Marketings strategik va taktik rejalashtirish va ularni amalga oshirish usullari, yo‘l-yo‘riqlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Marketings strategik va taktik rejalashtirish va ularni amalga oshirish usullari, yo‘l-yo‘riqlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.205078125 KB

Ko'chirib olish

Marketings strategik va taktik rejalashtirish va ularni amalga oshirish usullari, yo ‘l-yo‘riqlari Reja: 1 Marketing strategik rejasini shakllantirishning dastlabki shart- sharoitlari va texnologiyasi 2 Marketing strategiyalari va korporativ maqsadlarga erishishda ularmng roli 3. Bozor kartasini tuzish ya strategik rivojlanish yo’ Iini tanlash 4. Marketingni taktik rejalashtirishning asosiy bosqichlari 5. Marketing xarajatlari va ularni budjet cheklanishlarini hisobga olib tartibga solish

1 Marketing strategik rejasini shakllantirishning dastlabki shart-sharoitlari va texnologiyasi Marketologlar tomonidan foydalaniladigan «strategiya» atamasi har xil mazmunga ega bo'lishi mumkin. Strategiya marketingga tegishli faoliyatning bir qismi bo’lib, marketingni rejalashtirish va uni amalga oshirish, firmaning tovar ishlab chiqarish faoliyatining bosh maqsadlari, yo'nalishlarini belgilash, tovar va narx siyosatini ishlab chiqish, raqobat kurashini olib borish, ichki va tashqi bozorlarga kirish, ularda o'zining ulushiga ega bo'lishi, reklama ishlarini olib borishi, xullas firmani muvaffaqqiyatli faoliyat olib boradigan ishlarni amalga oshirishni bajaradi. Strategiya firmaning rahbariyati tomonidan bajariladigan marketing faoliyatini tashkil qilish, boshqarish, resurslardan samarali foydalanib foydani ko'paytirishga oid ishlarni o'z ichiga oladi. Bugungi kunda «strategiya» marketing kompleksining har xil elementlari bilan birga tasawurga ega bo'ladigan atama. Masalan, marketologlar ko'pincha mahsulot strategiyasi, tovarlarni taqsimlash strategiyasi, reklama qilish va tovarlarni sotish strategiyasi, bahoni belgilash strategiyasi, tovarlarni taqsimlash strategiyasi degan so'zlarni ishlatadilar. Amalda strategiya deb ataluvchi so'z, bir tomondan bozomi rivojlantirishga qaratilgan ishlarni ko'zda tutsa, ikkinchi tomondan bozorni maqsadli tanlashga qaratilgan marketing qarorlarining keng spektrlarini anglatadi. Marketingni boshqarishda strategik va taktik qarorlar mavjuddir. Dj.Steyner va Dj.Miner(l6) strategik qarorlarning taktik qarorlardan farqlantiradigan quyidagi belgilarini keltiradilar : Muhimligi Tashkilot va firma uchun strategik qarorlar taktik qarorlarga nisbatan muhimroq hisoblanadi. P. Drukeming fikricha «to’g’ri buyumlarni ishlab chiqarish, buyumlarni to’g’ri qilishdan ko’ra muhimroqdir>>. Agar firma o'z harakatlarini tovar bozorlarini egallashga yo'naltirsa, bu, agar u xulosalarda xato qilsa ham, to’g’riroq bo'ladi. Ammo favqulodda yaxshi marketing taktikasi (reklama kompaniyasi, sotuv uchun kurash va hokazolar) P. Druker ta’biri bo'yicha muvaffaqiyatsiz tovar-bozor maqsad- larining o'rnini bosolmaydi. Boshqaruv darajasi Strategik qarorlar marketing bo'yicha bosh boshqa-ruvchilar tomonidan, taktik qarorlar esa ishlab chiqarish va mahsulotni realizatsiya qiluvchi rahbarlar tomonidan qabul qilinadi. Ko'rinib turibdiki, strategik qarorlar muhimroq bo'lganligi uchun ularni yuqori darajadagi rahbarlar qabul qiladi. Vaqt davrlari Strategik qarorlar vaqt nuqtayi nazardan uzoqroq muddatga mo'ljallab qabul qilinadi, taktik qarorlar esa qisqa muddatni mo'ljallab qabul qilinadi. Strategik rejalar o'n yillik davrga mo'ljallanib ishlab chiqilishi mumkin (taktik qarorlar

