўринишда юзага келмасин улар давлатларнинг ишлаб чиқариш, таксимот, айирбошлаш ва истеъмол жараёнини ривожлантиради ва улар халқаро миқёсда у ёки бу давлатнинг ички ялпи маҳсулотидаги кисмига қараб бахоланади. Ривожланган давлатларда ушбу курсаткич жуда юкорилиги кузатилади. Масалан, 1999 йилда облигацияларнинг халқаро олди-сотти курсаткичи АКШда 125,8% ни (ички ялпи маҳсулотга нисбатан) Японияда 56,0%ни ва Германияда 250% ни, акцияларнинг халқаро олди –сотди курсаткичи АКШда 53,1% ни, Японияда 29,1% ни ва Германияда 83,4%ни ташкил килган бўлса, 1999 йилгача

булган беш йилга, яъни 1990-1994 йилларга назар ташласак ушбу курсаткичлар АКШда 94,0% ва 14,7% ни, Японияда 74,5% ва 9,8% ни, Германияда 87,3% ва 15,2% ни ташкил килган холос [19]. Утган беш йилга нисбатан 1999 йилда эришилган бундай катта усиш суръатлари ушбу давлатларнинг планетар миқёсда глобаллашув жараёнини мунтазам ўрганиб борганликлари, Дунё бозорининг салбий томонларини тезкорлик билан тахлил килганликлари ва натижада жуда кенг куламдаги кимматбахо когозлар харакатини таъминлаш зарурати юзага келганини тушуниб етганликлари билан асосланади. Туризм соҳаси кўп қиррали ва турли хизмат соҳаларини узида мужассамлаштиради. Глобаллашув даврида туристик хизматнинг экспорт хажмини кўпайтириш, узбек туристик маҳсулотини ишлаб чиқариш ва уни қаттиқ рақобат шароитида дунё бозорида мувафакиятли сотиш масалалари ута долзарб муаммолар даражасига кўтарилди. Бу албатта маркетинг услубларининг глобаллашув жараёни принципларидан келиб чиқадиган, уни инобатга оладиган янги йўналишларини топиш, уларни амалиётга татбик этиш вазифаларини келтиради. Глобаллашув жараёни Ўзбекистон шароитида туризм маркетингидан куйидаги тамойилларга амал қилиш кераклигини талаб этади: -ҳap бир истеъмолчи шахсга, уларнинг талаб ва истакларини тулиқ инобатга олган холда ёндошиш; -ҳap бир туристик фирма қаторида давлат нуфузини инобатга олиш; -туристик бозорни ўрганиш билан бир қаторда кушимча бозорларни назарда тутиш; - давлатнинг иқтисодий ҳамда сиёсий хавфсизлигидан келиб чиққан холда узининг стратегиясини белгилаш ва режалаштириш; - ижтимоий фикрни мунтазам ўрганиш ва уларнинг ичидан истеъмолчи гурухларни топиш; - истиқбол режада истеъмолчининг истак ва талабларини ҳамда худудларнинг имкониятларини тулиқ ҳисобга олиш; - фирмалар ва компаниялар уртасида тезкор ахборот тизимига асосланган мулокотни ўрганиш; -истеъмолчининг иқтисодий, хукукий химоясини ва шахсий хавфсизлигини таъминлашга эътиборни қаратиш. Биринчи тамойилда туристик корхоналарнинг, туристик маҳсулотни ишлаб чикарувчи ва уларни сотувчи туроператор ва турагентларнинг, шулар қаторида туризм соҳасини бошқарувчи ва мувофиқлаштирувчи ташкилот ва бошқарув органларининг эътиборини факат бир давлат ёки минтақа, ё х уд кўплаб гурух кишиларининг истак ва хохишларига қаратиб қолмасдан, балки хар бир истеъмолчи шахснинг талабидан келиб чиққан холда туристик хизматни амалга оширишлари ва шу асосда туристик маҳсулотнинг кўплаб вариантларини (туркумларини) ишлаб чикиб истеъмолчига етказишлари зарурлиги тушунилади. Ушбу тамойил туристик маҳсулотнинг туристик ярмаркаларда, халқаро туристик келишувлар тузиш жараёнида сотилиши билан бир к a т op д a , уни истеъмолчига яшаб тўрган минтақа ва давлатда мунтазам фаолият юритувчи вакиллар ёки глобал ахборот технологиясига асосланган тизим орқали ҳам сотилишини назарда тутади. Ушбу тамойилнинг мохияти туристик маҳсулотни ишлаб чикарувчи билан ҳap бир истеъмолчи шахс уртасидаги масофани кискартириш, керак бўлса

истеъмолчининг туристик маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнидаги иштирокини таъминлаш масалаларини узида мужассамлаштиради. Иккинчи тамойил хар бир туристик корхона, ташкилотнинг, шу жумладан, туроператор ва турагентларнинг тижорат ва имкони борича кўпрок даромад олиш максадлари билан бир к a т op д a , уларнинг давлатлараро туристик шартнома ва келишувлар, конвенциялар ва конун талабларидан келиб чиққан холда уз фаолиятларини мувофиқлаштириш вазифаларини уз ичига олади. Ушбу давлатлараро меъёрий материаллар ва талаблар қаторига давлатлардаги туризм туғрисидаги конунларни, шу жумладан Ўзбекистоннинг туризм туғрисидаги конунини (Уз6екистон Республикаси Олий Мажлисининг Х V сессиясида қабул қилинган), Республикамизнинг мунтазам равишда чет эл давлатлари билан туризмни ривожлантириш ва туристларни жалб қилиш туғрисидаги шартнома ва келишувларини, Туризм хартиясини (1985 йилда Халқаро туристик ташкилоти Бош Ассам6леясининг VI -сессиясида к a б y л қилинган), «Саёхат, дам олиш ва сафарга чиқиш туғрисида»ги Европа иқтисодий Бирлашма Кенгашининг Директивасини (1990 йил 13 июн, Люксембургда к a б y л қилинган), халқаро турагентлар Ассоциацияси ва Халқаро меҳмонхоналар Ассоциацияси уртасидаги муносабатлар Кодексини (1991 йил 3 июл, Парижда қабул қилинган) киритиш мумкин. Учинчи тамойил хар бир туристик фирма, ташкилот, бирлашма ва компаниялар узларининг туристик маҳсулотларини халқаро бозорга олиб чикар эканлар, улар албатта дунё бозорининг узгариб боришини, унинг мунтазам харакатини инобатга олишлари зарурлигини ифодалайди. Глобаллашув жараёнида иқтисодий ривожланган давлатлар узларининг бошқа давлат ёки минтақаларни молиялаштириш борасидаги сиёсатларини кескин, ноанъанавий услублардан фойдаланган холда узгартиришлари ва бунинг пировард натижасида ушбу давлат ёки минтақаларда яшовчи халқлар турмуш даражасининг тушиб кетиши, уларнинг туристик маҳсулотни сотиб олиш билан боғлиқ иқтисодий имкониятлари чекланиб қ олиши каби салбий оқибатлар кузатилиши мумкин. Бу ў з навбатида ишлаб чиқилган туристик маҳсулотларин истеъмолчининг имкониятларига мос равишда қайтадан кўриб чиқишини ҳамда кўплаб омилларга таянган холда тезкорлик билан дунё туристик бозорининг янги сегментларини аниклаш ва уларга чиқишни талаб этади. Туртинчи тамойилда эса истеъмолчининг Халқаро туристик ташкилот томонидан қабул қилинган Туризм хартиясида келтирилган Турист Кодекси бандларига тулиқ амал қилиши лозимлиги назарда тутилади. Яъни, туристлар туристик маҳсулот истеъмолчи сифатида бошқа давлат ёки минтақага борар эканлар, албатта узларининг хатти-харакатлари билан уша халқ ва турли миллат вакиллари билан дустона муносабатни урнатишга интилишлари, уларнинг урф- одатларини, динини, маданиятини ху p м a т қилишлари, табиий масканлар ва маданий обидаларга шикаст етказмасликлари, иқтисодий, сиёсий, маданий ривожланиш даражасини киёсий тарзда таъкидламасликлари ва ёймасликлари, аёлларга нисбатан ху p м a тд a булишлари, наркотик ва бошқа такикланган товарлар билан савдо килмасликлари, уша ернинг конунлари ва тартибларига итоат қилишлари лозимлиги турагент ва туроператорлар иш режасида асосий мезон були6 хизмат килмоги керак. Бешинчи тамойил туризм маркетингининг асосини ташкил килувчи туризм

бозорини сегментлаш жараёни билан узвий боғлиқдир. Глобаллашув жараёнида туризм бозорини сегментлаш туристларни географик, демографик ва ижтимоий омилларга қараб г yp ухл ap г a булиш билан бир қаторда уларниннг хаёт тарзи, иқтисодий имкониятлари ва сиёсий дунё қ арашига қараб гурухларга булишни х a м талаб этади. Агарда географик жихатдан г ypy хл ap мамлакат ва минтақа, демографик жихатдан ёши, жинси, миллати, ижтимоий жихатдан оилавий шароити, маълумоти каби омиллар асосида шаклланса, х a ёт тарзи жихатидан эса улар замонавий ёки колок иқтисодий жихатдан бой ёки камбагал, сиёсий дунёкараши жихатидан эса умумий ёки алохида эътиборга лойик туркумлар асосида шаклланади. Бундай мураккаб туркумларни гурухларга булиш, уларнинг туризм бозоридаги ўрнини белгилаш уз навбатида мунтазам равишда ижтимоий суров натижаларига асосланишни ва бу йўналишда ноанъанавий услублардан фойдаланишни талаб этади. Олтинчи тамойил туристик фирма, туроператор ва турагентларнинг давлат ва унинг худудлари даражасидаги туристик бошқарув тизими билан истиқбол режа ва стратегик маркетинг масалаларида узвий боғлиқликнинг таъминланишини талаб этади. Ушбу тамойил максад ва вазифалари турли хил булган туристик маҳсулотни ишлаб чикарувчилар томонидан истеъмолчининг талаб ва хохишларидан келиб чиққан холда туристик худудларнинг, туристик маскан ва обидаларнинг йиллик туристик окимини ўтказиш имкониятларини ҳисобга олиш, ca ёх a т максадини, маршрутлар туркумини, уларнинг узунлиги ва вактини, мавсумини белгилаш тадбирларини амалга оширишни узида ифодалайди. Кўп холларда, айникса, туризм ахборот тизими мавжуд булмаган шароитда, бир давлат миқёсидаги кўплаб туристик фирма ва компаниялар томонидан истеъмолчиларга бир хил маршрутларни, маълум бир мавсумни ва вактини узида ифодалаган туристик маҳсулотни такдим этиш холлари учрайди. Бу туристларни қабул қилиш имконияти чекланган худудларда хизмат қилиш даражасининг пасайишига, ишлаб чиқилган туристик дастурдан четлашишга ва пировард натижада туристларнинг саёхатдан коникиш хосил килмасликларига олиб келиши мумкин. Еттинчи тамойил туризм тизимида глобал ахборот тармоғини, шу жумладан янги ахборот технологияларини яратишни ва амалга татбик этишни назарда тугади. Бунда ушбу т ap мок туроператорлар ва турагентлар х a мд a туристик фирмаларга туристик масканларнинг мавсум оиларида туристларни қабул қилиш имкониятларини ўрганиш, туристик окимнинг худудлар буйича узгаришини тахлил қилиш, меҳмонхоналардаги жойларни масофадан туриб брон қилиш, автотранспорт воситаларига буюртма бериш, авиа ва темир йул чипталарига буюртма бериш ва уларни сотиб олиш, гид-экскурсоводларни ёллаш, ҳисоб-китоб ишларини енгиллаштириш, янги т y ристик масканлар туғрисидаги ахборотлар базасини яратиш, туристик машрутларнинг кўплаб вариантларини ишлаб чиқиш, Интернет тармоғида туристик бозорни ўрганиш сайтларини жорий қилиш, истеъмолчининг хохиш ва истакларини тулиқ инобатга олган холда ноанъанавий туристик маҳсулотларни ишлаб чиқиш каби кўплаб масалаларни уз ичига олади. Саккизинчи тамойилда туристлар борган давлат, минтақа ва худудларда уларга нисбатан маъмурий ва молиявий назоратнинг амалдаги тартибига нисбатан енгилрок шаклининг амал килинишига, туристик масканлар ҳамда маршрутларда озод харакат қилиш имконияти яратилишига, меҳмонхона, дам олиш уйлари,

санаторий ва курортларда гигиена масалалари талаб даражасида булишига, истеъмолчи сифатида шахсий буюм ва мулкларининг дахлсизлиги ва хавфсизлиги таъминланишига, юкумли касалликлар бор жойларда олдиндан огохлантирилишига ва керакли эхтиёт чоралари курилишига, талабга кура тезкор ва замонавий ахборот ҳамда алока воситаларидан фойдаланиш хукукига берилишига, хукукий химоялари тулиқ таъминланишига, диний удумлари химояланишига, давлатлараро сиёсий кескинлашув шароитларида дахлсизлик ва шахсий хавфсизликлари таъминланишига эришиш тушунилади. Юкоридаги туризмнинг глобаллашув тамойиллари туризм маркетинги олдига кўплаб вазифалар мажмуини хал этиш масаласини куяди ва унга амалдаги маркетинг изланишларидан фаркли уларок бир бутун тизим шаклида каралишини назарда тутади. Амалиётда туризм маркетинги туристик маҳсулотни ишлаб чиқариш, унинг бахосини белгилаш, шу м a х cy лотнинг бозордаги ўрнини аниклаш ва уни истеъмолчига сотиш боскичларини узида мужассамлаштиради. Глобаллашув шароитида ушбу боскичлар туризм маркетингининг асосини ташкил килсада, лекин кўриладиган масалалар мажмуи ва уларни ечиш усуллари мазмун-мохияти жихатидан тубдан фаркланади . Глобаллашув даврида ҳap бир курилаётган масалага маркетинг стратегиясини аниклаш, маркетинг режасини (планини) ишлаб чиқиш ҳамда туризм индустриясининг, туризм худудлари ва масканларининг ўтказиш - имкониятларини ҳисобга олиш тадбирлари билан узвий боғлиқликда каралади ва юкорида келтирилган тамойилларга асосланади. 3. Ме ҳ монхона ва ресторан хўжалиги маркетингининг назарий-услубий асослари. Меҳмонхона ва ресторан хизматларини ўрганишда маркетинг усулларидан кенгроқ фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Жахон тажрибаси шуни кўрсатадики, меҳмонхоналар халқаро андозаларга қанчалик мослаштирилса, шунчалик туристлар талабига жавоб беради. Меҳмонхона корхонасининг ташкилий тузилиши меҳмонхонанинг вазифаси, жойлашиши, мехмонларнинг хусусиятлари ва бошқа омиллар орқали аниқланади. У ҳар бир ходимнинг зиммасига юклатилган ваколат ва мажбуриятларни акс эттиради. Ишчи бу ҳар бир меҳмонхонада мавжуд бўлган асосий хизматларни аниқлашга халакт бермайди: - номерлар захирасини бошқариш; - административ хизмат; - умумий овқатланиш хизмати; - тижорат хизмати; - инженер (техник) хизмат; - ёрдамчи ва кушимча хизматлар . Номерлар захирасини бошқариш хизмати номерларни бронь қилиш, сайёхларни кутиб олиш, уларни руйхати олиш, номерларга жойлаштириш ва уйга ёки бошқа саёхат маршрути пунктига жунатиш билан боғлиқ масалаларни хал қилиш, сайёхларга номерларда хизмат кўрсатишни таъминлаш, номерларни санитар – гигиеник ҳолатини ва кулайлигини таъминлаш ҳамда мехмонларга доимий хизматлар кўрсатиш билан шуғулланади.