asosida ishlab chiqiladigan yillik marketing rejalaridan farqli o'laroq). Doimiylik Strategiyani shakllantirish bu uzluksiz va muntazam boUmagan jarayondir, qachonki, yangi imkoniyatlar yoki xavf- xatarlar paydo bo'lganida atrof-muhitni muntazam kuzatib turish strategik rejalashtirishga bo'lgan harakatlarni rag'bat lantirib turadi. Taktik rejalashtirish odatda moliyaviy rejaning yillik bosqichlariga to’ g’ri keluvchi muntazam ravishda belgilangan vaqt asosida ishlab chiqariladi. Muammo xarakteri Strategik muammolar odatda tarkiblashtirilmagan bo'lib, kamyob hisoblanadi. Taktik qarorlar ko'proq tarkib-lashtirilgan va davriy xarakterga ega. Shunday qilib, taktik qarorlar bilan bog'liq xavf-xatarlami baholash oson kechadi. Undan tashqari strategiyani shakllantirish jarayonida taktikani shakllantirishga qaraganda ko'proq alternativ vazifalami tahlil qilishga to'g'ri keladi. Kerakli axborotlar Strategiyalar firmaning tashqi muhitga bo'lgan munosabatidan iborat bo'lgani uchun uni shakllantirishda tashkilotga nisbatan tashqaridan keluvchi hisoblangan har xil hajmdagi turli-tuman axborotlarni talab qiladi. Axborotlaming ko'pchilik qismi taxminlarga tegishli bo'lganligi uchun ular subyektiv hisoblanadi. Taktik qarorlar xo'jalik faoliyatini tahlil qilib yoki bozor imkoniyatlarini tadqiq etib olinadigan ichki axborotlargatayanadilar. Mukammallik Strategik rejalar odatda subyektiv fikrlarga asoslanib umumlashtirilgan qarorlar bo'lsa, taktik rejalar yetarli bo'lib mukammal, aniq axborotlarga tayanadi. Baholashning yengilligi Strategik qarorlami baholash taktik qarorlarni baholashga nisbatan birmuncha qiyin hisoblanadi. Strategik qarorlarning natijasini ko'p yillar o'tgandan keyin baholash mumkin. Undan tashqari tashqi muhitni taxminlash natijasida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan qarorlarni sifat o'zgarishlaridan iratish birmuncha qiyin bo'ladi. Aksincha, taktik qarorlarning natijasi ko'zga tez ko'rinadi va ularni qabul qilingan qarorlar bilan bog'lash oson kechadi. Strategik qarorlar kompaniya faoliyatining yo'nalishlarini ko'rsatuvchi bozor va bozor segmentlarini tanlash kabi tashqi muhit omillari va tashkilot imkoniyatlari orasidagi bog'liqlikni tahlil qilish orqali olinadigan tahlillar asosida qabul qilinadi. Qabul qilingan strategik qarorlar taktik va tezkor harakatlar orqali amalga oshiriladi. Korxona darajasida amalga oshiriladigan strategik rejalashtirish va boshqarish uzluksiz jarayon bo'lib, quyidagi bosqichlardan iborat: • tashkilot faoliyatini baholash, kelajakdagi imkoniyatni, xavf-xatami

aniqlash; • korporativ vazifalar, maqsadlar va strategiyalami aniqlash; • tashkilot tarkibiga kiruvchi har bir xo'jalik birligi uchun maqsadlarni belgilash va strategiyalami ishlab chiqish; • korporativ maqsadlarga erishilgan sari vazifalar, strategiyalami, boshqaruvni qayta ko'rib chiqish va ulami amalga oshirish. Strategik rejalashtirish jarayonida eng muhim rolni marketing o'ynaydi. Marketing bo'limida har xil murakkablik miqyosida bo'lgan masalalarni yechishga to'g'ri keladi. Ular orasida: o'rab turgan muhitni tahlil qilish, umuman raqobat va strategik muhitni baholash(tovar bozorining ahvoli, raqobat muhiti, tashqi muhit, tashkiliy omillar va hokazolar), korporativ vazifalami shakllantirish, yo'naltiruvchi maqsadlarni va ularga erishish strategiyalarini ishlab chiqish, tovarlar va bozorlarni aniqlash, tovarlarni taqsimlash va muvaffaqiyatli faoliyatni ta ’minlash tizimini yaratish, tijorat birligi uchun belgilanadigan sifat ko'rsatkichlari bo'lgan rejalar bilan ta’minlash va boshqalar (33-rasm). Marketingni strategik xarakterga ega bo'lishi, awalo, uning korporativ strategiyani shakllantirishda ishtirok etishi va korporativ ustuvorliklar asosida alohida xo'jalik birliklari uchun marketing strategiyasini ishlab chiqishidir. Strategik marketing jarayon sifatida strategik rejalashtirishga xizmat qiladi va quyidagilarni ko’ zda tutadi: • muhitni va kompaniya faoliyatiga ta’sir ko'rsatuvchi omillarni strategik tahlil qilish va biznes doirasidagi an’analarni tahlil qilish; •maqsadlami belgilash va himoyalash birliklari uchun strategiyalami shakllantirish; 1. Ko'rsatkichlarning orasida kuchli va di-namik' (va — ► Ko'rsatkichlarni boshqarish in-tegrallashgan, integrativ, dinamik jarayon (ishchi fazalarning oddiy ketma- 2. Xususan bozor va kompaniyadagi mehnat unumdorligi — ► Bu o ' zaro aloqalarni tushuni ^.! muhim : bozor , kompaniyaning gullab - yashnash asosi hisobia -Baholar va taxminlarning ko ' rsatkichlarini raqamlar ko ' ri - nishida ifodalash muhim ahamiyatga ega , 3. Ko'pchilik ko'r - satkichlarni baholash — ► 33-rasm. Marketing va biznes rejalashtirishning xususiyatlari. • har bir xo'jalik birlibi uchuc maqsadli bozor strategiyasini tanlash, marketing