Хизмат тартиби: Директор ёки номерларни экаплутацияси бўйича менежер, қабул қилиш ва жойлаштириш хизмати, оқсочлар хизмати (швейцарлар, коридорнўйлар, гардероб ш иклар, гараж ходимлари) портье хизмати, консьерж хизмати, хат ташувчилар хизмати, номерларни тозалаш бўйича инспектор, хавфсизлик хизмати. Административ хизмат меҳмонхона комплексдаги ҳамма хизматларни бошқарувни ташкил қилиш, молиявий масалаларни ечиш, ходимлар масалаларни хал қилиш, меҳмонхона ходимлари учун ишлаши керак шароит яратиш ва саклаш, мехнатни мухофаза қилиш бўйича ўрнатилган қонун-қоидаларни бажарилиши устидан назорат ўрнатиш учун жавобгардир. Хизмат таркиби: Секретариат, молиявий хизмат ходимлар хизмати, эколог, ёнгин ва техника хавфсизлиги бўйича инспекторлар. Умумий овқатланиш хизматчилари мехмонларга меҳмонхонанинг ресторан, кафе, барларда хизмат кўрсатади, банкир презинтациялар ўтказиш бўйича масалаларни хал қилади. Хизмат таркиби: Ошхона, ресторан, барлар, кафелар, банкетнинг хизмати. Тижорат хизмати тезкор ва стратегик режалаштириш масалаларини хал қилади. Хўжалик ва молиявий фаолият натижаларини хал қилади. Хизмат таркиби: Тижорат д и р е ктори маркетинг хизмати, инженер (техник) хизматлар, кондиционер тизимларини, исси қ лик билан таъминлаш тизимлари, санитар техник ускуналарни, электро-техник ускуналарни, таъмирлаш ва кўриш хизматларини, телевидение ва алоқа тизимларини ишлаши учун шароит яратади. Хизмат таркиби: Бош инженер, жорий таъмир хизмати, атроф мухитни ободонлаштриш хизмати, алоқа хизмати. Ёрдамчи хизматлар меҳмонхона комплексини иш жараёнини кир ювиш, тикувчилик, хоналар тозалаш хизмати, кўпайтириш хизмати, омбор хизматлари ва бошқаларни таклиф қилиш билан таъминлайди. Кушимча хизматларга пуллик хизматлар киради. Уларнинг таркибига сартарошхоналар, бассейн, сауна, солярий, аэропорт, спорт заллари ва бошқалар киради. Менежмент идеал ва ягона модели мавжуд эмас. Икки мижозлар эҳтиёжларини қондирш учун қабул қилинган қарорлар аниқ белгиланган бошқарув иерархиясига суянади. Ҳар бир тижорат корхонаси учун у меҳмонхона, ресторан, сайёҳлик ташкилоти бўлимидан катъий назар ягона бўлади. Фақатгина ҳамма корхоналар фойдаланадиган умумий қонуният ва унсурлар мавжуд. Замонавий шароитда бошқарув тизими содда ва эгилувчан, рақобатбардош бўлиши кера. У қуйидаги таърифларга эга бўлиши керак: - бошқарув даражасининг оз миқдордалиги; - малакали мутахасислар билан жамланган кичик бўлимлар; - мижозлар эҳтиёжларини қондиришга қаратилган ишларни ташкил қилиш.

Ҳамма меҳмонхоналар аниқ менежмент иерархиясига эга бўлиб, унинг аъзолари ўз мавкеиига қараб аниқ ўрин эгаллайдилар. Иерархиянинг куйи к5исмида бевосита иш билан машгул одамлар жойлашган. Уларга меҳмонхонанинг ишлаб чиқарувчи ходимлари киради. Улар устидан кўп каватли менежерлар пирамидаси бошқаради. Менежерлар 3 даражага булинади: 1. Фақатгина бир гурух ходимлар фаолияти устидан раҳбарлик қилувчи менежерлар. Улар бошқа менежерлар фаолиятини назорат қилмайдилар. 2. Бошқа менежерлар фаолиятини бошқарувчи менежерлар. Улар ута муҳим масалаларни ечиш усулларини топадилар, режалар тузишда катнашадилар. 3. Меҳмонхона глобал мақсадларини қў йиш, ривожланиш ва ички кийматликлар стратегиясини шакллантириш учун жавобгар юқори звено (б ўғ им) менежерлари. Улар меҳмонхона раҳбарияти олдида жавобгардирлар. Меҳмонхона кайси фаолиятдан катъий назар менеджерлар ишида 5 асосий жараён мавжуд. Биринчидан, мақсадни белгилайди ва бу мақсадга эришиш учун фаолияти зарур бўлган ходимларга хабар беради. Иккинчидан, менеджер фаолиятини тахлил қилиш, мақсадга эришиш учун қарорлар қабул қилиши каби ташкилий вазифаларни бажаради. У муаммоларни ташкилий структурага жамлаб, уларни ечиш учун ходимлар йигади. Учинчидан, коллектив билан ҳар доим алоқани саклаб туради. Туртинчидан, корхона ишловчи ҳар бир ходимнинг иши натижаларни тахлил қилади, баҳолайди ва изохлайди. Бешинчидан, ходимларни шу жумладан ўзининг усишига имкон беради. Юқоридаги жараёнлар бир бири билан алоқа килганда менеджер ҳар қандай меҳмонхона, сайёҳлик корхонаси фаолиятини унумдор, фойда келтирувчи қилиб бошқариш мумкин. Шундай қилиб, умумий бошқарув қарорларни қабул қилиш учун жавобгарлик бошқаруви юқори бугими зиммасида бўлади. Бўлимларга ўзига хос вазифаларни бажарувчи бугимлардан иборат бўлади. Лекин улар ҳаммаси битта умумий мақсад учун – мижозлар эхтиё1жини қондириш учун фаолият кўрсатадилар. Бўлимлар қуйидагиларга: - масус ишлаб чиқаришга (корхона ёки ошхона); - хизмат кўрсатиш (оксачлар хизмати ёки ресторан); - информацион хизмат кўрсатиш (бронь қилиш, кортье хизмати) ва бошқаларга қаратилган бўлади. Корхона қанча йирик бўлса, шунча тармоқларга булинган бошқарув структурасига эгадир. Унга асосий вазифаси назоратдан иборат бўлимлар ҳам киради. Стратегия таалуқли умумий қарорлар корхона эгалари ёки бош директор томонидан қабул килинади. Меҳмонхонанинг стратегик мақсади курортда хизмат кўрсатиш ёки бизнес – сайёхларни қабул қилиш ва уларга хизмат кўрсатиш бўлиши мумкин. Бош директор бир томондан корхона эгалари ва бошқарув ходимлари ўртасида, иккинчи томондан корхона меҳмонхоналари ўртасида воситачидир. Бу

вазифани умумий масалаларни аниқ бошқарув қарорларни ўтказиш деб таърифлаш мумкин. Бундан ташкари, бош директор зиммасига корхонанинг фаолияининг умумий йўналишлари, шу жумладан молиявий сиёсат ўтказиш бўйича масалаларни ечиш юклатилади. Молиявий сиёсат бу – ходимлар учун кетадиган ҳаражатларни лимитини бет аниқлаш, административ ва хўжалик сотиб олиш сиёсати масалаларни хал этиш. Портье хизмати меҳмонхона номер захираси устидан номерларнинг бандлиги ва буш жойлар бўйича картотека тўзиб назорат қилади ва ахборот маркази вазифасини бажаради. Портье хизматидан ахборот икки йўналиш бўйича кетади: 1. Меҳмонхоналарда хизмат кўрсатиш турлари, шаҳар транспорти хакида маълуморт; 2. Меҳмонхона бўлимларига мижозларнинг эҳтиёжлари хакида; Оқсочлар хизматини бошқарувчи шахс яшаш ва хизмат хоналарининг тозалиги ва тартибига жавоб беради. Бош оқсоч вазифани олиб ўз кул остидагиларга топширади, шу билан бирга у ижрочи директор топширган административ вазифаларни ҳам бажаради. Хавфсизлик хизмати меҳмонхонадаги тартиб ва хавфсизликни таъминлайди. Чунки меҳмонхона ўз мижозларнинг хавфсизлиги учун жавобгар. Бунда меҳмонхона ўз хавфсизлик хизматидан фойдаланиш мумкин. Молиявий хизмат меҳмонхонанинг молиявий таъминланишимасалаларни халқ қилади. Ҳар бир савдо нуктасидаги кассирлардан, овқатланиш хизматларидан, картье хизматларида, сувенир киоскаларидан, спорт комплексларидан ҳисобот олади. Молиявий хизмат ягона молиявий ҳисоб юритадилар, яъни савдо нукталаридан олинган деронод, фойда ва зарарлар ҳисоби, иш вактига хак тўланадиган ҳисоб – китоб аперацияларини юритиш, тўланадиган бонуслар ҳамда бир хил ходимлар томонидан олинадиган чой идишлар ходимлар хизмати – ходимларни танлаш, уларни жойлаштириш, кутариш ва малакасини ошириш бўйича хал қилади. Бу хизмат зиммасига меҳмонхона ходимларининг ҳар бирига шахсий хужжат олиб бориш юклатилади. Секториат меҳмонхона комплексини хужжатлар ва ахборот билан таъминлайди. Умумий овқатланиш бўлимлари ўз ичига ресторан, кафе, бар, банкет ва конференциялар ўтказиш зоналари, ошхонани олади ва меҳмонхоналарни овқатлантириш бўйича хизмат кўрсатади. Овқатланиш хизмати раҳбари меню тўзади, ишлатиладиган керакли маҳсулотлар билан таъминлайди, хизмат кўрсатувчи ходимларни жойлари бўйича таксимлайди, тайёр маҳсулот ва хизматлар сифатини назорат қилади. Хизматдан ҳар бир бўлим ўз раҳбарига ва номерларда хизмат кўрсатиш бўйича менежерларга эга. Ресторан менюга кура мижозларга хизмат кўрсатади. Бунда бевосита мижозлар билан мулоқотда бўлувчи метрдотель ва официантларнинг малакси катта роль ўйнайди. Буфет ёки барда факт мижозларни спиртли ичимликлар билан таъминлаш орқали чиқадию шунингдек барларда ресторанда исъемол килинадиган ичимликлар тайёрланиш мумкин. Бунда бар « Service bar » дейилади. Ошхоналарда ресторан официантларидан (мижозлар таклифига кура) ҳамда буюртма бўйича

ишлайдиган банкет залидан буюртмалар тушади. Ошпазлар зарур таомларни пиширадилар бу бўлим раҳбарларнинг вазифаси таомларнинг баҳоси ва сифатини назорат қилишдан иборат. Тижорат ҳисобига тижорат директор раҳбарлик қилиб, у шу бўлимнинг иши ва банкетларида хизмат кўрсатиш устидан назорат ўтказади. Тижорат бўлими (маркетинг бўлими) вакиллар конгресс тадбирларнинг (симпозиум йигилиши, презентация, фестеваль ва бошқалар) ташкилотчилар билан мулоқотни йўлга куйиш, меҳмонхона номерлар захирасидан истиқболли фойдаланиш учун мўзокаралар ўтказиш, хоналарида мажилислар ўтказиш, учун мослаштириш масалаларни кал қилиш, алоҳида гурух мижозлар эҳтиёжларни ўрганиш ҳамда бошқа бўлимлар билан мулоқотда бўлиши билан шуғулланадилар. Номерлар захираси хизмати билан жорий таъмирлаш хизмати доимий мулоқотда бўлади. Бу хизмат нафақат номерлар захирасини ва ундаги асбоб – ускуналарни балки бутун меҳмонхонани таъмирлайдилар. Меҳмонхоналар хизмат кўрсатувчи ходимларга қўйиладиган талабаларни шартли равишда 4 гурухга бўлиш мумкин. 1. Малика, ихтисос (меҳмонхоналаридаги ҳамма даражалар учун). Ҳамма хизмат кўрсатувчи ходимлар профессионал тайёргарликдан ўтишлари зарур. Тайёргарлик даражаси улар кўрсатаётган хизматларга мос бўлиши керак. Бир ходим меҳмонхонада яшовчиларнинг хавфсизлигини таъминлаш бўйича тайёргарлик кўриши бошқа ходим уларни умумий овқатлантириш хавфсизлиги соҳасида малакага эга бўлиши керак. Чет тилларни билиш. 1 юлдўз даражасидаги меҳмонхоналарда қабул қилиш ва жойлаштириш хизмати ходимлар битта чет тилини билишлари кифоя. 2 юлдўз даражадаги меҳмонхоналарда ҳам талаб шундай. 3 юлдўз даражасидаги меҳмонхоналарда ҳамма ходимлар 2 та чет тилини ёки шу худудга келувчи мижозлар кўпроқ гаплашадиган тилларини етарли даражада. 4 юлдузли меҳмонхоналарда ҳам худди шундай талаблар қўйилади лекин тилларни янада юқори даражада бўлиши керак. 5 юлдузли меҳмонхоналарда ҳамма ходимлар номида 3 та чет тилини билиши ва мижозлар билан эркин гаплаша олишлари керак. 2. Ахлок, хулқ – атвор. Ҳамма даражадаги меҳмонхона ходимлари меҳмонхонада меҳмондўстлик шароит яратишни билиши, мижознинг ҳар бир илтимосни хайрихохли билан бажаришга тайёр бўлиши, яшовчилар билан мулоқотда вазмин ва сабр – токатли бўлишлари зарур. 3. Медицина (тиббий) талаблар. Ҳамма даражадаги меҳмонхоналарнинг ходимлари вакти – вакти билан тиббий курикдан ўтишлари ва бу хакида тегишли сертификат олишлари керак. 4. Униформа. Ҳамма даражадаги меҳмонхоналарнинг мижозлар билан мулоқотда бўлувчи ходимлари ҳар доим формали кийим кийишлари керак. Формали кийим доимо тоза ва яхши кўринишда бўлиши керак. Формали кийим билан бирга ҳар бир ходим ўз исми, фамилияси ёзилган шахсий значок тақиб юриши керак.

Ҳамма меҳмонхона комплексларда ходимларнинг дам олиши ва овқатланиши учун алоҳида шароитлар яратилган бўлиши керак. Бу шароитларнинг хажми ходимлар миқдорига мос келиши керак. Меҳмонхона комплексига хизмат кўрсатувчи, овқатлантириши корхоналарнинг ходимларига қўйиладиган умумий талаблар. 1. Товар, официант ва нитрометрдотель малака текширувлар ва тестлар натижаларига кура конкурс асосида қабул килинади. 2. Метрдотель, официантлар, бориш биттадан кам бўлмаган европа тилларини билишлари керак. Гурухга ҳар хил тилларни билувчи официантлар ҳам кушилади. 3. Мунтазам равишда 5 йилда 1 марта ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, административ, бошқарув, техник хизмати ходимлари малака даражасини текшириш натижасида қайта аттестациядан ўтказилади. 4. Ҳар 3 йилда сайёҳлик корхонасининг ходимларини малакани ошириш курсларида маҳсус дастур б ў йича қайта прфессионал тайёргарликда ўтказилиши зарур. 5. Ҳамма ходимлар формали, махсу ёки санитар кийим ва пойафзал кийиб юришлари керак. Кийим шу корхонада ўрнатилган муомила бўйича, тоза ва яхши ҳолатда бўлиши керак. 6. Ҳамма овқатланиш, хурматдаги сайёхларга хизмат кўрсатувчи ходимлар формали кийим билан бирга меҳмонхона белгиси, ходимнинг манбаси, фамилияси ва исми ёзилган значок тақиб юриш керак. 7. Метрдотельнинг кийим бошқаларда расмий безаги билан ажралиб туради. Фарк ёки смокинг кийган бўлиши ҳам мумкин. 8. Хизмат кўрсатувчи ходимларнинг ташқи кўриниши тартибли, озада бўлиши керак. 9. Меҳмонхоналарга хизмат кўрсатувчи ходимлар уларга нисбатан одобли, эътиборли ва сермулозаматли бўлиши керак. 10. Ходимлар иш жойларида бошқа ишлар билан шу ғу лланишлари мумкин эмас. 11. Ошхона, техник хизмат ва ёрдамчи хизмат ходими мижозларнинг хоналарида санитар ва маҳсус кийимда кўринмасликлари керак, агар бевосита вазифаларни бажармаётган бўлсалар. Низом ходиса юз берганда ходим дарҳол навбатдаги администраторчи, метрдотельни ёки корхона директор чакириши лозим. Қанчалик қизиқ бўлмасин, лекин кўпчилик учун бутун татилни магазинларида ҳарид қилиб ўтказиш учун сафарга чиқиш оддий ҳолдир. Ходимлар у ёки бу мамлакатга қилинган ташрифини эслатиб туради. Ҳар бир мамлакат у ёки бу нарсани ишлаб чиқариши билан ажралиб туради. Шотландия – авиаторлар, Мексика – сомбреро, Ирландия – одело, Фрнция – духи. «Дайдилик» бу ҳолда – саргузаштлар инсон зоти инстинктлар иштиёки утирмасдан, уни бир жойда егиликларни кидиришга ундайди. Илгари кўп сафар қилиш жамият томонидан рағбатлантирмасди. Лекин европалик аҳоли бундан мустасно. Ғарбий немислар Австралияга ташриф буюривчиларнинг 86% ини ташкил қилади. Унинг яна Югославия, Италия ва Испанияга ҳам тез – тез сайёҳат қиладилар.