maqsadlarini belgilash, tovarning o’mini belgilashni joriy qilish va boshqarish. Strategik tahlil tovar va bozor amaliyotlarida firmaning joriy moliyaviy hamda bozordagi potensial imkoniyatlarni qidirish va baholashni ham o’ z ichiga oladi. Olz navbatida, strategik rejalashtirish xo'jalik bo'limlari orasidagi munosabatlarni va ularning maqsadlarini aks ettiradi. Har bir bo'limlar uchun maqsadlar o'z ichiga marketing, moliya va tezkor tarkiblardan iborat bo'lgan strategik rejani ishlab chiqishjarayonidabelgilanadi. Tahlil jarayonida tashkilot yuzma-yuz to'qnashishi mumkin bo'lgan marketing imkoniyatlari va muammolarini aniqlaydi. Bu maqsadda o'rab turgan muhit o'rganiladi, uning qobiliyati baholanadi, kuchli va zaif tomonlari aniqlanadi (raqobatchilar bilan taqqoslangan holda) va kompaniyaning u yoki bu strategiyasiga raqiblarning munosabatlari baholanadi. Bunda muhim masalalardan biri bo'lib iste ’molchilar va raqobatni hamda kelajakda ro'y berishi mumkin bo'ladigan an’analarni tahlil qilish uchun bozoming chegarasini to'g'ri aniqlash hisoblanadi. Bozor chegarasi real bo'lishi kerak, chunki bozor bir tomondan o'z nazorat ehtiyojiga ega xaridorlar bo'lsa, ikkinchi tomondan u ehtiyojlarni qondirishi mumkin bo'lgan ko'plab tovarlardir. Xaridorlar tovarlarni nafaqat xarid qilishni xohlashlari, balki ehtiyojlarini qondiradigan tovarlarni xarid qilish imkoniyatiga ham ega bo'lishlari kerak. Tahlilning muhim qismi bo'lib raqobatni baholash hisoblanadi. Marketing vaziyatini tahlil qilish natijasida maqsadli bozorning marketing strategiyasini ishlab chiqish uchun kerak bo'ladigan axborot aniqlanadi (kompaniya harakatlari yo'naltiriladigan iste ’molchilar guruhi tanlanadi). Bunda barcha bozorga yo'naltiriladigan ommaviy strategiya qo'llanilishi mumkin, bir yoki bir necha tub guruhlarga yo'naltirilgan, mujassamlashtirilgan strategiya ishlab chiqilishi mumkin. Tovar strategiyasining kombinasiyasi bozorda o'z o'miga ega bo'lish va raqobatchilardan farqlanadigan vaziyatga ega bo'lishi keyinchalik marketing dasturida o'z aksini topishi kerak. Maqsadli bozorni tanlab bo’ lgandan so'ng va marketing maqsadlarini shakllantirib bo'lgach, qanday qilib tovarlarni taqsimlash, baho strategiyasini va tovarni muvaffaqiyat sari yetaklash strategiyasini maqsadli bozor uchun integrallashgan marketing dasturiga aylantirish masalasini asosiy maqsadlaiga erishishga olib keladigan bunday birlashtirish, program-malashtirish deb ataladi. Barcha strategik marketing qarorlari strategik marketing rejasi shakliga olib kelinadi. Strategik rejalashtirish jarayonining har bir qismi bu rejaning tarkibiy qismi hisoblanadi (34-rasm). Rejalashtirishning muhim qismi bo'lib kompaniyaning har xil darajadagi rejalarini birlashtirish hisoblanadi. Rejalashtirishning oxirgi bosqichi bo'lib, marketing faoliyatini strategik baholash hisoblanadi. Strategik marketing rejasini ishlab bo'lgach, uning alohida

elementlarining ketma-ketligi, ustuvorliklari va alohida komponentlarini shakllantirish shartlarini hisobga olish kerak bo'ladi (35-rasm). Strategik marketing elementlarining ro'yxati va mezonlari 7-jadvalda keltirilgan. Bosh maqsadli funksiyalar doirasida marketing xizmatining asosiy vazifalar ro'yxati beshta yo'nalishga bo'linadi: • strategik marketing (Fj); • investitsion loyihalash va biznes rejalashtirish (F2); • moliyaviy taxmin qilish va loyihani kuzatish (F3); • loyihalarni boshqarish (F4); • investitsion faoliyatni informatsion qo'llash (F5); • quyida asosiy funksiyalar va ishlar yuqorida keltirilgan yo'nalishlar bo'yicha ko'rib chiqiladi. Fokuslashtirish jarayoni 36-rasmda keltirilgan. Strategik marketing elementlari Elementlar Strategiyani tan-lashda yo'l ko'r- satuvchi 7-jadval Sharoitlar, cheklanishlar, Tashkil qilish stra- tegiyasi Tashkilot maqsadlari Tashkilot va re- surslar, imko- niyatlar Strategik maqsadlar Bozoming maq sadli ulushi; Segmentning bozoriy jozibadorligi Maqsadli iste ’molchilar Bozorni kengay- tirish, rivojlanti- rish yoki diver- sifikatsiya Tovaming ha-yot davri, bozor segmentlari, iste ’molchilar-ning ehtiyojlari, raqobat darajasi Marketing dasturi Marketing-miks tovar strategiya lari, baho, sotuv, taqsimlash va muvaffaqiyat sari yetaklash Maqsadli seg- mentlarning ehtiyoji; barcha elementlaming o'zaro aloqasini ta ’minlash; re-surslar va foyda munosabati