Америкаликлар асосан тапълим дастурлари бўйича сайёҳат қилишни хуш кўрадилар. Унинг Рим, Амстердам «Парижни афзал кўрадилар». Лекин сайёхларнинг ҳам кўпайиши кутилмоқда. Саломатликни яхшилаш учун сайёҳат, инсонлар саломатлигини яхшилаш ва ҳаётни ўзайтириш мақсадида сув захиралари мавжуд курортларига, денгиз бўйича сайёҳат қиладилар. Кўп меҳмонхоналар ҳам ўз хизматлар таркибига балчикли ва минерал ванналар қўйилган. Билим олиш учун сайёҳат қилиш, сайёҳатлар инсонга янги билимларга эга бўлиш истагини колиришга имкон беради. Европада дам олувчи америкаликларнинг кўп қисмини мактаб ўқитувчилари ташкил қилади. Талаблар ёлғиз ўзлари яъни унивеситет ҳомийлик қиладиган гурухлар билан европа бўйлаб сайёҳат қиладилар. Америкаликларни Европа доимо ўзига жалб килган. Улар ҳар бирининг авлоди европадан янги ер излаб ва дин эркинлиги мақсадида амалга ошиб утган деб уйлайди. Испанияда сайёхлар корридада катнашишлари Францияда инкодромларда пул сарфлайдилар. Азарт учун сайёҳат қилиш азарт ўйинларига қизиқишни таваккал қилишга интилиши ҳар қандай маданиятда у хох оддий хох мураккаб бўлсин учратиш мумкин. Кўпчилик учун таваккал қилиш худди наркотикка боғлангандек ишқибоз бўладилар. Атлантик – Сити, Лос – Вегас каби жойларда ишқибоз уйнчиларга ҳаётдаги бир хилликда талаффус қиладилар. Лос – Вегас йилга 14 млн. сайёхлар жалб қилади. 4. Фаннинг тамойиллари ва услублари Маркетинг- бу маркетинг концепцияларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, нархларни белгилаш, ғоялар, товарлар ва хизматларни бозорга олиб чиқиш ва сотиш жараёни бўлиб, ушбу жараён алоҳида шахслар ва ташкилотлар мақсадларига хизмат қилади. Ушбу изоҳга кўра маркетинг фаолиятнинг кўплаб турларини ўз ичига олади. Агарда сиз маркетингнинг барча вазифаларини бажаришга киришсангиз, сизнинг ишингиз ҳаддан ташқари кўп бўлади. Аслида эса барча йирик компанияларда ҳар бир бўлинма ўзининг макретинг бўлимларига эга бўлиб, у ерда бир қатор мутахассислар фаолият кўрсатадилар. Уларнинг баъзилари истеъмолчи қандай товарларни сотиб олиш истагини билдиришини ўрганса, бошқалари мазкур тадқиқотлар натижалари бўйича янги маҳсулот ва хизмат турларини ишлаб чиқадилар. Яна бошқалари фирма товарларининг нархлари бўйича қарор қабул қиладилар, товарларни транспортда ташиш, сақлаш ва тақсимлаш масалаларини ҳал қиладилар, реклама, товарни ҳаракатлантириш ва сотилишига жавоб берадилар. Маркетинг товар тавсифи, унинг нархи ва ишлаб чиқариш ҳажми, товарнинг бозорга олиб чиқиш муддатлари, сотув хажми ва мижозларга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ деярли барча масалаларга ўз ҳиссасини қўшади. Маркетингнинг умумий тамойиллари халқаро миқёсда ўзига хос хусусиятларга эга бўлмасада, ташқи муҳитдаги фарқ, кўпинча шунга олиб келадики, фирма раҳбарлари муҳим ўзгаришларга кўпроқ баҳо бериб юборадилар ёки келиб тушган маълумотни нотўғри талқин қиладилар.

Фирма халқаро миқёсда бир қатор хатоларга йўл қўйиши мумкин, масалан, чет эл муҳитининг ўзига хос жиҳатларига нотўғри баҳо бериш, чет эл бозорининг ҳолати ҳақидаги маълумотни нотўғри талқин қилиш, маркетингнинг бозор сегментини танлаш, товар турлари, реклама зарурати, товар турларини бозор талабларига мослаш, товарни сотилиш даражаси каби муҳим жиҳатларига тўғри ёндашмаслик ва ҳ.к. Халқаро маркетингда турли давлатлардаги бозорларнинг имкониятларига баҳо бериш, шунингдек товарларни танлаш, нархларни белгилаш, сотувни йўлга қўйиш, савдо белгисини ўрнатиш, сотув стратегиясини белгилашнинг турли кўринишларига таҳлилий ёндашув зарур бўлади. Белгилаб ўтилган масалаларда асосий эътибор маркетингнинг кенг миқёсдаги дастури ва миллий дастурлари ўртасидаги фарққа қаратилган бўлади. Кенг миқёсдаги ёндашув миллий ёндашув билан солиштирлган ҳолда ўрганилади, чунки уларнинг ҳар бирини маркетинг дастурлари ёки қарорларининг иккита қарама-қарши нуқталари сифатида кўриб чиқиш мумкин. Бозор ҳажмини ташкил қилиш Юқорида белгилаб ўтилганидек, хорижий бозорнинг имкониятларига баҳо бериш ниҳоятда муҳимдир. Бунда турли давлатларнинг бозор имкониятларини солиштириш учун зарур бўлган кўрсаткичлар ҳам белгилаб берилган эди. Шу билан бир қаторда бозор имкониятларига аниқ баҳо бериш услубларини ҳам билиш зарур. Уларга у ёки бу бозорни танлашда қарор қабул қилиш учун раҳбарларга зарур бўладиган қурол сифатида қараш лозим. Компания раҳбарияти ўзининг товарига бўлган эҳтиёжини белгилашдан олдин, мазкур бозорда фаолият кўрсатаётган барча фирмаларнинг шунга ўхшаш товарларнинг сотилиш хажмига баҳо бериши лозим, сўнгра эса ўзининг бозорда эга бўлиши мумкин бўлган улушини ҳисоблаб чиқиши лозим. Ривожланган давлатларда одатда истеъмол ҳақида маълумотлар ва бозорни ўрганиш бўйича малакали мутахассислар мавжуд бўлади, шундай экан у ерда катта маблағни талаб қилувчи ва мукаммал тадқиқотларни бемалол ўтказиш мумкин. Аммо кўпчилик кам ривожланган давлатлар ўзларида мавжуд маълумотлар асосида истиқболни белгилашнинг арзонроқ турувчи услубларидан фойдаланишлари мақсадга мувофиқ бўлади. Маълумотга бўлган талаб мазкур фирманинг ривожланган ёки ривожланаётган давлатлар билан муомалага киришишидан қатъи назар бир-биридан фарқ қилади ва кўпинча талаб қилинувчи маълумотларнинг аниқлигига, шунингдек, мавжуд бўлган бозорларга нисбатан вужудга келган кўникишларга боғлиқ бўлади. Масалан, фирма унча кўп маблағни талаб қилмайдиган тадқиқотларни, матбуотда эълон қилинган маълумотлар ёрдамида кўп сонли бозорларни ўрганишдан бошлаши ва уларнинг ичида энг қулайларини танлаб товарнинг синов партиясини ишлаб чиқаришга киришиши мумкин. Хал қ аро маркетингнинг асосий тамойилларини қ уйидагича белгилаш мумкин: 1 ) Нима ишлаб чи қ арсак, шуни сотамиз ; 2 ) Нимани сотсак, шуни ишлаб чи қ арамиз ; 3) Хорижий истеъмолчиларнинг талабларига кўра ишлаб чиқариш имижни моделлаштирамиз;