Tashkil etish va amalga oshirish Tarkiblar va ti zimlar, malaka, tajriba, strategiya ni Strategiyaga ehtiyoj, xodimlar koorporativ siyosat Bozordagi faoliyat Eng yaxshi strategiyani tanlash va uni amalga oshirish Sifatli tahlil; strategiyani tanlash, marketing miks reja-sining sifati Fokuslashtirish bo'yicha amalga oshiriladigan harakatlar. Strategik marketing: (Fj) 1. 2. Marketingni rejalashtirish (marketing auditi, marketingni strategik rejasini ishlab chiqish). 3. Firma faoliyati natijalarini tahlil qilish (eksponensial silliqlash, mavsumiy tebranishlarni hisobga olish, regression tahlil). 3. Optimal baholi rejalashtirish (berilgan foyda ko'rsatkichiga ko’ ra baholarni hisoblash). 4. Xavf-xatarni va noaniqlikni tahlil qilish. 5. Tizimning hisobotini shakllantirish (jadval, chizmalar, diagrammalar, ma ’lumotlami bosmadan chiqarish). 6. Biznes rejalashtirish (biznes rejaning marketing bo’ limini ishlab chiqish). 7. Sheriklar bilan axborot texnologiyalari orqali ishlash (Internet, mahalliy tarmoq ). Investitsion loyihalash va biznes rejalashtirish: (F2) 1. Investitsion loyihalashtirish (investitsion loyiha-larning biznes rejasini ishlab chiqish, investitsion loyihalaming bajarilish jarayonini kuzatib borish). 2. Investitsion faoliyat doirasidagi ilmiy-texnika siyosatini ishlab chiqish (korxona investitsion loyiha sohasidagi faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish, buyruq, dokladlar, qarorlar, investitsion faoliyat rejalari va boshqalar). 3. Uslubiy ishlar(investitsion loyihalashtirishning uslubiyatini ishlab chiqish, korxonada investitsion sikllarni amalga oshirishni optimallashtirish . 4. Investitsion tahlil (amaldagi va kelajakdagi tovar va xizmatlar bozoridagi moliyaviy ahvolni va raqobatbardoshligini tahlil qilish usulini va monetoringini ishlab chiqish va boshqalar). 5. Ma ’lumotlami tayyorlash (investitsion faoliyat subyektlari bilan yozishma, korxona tarkibiy qismlari va mutaxassislarning investitsion faoliyatini tezkorlik bilan ta’minlash va boshqalar). 6. Korxona investitsion faoliyati sohasiga tegishli ishlarning tashkiliy hududiy shakllarini takomillashtirish (ishlab chiqish, ma ’lumotlar bazasini yaratish va kuzatish). Tekshirishlarning yakunini chiqarish 37-rasmda keltirilgan.

Loyihalarni moliyaviy taxmin qilish va kuzatish: (F3) 1. Firmaning makroiqtisodiy doirasini modellashtirish (barcha turdagi qadrsizlanishlarni ifodalash va taxmin qilish, chegirma stavkasini belgilash va boshqalar). 2. Firmaning joriy moliya iqtisodiy ahvolini ifodalash (hisob siyosatining xos xususiyatlari, soliq va boshqa imtiyozlar). 3. Loyihaning inversion rejasini ishlab chiqish (loyihaning boshlanish davrini, muddatini belgilash, loyiha bo'yicha xizmatlar ro'yxatini tuzish va boshqalar). 4. Loyihaning operatsion rejasini ishlab chiqish (har bir mahsulotni ishlab chiqarishni rejalashtirish, umumiy xarajatlami shakllantirish va boshqalar). 5. Moliyaviy hujjatlarni shakllantirish (standart moli- yaviy hujjatlarni shakllantirish grafik, diagrammalami ishlab chiqish va boshqalar). 6. Loyihalarni guruhlash (pul mablag’ lari harakati to'g'risida hisobotlar tuzish va boshqalar). Loyihalarni boshqarish: (F4) 1. Loyihalarni inisiatsiya qilish (asosiy maqsadlarni aniqlash, loyiha qatnashchilarini belgilash va hokazo). 2. Loyiha predmet sohasini boshqarish (loyiha hayot davri fazalarini tahlil qilish va boshqalar). 3. Mahsulotlami rejalashtirish va nazorat qilish (loyiha kalendar rejasini ishlab chiqish, ishlarni grafik bo'yicha topshirish, turli modelini ishlab chiqish va boshqalar). 4. Resurslarni rejalashtirish va nazorat qilish (zarur resurslami aniqlash, ortiqcha va foydalanilmaydigan resurslarni bartaraf qilish va boshqalar). 5. Qiymatni rejalashtirish va nazorat qilish (loyiha budjetini global monitoringini o'tkazish, inflatsiyani hisobga olib joriy va taxmin qilingan tannarxni tahlil qilish). 6. Loyihani tezkor boshqarish (loyihaning barcha ko'rsatkichlari bo'yicha ma ’lumotlarni yangilash, ishlarni avtomatlashgan va qo'lda tuzatish va hokazo). 7. Loyihaviy axborotlar (loyiha hujjatlarini to'la komplektini hozirlash, jadvallarni o'z vaqtida yangilash, foydalanuvchilarning so'roviga muvofiq loyiha bo'yicha axborotlarga ishlov berish va hokazolar). Investitsion faoliyatni informatsion qo'llash: (F5) 1. Mahalliy elektron tarmoqda ishlarni tashkil etish (xizmatlar ichida axborot ayirboshlash tizimini boshqarish, hisoblash resurslarini taqsimlash va boshqalar). 2. Internet tizimida ishlami tashlil etish (PR va ichki firma xizmatini tashkil etish, virtual ishchi guruhlarini tashkil etish va boshqalar). 3. Internet tizimi orqali aloqalami tashkil etish (rahbariyat bilan axborot

tarkibini kelishish va web-sahifani yangilash uchun kerakli axborotlarni yig'ish va hokazo). 4. Intemetning asosiy texnologiyalaridan foydalanib ishlash. Keltirilgan masalalami bajarish uchun strategik xizmat ichida uchta tegishli labaratoriyalar tashkil etish lozim: strategik marketing, biznes rejalashtirish, investitsion loyihalami boshqarish. Strategik marketing laboratoriyasi quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: • Marketingning strategik rejalarini ishlab chiqish va kuzatish; • maxsus marketing usullari, yo'l-yo'riqlarini, modellar, dasturlar va ularni avtomatlashtirish imkoniyatlarini tadqiq etish; • korxona marketing informatsion tizimini yaratish va ishlashini ta’minlash; • zamonaviy axborot texnologiyalari asosida boshqaruv qarorlarini qabul qilish tizimini ishlab chiqish; • internet tizimi orqali tashqi va ichki muhitni avtomat-lashtirilgan tadqiqot tizimini ishlab chiqish va amalda joriy etish; • investitsion loyihalami marketing tadqiqotlarini o'tkazish uchun tashqi tashkilotlar va korxona ichki bo'linmalari bilan o'zaro aloqasini tashkil etish. Investitsion loyihalarning zamonaviy, progressiv vositalardan foydalanib taqdimot marosimini o'tkazish;

•ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish, marketing tadqiqotlarini o'tkazish, xalqaro va milliy telekommunikatsion tizirnlar bilan aloqalar o'rnatish; • hujjatlarni yaratish, yangilash, saqlashni tashkil etish. Biznes rejalashtirish laboratoriyasi quyidagi vazifalarni bajarishga mas ’ul: • biznes loyihalashtirish tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish; • investitsion faoliyat bo’yicha bilimlarni jamlash va foydalanish tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish; • investitsiyalar jalb qilish maqsadida korxonani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari bo'yicha investitsion loyiha va biznes rejalarni shakllantirishga qaratilgan ishlarni tashkiliy, uslubiy, texnik jihatdan ta’minlash; •korxonani rivojlantirish standartlarini, investitsion loyihalarning texnik-iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish; • biznes reja, investitsion loyihalarni korxonaning rasmiy hujjati sifatida ishlab chiqish va rasmiylashtirish; • investitsion loyihalarning samaradorligini ko'rsatuvchi ko'rsatkichlar va hisoblash usullarini ishlab chiqish; • investitsion takliflar, loyihalar, biznes rejalar, kompleks va maqsadli dasturlarni audit ko'rigidan o'tkazishni tashkil etish; • korxonani tashqi tashkilotlar bilan o'zaro aloqasini tashkil etish, biznes rejalar, investitsion loyihalar taqdimotida ishtirok etish. Investitsion loyihalarni boshqarish laboratoriyasi loyihalar bo'yicha tashabbuskorlik, loyihani boshqarish, bajarish muddatlarini nazorat qilish, resurslardan foydalanish jarayonini kuzatish, loyiha qiymatini oshib ketishiga yo'l qo'ymaslik funksiyalarini bajarishi mumkin. Keltirilgan funksiyalarni bajarish jarayonida strategik xizmatning, korxonaning boshqa tarkibiy bo'limlari bilan aloqalari vujudga keladi. ( 8-jadval). Ishni strategik marketing va biznes rejalashtirishga tegishli funksiyalami birlashtirib olib borish zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatini yaratadi va raqobat rivojlanayotgan sharoitda korxonaning umumiy tashkillashgan darajasini oshishiga olib keladi. Strategik rejalashtirishning beshta yo’ nalishi 39-rasmda keltirilgan. Rahbariyat, korxona bo'limlari, mutaxassisl Loyihani boshqarish bo'yicha birlamchi Rahbariyat, korxona bo'limlari, mutaxassisl Loyihani boshqarish bo'yicha hisobotlar