Бу тамойиллар, хорижий бозор учун товар танлашда турли услублардан фойдаланиш мумкин эканлигини тушунишда ёрдам беради. Маркетинг тамойиллари маркетинг асосини ва унинг моҳиятини очиб берувчи ҳолат, талабдир. Маркетингни моҳияти – товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш албатта истеъмолчига, талаб ишлаб чиқариш имкониятларини доимо бозор талабига мўлжаллашдан иборат. Маркетинг моҳиятидан қуйидаги асосий тамойиллар келиб чиқади:  истеъмолчиларга нима керак бўлса ушани ишлаб чиқариш керак;  бозорга товарлар ва хизматлар таклифи билан эмас, балки истеъмолчиларн муаммоларини ечиш воситалари билан ишлаш;  товар ишлаб чиқаришни эҳтиёж ва талабни тадқиқ килгандан сунг ташкил этиш керак;  фирмани ишлаб чиқариш-экспорт фаолиятининг охирги натижаларига концентрлашганини кучайтириш;  маркетинг концепцияси воситаларини қўллаш асосида маркетинг дастўрини шакллантиришга олиб келувчи қўйилган мақсадларга эришиш учун комплекс ёндошиш ва мақсадли дастур услубини ишлатиш;  товарни истеъмолчига силжитишни барча бугинларини маркетинг билан камраб олиш мақсадида бир вактни ўзида мақсадли йўналтирилган таъсир асосида бозор талабига мос келувчи товар ишлаб чиқариш стратегия ва тактикасини қўллаш;  корхона фаолиятини ва маркетинг хизматини бозорда товар хулқ-атворини башорат қилиши ва стратегик режалаштиришни амалга ошириш асосида самарали коммуникацияни ўзок муддатли истиқболига мўлжал олиш;  товарни яшаш даврини барча боскичларини ишлаб чиқариш ва товар таксимлашни ижтимоий ва иқтисодий омилларини ҳисобга олиш;  ташкилот ва тармоқлар режасига нисбатан бозорни бирламчи эканлигини эслаш;  талаб ва таклифни баланслаштириш мақсадида режаларни тармоқлараро кооррдинациялаш ва ўзаро таъсирини ушлаб туриш;  товар бозори ёки фирма имиджи (обруйи) ва рақобатли афзалликни кидириш ва шакллантириш жараёнида аниқ ҳолатда агрессивликка, хужумкорликка, фаолликка интилиш, умумий ҳолда маркетингнинг асосий тамойиллари – бу бозорни билиш, унга мослашиш ва бозорга таъсир ўтказишдан иборат. Маркетинг концепциясини олиб бориш учун маркетинг функцияларини амалга ошириш орқали хал этилади. Маркетинг функциялари 6 та гурухга булинади: 1.маркетинг тадқиқотлари 2.маҳсулот ассортименти ишлаб чиқариш соҳасини ривожлантириш 3.сотиш ва таксимот функцияси 4.товарни силжитиш 5.нархни ташкил этиш функцияси 6.маркетинг-менеджмент функцияси Маркетинг тадқиқотлари функциясида халқаро бозорни тахлил этиш; сотиш бозорини тадқиқ этиш; истеъмолчи эҳтиёжларини тадқиқ этиш; маркетинг

операцияларини ўрганиш; ахборот туплаш ва қайта ишлаш; маркетинг-микс комплексини тадқиқ қилиш; рақобатларни ўрганиш; бенчмаркетинг; талабни ва сотишни башорат қилиш ва бошқалар ўрганилади. Тахлилий функцияда ташқи мухит омиллари, бозор, унинг элементлари ва ҳолати, истеъмолчилар, бозорни тузилиши, товар ва товарни тузилиши, шунингдек фирманинг ички мухити тахлил килинади. Бунда фирма раҳбарияти томонидан назорат килинадиган омиллар -технологик жараён, молия аҳволи, ташкилий тўзилиш, бозорни танлаш ва бошқалар ҳисобга олинади. Ташқи мухит омилларига истеъмолчилар, рақобат хукумат, иқтисодиёт, технология, мустакил оммавий ахборот воситалари каби назорат килинмайдиган омиллар киради. Маҳсулот яратиш функцияси орқали маркетинг фаолиятида янги маҳсулотларни яратиш, янги маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ташкил этиш, ишлаб чиқариш соҳасиа товар рақобатдошлиги ва сифатни бошқариш, шунингдек товар сиёсатини ишлаб чиқиш масалалари хал этилади. Сотиш функцияси орқали товарни таксимлаш ва сотиш сиёстаини ишлаб чиқиш, садо-таксимот тармоғи орқали сотувни ташкил этиш, юк ташишни ва омборга жайлаштиришни ташкил этиш, товар оборотини аниқлаш, таксимот тизимини физик оқимларини назорат қилиш ва сотишни тахлил этиш ўрганилади. Товарни силжитиш функцияси натижасида сотишни рағбатлантириш ва реклама сиёсатини ишлаб чиқиш; сотишни рағбатлантиришни самарали инструментларини асослаш; товарни силжитиш тўғрисида мультимедиа технологияларини асослаш; ички фирма рекламасини ташкил этиш; сотув ишларини рағбатлантириш; паблик рилейшнзни ташкил қилиш ва бошқалар тулиқ ўрганилади. Нархни ташкил этиш функцияси орқали нархни шаклланиш стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқиш; сотувни ҳар бир бозори учун ҳар бир маҳсулот учун яшаш даврини турли боскичларида нарх матрицасини тузиш; жорий нархлар ўзгариши механизмини тузиш; рақобатчи нархини тахлил қилиш; янги маҳсулот учун нарх белгилаш кабилар хал этилади. Маркетинг-менеджмент функцияси эса маркетингни бошқаришни ташкил этиш; назорат қилиш, маркетинг хизматини ташкилий тузилишини ишлаб чиқиш, маркетинг фаолияти тизимида бошқарув қарорларини оптималлаштириш, аудит, маркетинг хизмати фаолияти самарадорлигини баҳолаш кабиларни ўрганади. Маркетинг функциялари фирмани бошқа функциялари, яъни ишлаб чиқариш, кадрлар, моддий техника таъминоти, молиявий, бухгалтерия ҳисоби функциялари билан бирга амалга оширилади. Маркетинг функциясини фирмани бошқа функцияларидан фарки шундан иборатки, маркетинг функцияси фирмалар, унинг истеъмолчилари, мижозлари ўртасида айирбошлаш жараёнини амалга ошириш ва ташкил этишга қаратилгандир. Шунинг учун ҳам маркетинг функцияси доимо ўзгариб борадиган эҳтиёждаги талабни шаклланиши ва яратилиши, ривожланишида жавобгарликка эгадир. Маркетинг мақсади ишлаб чиқаришни ҳаридор эҳтиёжига мослаштириб, талаб ва атклифни мувозанатига эришган ҳолда уни ташкил этган нарх,

ташкилотларга юқори фойда келтиришдир. Бунга эришиш учун маркетинг қуйидаги муҳим вазифаларни хал этиши лозим:  ҳаридорлар эҳтиёжини ўрганиш ва аниқлаш;  нархнинг фаолиятини ҳаридорлар эҳтиёжига мослаштириш;  аввало талаб ва таклиф тўғрисида олинган маълумотлар асосида бозорни ўрганиш;  товарлар рекламасини ташкил этиш, ҳаридорларни товарларни сотиб олишга қизиқишини орттириш;  товар яратувчи ёки уни сотувчи нарх тадқиқотларини амалга ошириш учун маълумотлар туплаш ва тахлил қилиш;  товарни бозога чиқаришдаги барча хизматлар тўғрисида маълумотлар олиш;  т ў лдирувчи товарлар ва ўрнини босувчи товарлар тўғрисида ахборот йигиш;  товарларга бўлган талабни истиқболлаш, уларни амлага оширишни назорат қилишдан иборатдир. Маркетингни бош вазифаси корхонанинг мавжуд ва потенциал имкониятларини баҳолаш ва амалга ошириш ҳамда бозорда талаб ва таклифни мувофиқлаштириш мақсадида имкониятларни аниқлашдан иборат. Маркетингни вазифалари қуйидаги чизмада берилгандир.