Rahbariyat, korxona bo'limlari, xizmatlari Marketing tadqiqotlarin i olib borish uchun Rahbariyat, korxona bo'limlari, xizmatlari Marketing tadqiqotlari natijasi Rahbariyat Qarorlarni qa- bul qilish tizi- mini qo'llash uchun kerak Rahbariyat Qarorlarni qabul qilishni qo'llash tizimining ish natijasi 2 Marketing strategiyalari va korporativ maqsadlarga erishishda ularmng roli Strategiya kompaniya masalalarini tuzuvchi, ulami tashqi va ichki kuchlami hisobga olib tartibga keltiruvchi, keltirilgan masalalarni yechish uchun kompaniya rejalarining aniq variantlarini shakllantirish va nihoyat kompaniyaning asosiy maqsadlari va masalalariga erishishni ta ’minlovchi omildir. Bu natijalar rejalarni amalga oshirishda namoyon bo’ladi. Marketing strategiyasi firmaning raqobat vaziyatini egallash va uni ushlab turishdagi ahamiyatini biznesning tez o’ zgaruvchanligi hamda ko'p qirrasi, murakkabligini hisobga olib resurslardan samarali foydalanish yo’lini ko’rsatuvchi bozor talabini qondiruvchi uch guruhini korporativ darajada ko'rsatish mumkin. Korporativ strategiyalarning quyidagi turlari mavjud: • Portfel strategiyalari korxonaning har xil sohadagi faoliyatini samarali boshqarish masalalarini yechishga qaratilgan; • o'sish strategiyasi korxona qaysi tomonga qarab rivojlanishi, bozor talablariga yaxshiroq moslashishi va buning uchun o'z resurslari yetarlimi yoki qo'shimcha resurslarga muhtojlik kabi masalalarni yechishga qaratilgan; • raqobatlashuvchi strategiyalar potensial iste’mol-chilarni ko'plab jalb etish va raqobatchilarga nisbatan qanday siyosat olib borish nuqtayi nazaridan korxonaga raqobat-bardoshlik ustuvorligini aniqlashga qaratilgan. Marketing strategiyalari xos xususiyatli funksiyalar bo'yicha ham bir necha turga bo'linadi: segmentlashtirish, tovarlarning bozorlardagi o'rnini belgilash va marketing ta ’siriga ko'ra. Natijada marketingning funksional strate giyalari shakllanadi. Ular marketing strategiyalarining asosiylari bo'lib, korxonaga maqsadli bozorlarni tanlash va ular uchun maxsus marketing harakatlarining kompleksini ishlab chiqadi. Funksional darajada marketing strategiyalarining uchta yo'nalishini ko'rsatish mumkin: • Bozorni segmentlarga bo'lish strategiyasi (bozor uchastkalarini har xil segmentlashtirilgan belgilari bo'yicha tanlash imkonini beradi);

• tovarlami bozordagi o'rnini belgilash strategiyasi (bozorning tanlangan segmentlarida potensial iste’mol-chilarning ko'zi oldida korxona mahsulotining jozibali tomonlarini topish imkonini beradi); • maqsadli bozor strategiyalari korxonaga sotuv masalalarini yechishni, bozorning ma'lum ulushiga ega bo'lish va mahsulotga nisbatan tanlangan segmentlarda ijobiy munosabatlarni shakllantirish imkonini beradigan marketing miksni shakllantiradi. • Marketing strategiyalarini guruhlashning uchinchi yo'nalishi bu strategiyalami marketing harakatlarining samarasini oshirish yo'1-yo’ riqlari, usullaridir. Bu strategiyalar korxonaga maqsadli bozorlarda marketing komplekslarining alohida elementlaridan eng samarali foydalanish yo'lini tanlash imkonini beradi. Ular orasida quyidagi strategiyalami ko'rsatish mumkin:. • keng iste’mol tovarlar strategiyalari, maqsadli bozorda potensial iste’molchilar kutgan tovarlarni assortimenti va sifati yuqori bo'lgani bilan ta’minlaydi; • baho strategiyalari - tovarlardagi iste’molchi uchun qaarli deb hisoblangan axborotlami yetkazish bilan sh’ig'ullanadi; • taqsimlash strategiyalari - korxona tovarlarini iste’molchilarga kerakli vaqtda, talab etilgan joyda yetkazib berish bilan shug’ullanadi; • tovarlarni muvaffaqqiyat sari yetaklash strategiyalari marketing kompleksining barcha elementlarining iste’molchilar uchun foydaliligi to’g’risidagi axborotlami iste’molchilarga yetkazish, bu strategiyaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Yuqorida ko’rilgan strategiyalarning sxema shaklida ko'rinishi 40-rasmda keltirilgan. Korxonaning xalqaro miqyosda faoliyat olib borishiga qarab xalqaro marketing strategiyalarining umumiy, yetarli uzoq muddatli (e ’tiborli va kompaniya darajasida amalga oshiriladigan). moslashadigan yoki intellektual turlarini keltirish mumkin. Har xil belgilarga qarab xalqaro marketing quyidagi turlarga bo'linadi: • Geografik taqsimlanishi bo'yicha (ichki, milliy, regional, ko'pmillatli, global); • tovarlaming bozorlarda taqsimlanishiga ko'ra (tor tovar turlari, bozorning tor bo'lagi, keng tovar turlari, bozoming global segmenti); Xalqaro marketing strategiyalarini guruhlashning boshqa belgilari bo'lib raqobat asosi hisoblanadi. Bunga ko'ra quyidagi strategiyalar keltiriladi: 41-rasmda har xil xalqaro strategiyalarning qaror qabul qilish darajasiga qarab o'zaro bog'liqlik sxemasi keltirilgan. Kompaniyalarning tashqi bozorlarga kirish yo'l-yo'riqlari, usullari bo'yicha bir

nechta mualliflar quyidagi xalqaro marketing strategiyasini keltiradilar: • xorijda kompaniya filialini tashkil etish; • xorijda franchayzing tashkil etish; • litsenziya sotish; • shartnoma bo'yicha boshqarish; • Tayanch (bozorning asosiy ulushi global ko'rinishga ega, bozorning ulushi lokal ko'rinishga ega bozorda, global o'rin egallagan); • konfrontatsion (orqadan hujum qilish, oldindan hujum qilish, o'rab olish, chetlab o'tish); • hamkorlik (strategik alyanslarni tuzish); • innovatsion (texnologik yetakchi, ergashuvchi). • pudratga olib ishlab chiqarish va sherikchilik; • to'g'ridan-to'g'ri eksport qilish; • bilvosita eksport. Har qanday kompaniya, bir marotaba xalqaro biznesga yuz tutsa, xalqaro bozorlarda faoliyat ko'rsatishi uchun mun-tazam ravishda strategiya masalasini hal etib turishi lozim. Marketing faoliyatining muvaffaqiyati umuman bozorda tovarlarning to'g'ri segmentlarga bo'lish va ularning o'mini belgilashga bog'liq. Tovarlarni segmentlarga bo'lishning yagona yo'li mavjud emas. Segmentlashtirish to'la yoki qisman bo'lishi, matematik usullami qo'llab yoki ularsiz, shakllantirilgan yoki eksport baholari orqali amalga oshiriladi (42-rasm). Qisman shakllantirilgan segmentlashning usul-laridan bin yetti bosqichli segmentlashtirish usuli hisoblanadi. (43-rasm). Bozor sigmentini tanlashda quyidagi ko'rsat-kichlar hisobga olinadi: segment hajmi, narxlarning arzonligi, muqobilligi, foydaliligi, o'rindoshlilik, himoyalanganlik, samaradorlik. Har bir segment sig'imini baholash 43-rasm. Bozomi yetti qadam usulida segmentlash. Bozor segmenti hajmini aniqlash to'g'ridan-to'g'ri talabni taxmin qilish bilan bog'liq. Talabni belgilovchi omillar va ularning turi 44-rasmda keltirilgan. Taxmin qilishda qo'llaniladigan usullar rang-barang bo'lib, ular 45-rasmda keltirilgan. Bozorda tovarlaming o'rnini belgilash ham har xil usullarda olib boriladi. Bir holatda sigmentlashtirish, ikkinchisida obrazni shakllantirish, uchinchi holatda tovarning farqlovchi xususiyatlari orqali tovarning bozordagi o'rni aniqlanadi. Tovarning asosiy xususyatlari xaridorlarda har xil taassurotga ega bo'ladi. Aynan ana shu taassurotlar ta ’sirida xaridor tovarga nisbatan o'zining ijobiy yoki salbiy munosabatlarini shakllantiradi. Tovarning bozordagi o'rnini belgilash iste’molchilarning u yoki bu tasawuriga tayanish va tovarning iste’molchiga