МАРКЕТИНГ Махсулотларни сотишМахсулотларни ишлаб чикариш Сифат Харажатлар Куйиладиган талаблар Бозорга таъсир утказиш чоралари Сотувни ташкил этиш Савдо РекламаБозорни ў рганиш Талаб Таклиф 4-чизма. Маркетингни вазифалари. Маркетинг ёки тадбиркорлик фаолияти аниқ натижага эришиш мақсадида амалга оширилади. Маркетингни асосий мақсадлари фирманинг асосий мақсадлари билан ўзаро алоқадордир. Фирманинг асосий мақсадларига қуйидагилар киради:  бозорни эгаллаш;  рентабеллик;  молиявий барқарорлик;  ишлаб чиқаришни ижтимоий омилларини таъминлаш;  бозордаги мавжуд ва престижни ташкил этиш ва мустахкамлаш. 1 - жадвал Корхонанинг асосий мақсади № Мақсадлар Кўрсаткичлар

1 Бозорни эгаллаш Бозор улуши, оборот, товарни роли ва аҳамияти, янги бозорларни камраб олиш 2 Рентабеллик Фойда, оборотга нисбатан рентабеллик, шахс капиталини рентабеллиги, умумий капитални рентабеллиги 3 Молиявий барқарорлик Кредитга лаёкатлиги, ликвидлиги, ўз- ўзини молиялаштириш даражаси, капитални тузилиши 4 Ижтимоий мақсадлар Иш билан коникиш, даромад даражаси ва ижтимоий химоя, ижтимоий интеграция, шахсий ривожланиш 5 Бозордаги позиция ва престиж Мустакиллиги, имидж, сиёсий шароитга муносабати, жамиятни тан олиши Маркетинг мақсадлари тахлили унга эришиш бўйича асосий вазифаларни шакллантиришга имкон беради. Мэфферт 1986 йилда 3 та ўзаро боғлиқ маркетингни комплекс вазифаларини ажратиб кўрсатади: 1.Талабни тартибга солиш билан боғлиқ бўлган бозор фаолиятига кирувчи вазифалар. 2.Фирма ёки корхона соҳасига тааллукли вазифалар. 3.Таш қ и мухит ва жамият ташкилотлари билан боғлиқ масалалар. Маркетинг вазифалари натижасида маркетинг жараёнини барча боскичларига мос келувчи маркетинг функциялари шаклланади ва доимо тартибга солиб борилади. Маркетинг талабни қондиришга қаратилган фаолият бўлибгина колмай, балки талабга таъсир ҳам қилишдир. Х ў ш, бу таъсир қандай бўлиши керак, бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқаришга ўтиш ва янги талабни вужудга келтириш керакми? Маркетинг фаолиятининг бу аниқ мақсадларини - бозорда мавжуд бўлган вазиятни ҳисобга олиш билан, ҳаридорлар қизиқиш баражаси билан, корхонанинг ўз иқтисодий ва ижтимоий вазифалари билан, у ёки бу бозорга кириши билан аниқланади. Шундай қилиб, талаб маркетинг мақсадини, шу билан бирга керакли маркетинг стратегиясини танлашга имкон беради. Бир неча талаб даражасини ва унга мос келувчи бир қанча стратегиясини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Қуйидаги талаб даражаси ва унга мос келучи маркетинг стратегиясини кўриб чиқамиз. 1. Салбий талаб. Агар ҳаридорларнинг кўпчилик қисми товарни қабул килмаса ва ундан кочса, бозор салбий талаб вазиятида бўлади. Маркетинг хизматларининг вазифаси - нима учун бозор товарни қабул килмаяпти, маркетинг дастури товарларни мукаммаллаштириш орқали, нархларни пасайтириш орқали товарга бўлган карашларни ўзгартириш мумкинлигини тахлил қилиш ва талабни янада фаол қўллаб-кувватлашдир. 2. Мавжуд бўлмаган талаб. Истеъмолчилар товар билан қизиқмасликлари ва эътибор бермасликлари мумкин. Бу ҳолда маркетингнинг вазифаси - ҳаридорларда ушбу товарга нисбатан қизиқиш уйготишдир.

3. Яширин талаб. Кўпгина истеъмолчилар бозорда мавжуд бўлган товарлар ва хизматлар билан қондирилиши мумкин бўлмаган талабга эга бўладилар. Бу ҳолда маркетингнинг вазифаси - потециал бозор хажмини аниқлаш ва талабни қондиришга кодир бўлган самарали товарлар яратишдан иборат. 4. Пасаяётган талаб. Эртами-кечми, ҳар қандай корхонанинг бир ёки бир неча товарига бўлган талабнинг пасайишига дуч келади. Бу шароитда коньюнктуранинг пасайиш сабабларин тахлил қилиш лозим ва янги янги мақсадли бозорлар топиш йўли билан, товар хусусиятларини ўзгартириш ёки янада самарали алоқалар (коммуникация) ўрнатиш билан товар етказиб беришни рағбатлантириш мумкинлиги аниқланади. Бу ерда маркетингнинг вазифаси - пасайиб бораётган талабнинг олдини олиш учун, товарни ткалиф қилишга ижодий ёндашиш лозимлигини унутмасликдир. 5. Доимий бўлган талаб. Кўпчилик корхоналарда товар етказб бериш мавсумий, кундалик ва хаттоки соатбй тебранишга эга. Бу корхоналарнинг асосий фондларини кам ёки кўп юклаш муаммоасини тугдиради. Масалан, жамоа транспортининг асосий қисмида “тигиз вактда” йўловчилар хаддан зиёд кўп бўлади. Бу вазиятда маркетингнинг вазифси - ўзгарувчан (эгилувчан) баҳолар ёрдамида, рағбатлантириш ва бошқа таъсир қилиш усуллари орқали талабнинг вакт бўйича тебранишини текислаш йўлларини излаши лозим. 6. Тўлаконли талаб. Бу талаб тўғрисида тадбиркорлар ўз савдо тушумларидан, фойдаларидан тулиқ коникиш олган ҳолдагина гапирадилар. Маркетинг вазифаси истеъмолчиларнинг товарни афзал ўзгаришига ва рақобатнинг кучайишига қарамасдан талабнинг мавжуд даражасини ушлаб колишга ҳаракат қилиш лозим. Бу шаротида товар сифатини янада ошириш, унга хизмат кўрсатишни яхшилаш, товарнинг истеъмолни қондириш даражасини доимий назорат қилиш биринчи ўринга чиқади. 7. Хаддан таш қ ари юқори бўлган талаб. Бозордаги талабни қондириш мумкин бўлган даражадан талаб даражаси юқори бўлади. Бу ҳолда маркетингнинг вазифаси - талабнинг вактинчалик ёки доимий равишда пасайтириш йўлини излаб топишдир. Бу вазиятда нархларни кутариш орқали, талабни кискартиришга қаратилган рағбатлантиришлар, сервисни пасайтириш ва бошқа чоралар ёрдамида хаддан ташкари юқори бўлган талабни камайтиришга ҳаракат килинади. Бу вазиятда маркетингнинг мақсади - талабни бутунлай йўқ қилиш эмас, балки фақатгина унинг даражасини пасайтиришдан иборат. 8. Норационал талаб. Товарга бўлган талабга қарши ҳаракат қилиш, согликка зарарли товарларга талабни камайтириш аниқ мақсадли ҳаракатларни талаб қилади, сигаретлар, спиртли ичимликларнинг таркалишига қарши турли тадбирлар ўтказилади. Маркетинг вазифаси маҳсулот зарари тўғрисида маълумотлар таркатиш, нархларни кутариш ва товарларга эгалик қилишни чеклашлар орқали, истеъмолчиларни ўз одатларидан воз кечишга ишонтириш. Шундай қилиб, талабнинг 8 ҳолатига тухталиб утдик. Мана шу ҳолатларнинг ҳар бирига тўғри келадиган маркетинг турлари мавжуддир. Конверсион маркетинг - салбий талабни босиб ўтишга ёрдам беради, яъни йўқ жойда талабни вужудга келтиради, бунга ишонтириш ва товар тўғрисидаги ёлгон маълумотларни инкор этиш орқали эришилади. Масалан, урушдан кейинги йилларда стувда, саноатда ишлаб чиқилган майонез пайдо бўлди. Ҳаридорлар буни