manzur bo'lgan xususiyatlarini kuchaytirish yoki manzur bo'lmagan xususiyatini yo'qotish, oxir oqibatda xaridor tovarga o'zining afzal ko'rishini qaratishga erishishni anglatadi. «Tovaming bozordagi holati» so'zlari raqobatchi tovarlarga nisbatan aniq tovarni o'ziga qabul qilmoqni ang-latadi. Xorijiy kompaniyalar amaliyotida tovarning bozordagi o'rnini belgUashning bir nechta usullari qo'llaniladi: Tovarlarni bozordagi о'rnini belgilash strategiyasini ishlab chiqish va tanlash bir nechta bosqichlarda amalga oshadi: • raqobatchilami aniqlash; • raqobatchilarning tovarlari to’g’risida iste’molchilar- ning fikrini to’plash; • raqobatchilarning o'rnini belgilash; •xaridorlarnio'rganish; • tovarlarning bozordagi o'rnini tekshirib chiqish yuqorida keltirilgan har bir bosqichlar to'g'risida kerakli axborotlarni olish uchun marketing tadqiqotlari natijasidan foydalanish tavsiya etiladi. Tovarlarning bozordagi o'rnini belgilash iste ’molchilar ongida tovarni tasawur qilish bo'yicha ustuvor bo'lgan g'oyalar bilan bir yoqda bo'lishi, lekin zinhor unga qarshi bo'lmasligi lozim. Ayrim hollarda kompaniya ichida «yaxshilanish» deb qabul qilingan natija ist’molchilarning ongida tushunmovchilikni keltirib chiqaradi. Tajriba shuni ko'rsatadiki, agar marka iste’molchi tomonidan ijobiy qabul qilish darajasiga yetkazUsa, bu hoi kompaniyaning muqobil faoliyatida o'z aksini topishi kerak va tovarlarning o'rnini bozorda belgilash «muqobillik» so'zini anglatishi kerak. Marketolog o'zining har doim tadqiqot va razvedka bilan shug'illanishi to'g'risidagi fikridan yuqori bo'lishi uchun yetarli darajada dadil bo'lishi lozim. Lekin iste ’molc^ilarning xulqi xaridni amalga oshirish bilan bog'liq bo'lgan yo'qotishlar to'g'risidagi fikrni shakllantiruvchi ko'plab omillarning ta’sirida bo'ladi. Tovarni xarid qilish bilan bog'liq bo'lgan xaridorlarning kutadigan natijalari o’ z ichiga quyidagilarni oladi: • monetar xavf (shu xarid orqali chuv tushib, ma'lum miqdordagi puldan ayrilish mumkin); • funksional xavf (marmot ungayuk^ olishligi mumkin yoki talab darajasida bajarrnasligi mumkin); • jismoniy xavf (birmuncha xavfli bo'lishi mumkin. Sog'liqqa zarari borligi); • ijtimoiy xavf (agar men ushbu tovarni xarid qilsam, do'stlarimning fikrlari qanday?); • ruhiy xavf (xarid bu mas’uliyatsiz qaror, natijada aybdorlik holati yuzaga kelishi mumkin). 3. Bozor kartasini tuzish ya strategik rivojlanish yo’ Iini tanlash

Korxonada marketingni strategik rivojlantirishning bir qator masalalarini yechish Marketing Expert » tizimi yordamida avtomatlashtirilishi mumkin. Bular: •tashqi muhitni tahlU qilish masalasi, tashkilot faoliyatini baholash va kelajakdagi imkoniyatlar va xavf-xatarni baholash; • korporativ vazifalami, maqsadlarni va strategiyalarni aniqlash masalasi; •tashkilot tarkibiga kiruvchi har bir bo’limning maqsadlarini belgilash va ulaming strategiyasini ishlab chiqish masalalari. Keltirilgan masalalarning hammasi ham to’ la avtomatlashtirish imkoniyatiga ega emas. Birinchi masalani yechish uchun kompaniya infratuzilmasini mukammal ifoda etish, asosiy raqobatchilarni hanida korxona moliyaviy maqsadlarini foyda va sotish hajmi bo’yicha belgilash kabi tub masalalarni avtomatlashtirsa bo'ladi. Uchinchi masala hisoblangan marketingning strategik rejasini tuzish masalasi Marketing Expert» dasturida kompaniyaning Ansoff matritsasiga binoan strategik rivojlanish yo'nalishlarini ko’ rib chiqish imkoniyati ko’zda tutilgan. Keltirilgan masalalami yechish uchun kerak bo'ladigan axborotlar harakatdagi korxona sharoitida birlamchi yoki hosila bo'lishi mumkin. Marketing Expert » dasturi yordamida situatsion tahlilning natijalarini shakllantirish uchun birlamchi axborot sifatida 47-rasmda keltirilgan ma’lumotlar xizmat qilishi mumkin. Marketing Expert » dasturida situatsion tahlil natijalarini shakllantirishni bajarish jarayoni namunaviy sxema bo'yicha amalga oshiriladi (48-rasm). Quyida keltirilgan masalalami Marketing Expert» dasturini qo'llab yechishning mazmuni va tartibi ko'riladi. 1.Vaqtintervallarinianiqlash Vaqt chegaralari strategiya va rejaning dinamikasini tashkil etadi. Marketing Expert » dasturining «Gorizont» jarayonida model menyusida bo'lgan vaqt intervallarini belgilash uchun quyidagilar bajariladi: • loyiha boshlanish muddatini belgilash; • loyiha qadamini aniqlash; • loyihaning bajarilish muddatini belgilash; • hisobot davrini aniqlash. Loyihaning boshlanish muddati KK.00.4444 formatida beriladi. Bu muddatdan boshlab (kun, oy, chorak, yarim yil, yil) loyihaning umumiy bajarilishi vaqtini hisobga olib, vaqt intervallari shakllantiriladi va avtomatik ravishda rejaning oxirgi kuni aniqlanadi. Hisobot davri komandasi orqali xohlagan vaqt intervalini hisobot davri deb e ’lon qilish mumkin. Hisobot davrida barcha operation ma’lumotlar

bo'yicha oldingi davr ma’lumotlari qo'shib, tegishli chisloga hisobot ko'rsatgichlarini olish mumkin. 2.Kompaniya infratarkibini aniqlash Tashqi muhit tahliliga tegishli masalani yechish uchun Marketing Expert » dasturida bozor kartasining sxemasini chizadigan dastur mavjud. Bu dastur yordamida mikro muhit elementlarini va firmaning ichki tashkiliy tuzilmasini ifoda etish mumkin. Bozor kartasining sxemasi 49-rasmda keltirilgan. Bozor kartasining har bir dementi ma ’