тезда қабул килмадилар. Фақатгина реклама воситаси билангина маҳсулотга талаб вужудга келтирилди ва таклиф мувозанатлаштирилди . 2.Рағбатлантирувчи маркетинг - талабни уйготади, товарлар ҳаридорни қизиқтирмаса ва бугунги кунда ўз кийматини йўқотган бўлса, товарлар нотўғри жойлаштирилган бўлса ва бошқа бир неча ҳолларда талаб мавжуд булмаслиги мумкин. Бундай шароитда ргбатлантирувчи маркетингнинг мақсади истеъмолчи билан товар ўртасида фодли ўзаро алоқа ўрнатишдан, имкониятларни яратишдан ва шундай қилиб, талабни яратишдан иборатдир. 3.Потенциал талаб мавжуд, уни реал талабга айлантириш керак. Бу шароитда Ривожланувчи маркетинг туридан фойдаланилади. Потенциал талабни реал талабга айлантириш учун биринчи навбатда янги товарлар яратиш устида ишлаш керак, яъни талабни янги сифат даражасида қондиришга эришиш керак. Ривожланувчи маркетинг - яширин талабни камраб олувчи ва уни реал талабга айлантирувчидир. 4.Талабнинг пасайиши турли даврларда ҳар қандай товар дуч келадиган ходиса. Бу ҳолатда Ремаркетинг дан фойдаланилади. Ремаркетингнинг мақсади талабни тиклаш зарурлигини билдиради, яъни тушиб бораётган талабни жонлантиришдир. 5.Талаб ўзгариб туради, талабни стабиллаш керак. Бу ҳолатда Синхромаркетинг туридан фойдаланилади. Синхромаркетинг - тебраниб турувчи талабни нисбатан барқарорлаштиришга ва уни тартибга солишга ёрдам беради. Бундай талаб мавсумий ва бошқа тебранишлар билан ҳарактерланади. Бунинг натижасида товар таклифи талабга тўғри келмайди. Шунинг учун синхромаркетингнинг стратегияси талаб ва таклиф меёрини текислашдан иборат. 6.Талаб фирманинг имкониятларига аниқ жавоб беради, талабнинг бир текисда бўлишига эришиш керак. Бу шароитда Қўллаб-кувватловчи маркетинг туридан фойдаланилади. Қўллаб-кувватловчи маркетинг - товарлар ва хизматлар ассортиментини тўлдириш, янгилаш ва баҳоларни пасайтириш орқали мавжуд бўлган талаб ва эҳтиёж даражасини саклаб колишга имкон береди. 7.Талаб хаддан ташкари юқори, талабни пасайтиришга эришиш лозим. Бу ҳолатда Демаркетинг туридан фойдаланилади. Демаркетинг мақсади нархни кутариш, сервисни кискартириш йўли билан талабни вактинчалик ёки сурункасига пасайтиришдан иборат. 8.Носоглом талаб соглик учун зарарли бўлган товарларга нисбатан пайдо бўлади. Бунда Қарама-қарши ҳаракатланувчи маркетинг норационал эҳтиёжларни қондирувчи талаб ва хизматларга бўлган талабни камайтириш ёки бутунлай йўқ қилишга хизмат қилади. Бунга антиреклама воситасида эришилади. Хулоса Маркетинг фаолияти учун қуйидаги тамойиллар хосдир: 1. Бозорни, иқтисодий ҳолатни ва корхонанинг ишлаб чиқариш-сотиш имкониятларини чукур ва ҳар томонлама ўрганиш; 2. Бозорни сегментлаш; 3. Ишлаб чиқариш ва сотишнинг ҳаридор талабларига аниқ жавоб бериш ;

4. Янгилик киритиш; 5. Режалаштириш. Ҳолатларнинг ҳар бирига тўғри келадиган маркетинг турлари мавжуддир . Маркетинг функциялари қуйидагилардан иборат : бозорни комплекс ўрганиш , корхонанинг ишлаб чиқариш , айирбошлаш имкониятларини тахлил этиш , маркетинг стратегияси ва дастўрини ишлаб чиқиш , товар сиесати , нарх сиесати ва айирбошлаш сиесатини ишлаб чиқариш , талабнинг шакллантириш ва сотишни рағбатлантириш , маркетинг хизматлар тўзилмасини шаклланиши , маркетинг фаолиятини назорат қилиш . Ҳозирги кунга келиб, бозор шароитларининг ўзгариши билан боғлиқ қарорларни тезкорлик билан ҳал қилиш мақсадида муҳим стратегик маълумотларни компьютер тизимлари орқали бош компанияга тезлик билан етказиш ҳолатлари кўзатилмокда. Бозорнинг кўпроқ улушига эгалик қилиш ёки уни кенгайтириш янги маҳсулотлар ишлаб чиқиш, истеъмолчининг янги талабларини шакллантириш, маҳсулотдан фойдаланишнинг янги соҳаларига кириб бориш орқали амалга оширилади.

Фойдаланилган адабиётлар р ў йхати 1.Комилова Ф.К Хал қ аро туризм бозори - Т.: ТДИУ, 2006 й 2. Александрова А.Ю. Международный туризм. Учебник.-М.: Аспект Пресс – 2004, 470с. 3 .Биржаков М.Б. Введение в туризм. Учебник- изд.6-е перераб. И доп. – СПб.: Изд.дом Герда, 2004.-448с. 4 .Гвозденко А.А. Логистика в туризме: Учеб ное .пособ ие . – М.:ФиС, 2004,272 с. 5 .Гуляев В.Г. Туризм: экономика и социальное развитие. –М.:ФиС, 2003-304 с. 6 .Дехтярь Г.М. Лицензирование и сертификация в туризме: Уч ебное .пособ ие .-М. ФиС – 2004, 256с. 7 .Дурович А.П. Маркетинг в туризме: Уч ное .пособ ие . 4-е изд.стереотип.-Мн.: Новое знание-2004, 496 с. 8 .Дурович А.П. Реклама в туризме. Уч ебное .пос обие . –М. Новое знание, 2003, 254стр. 9 .Запесоцкий А.С. Стратегический маркетинг в туризме: Теория и практика.- Спб.: СпбГУП – 2003, 252 с. 10. .Здоров А.Б. Экономика туризма. Учебник. –М.: ФиС, 2004 272 с.. 1 1 .Управление индустрией туризма. Уч ебное .пос обие . Чудновский А.Д., Сенин В.С., -М.: КНОРУС, 2004, 448 с. 1 2 . www . travel . ru 1 3 . www . palomnik . ru 1 4 . www . uzland . uz 1 5 . www . uzreports . uz 1 6 . www . uza . uz 1 7 . www . uzbektourism . uz 1 8 . www . world - tourizm . org

O'xshashlar

Меҳмонхона ва ресторан хўжалиги маркетингининг стратегияси ва тактикаси

Фан мохияти. Мехмонхона ва ресторан хизматлари маркетингининг илмий-назарий асослари

Меҳмонхона ва ресторан фаолиятининг ташкилий асослари

Меҳмонхона ва ресторан хўжалиги маркетингини бошқаришнинг иқтисодий механизми

Туристик, меҳмонхона ва ресторан хўжалиги маркетингини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари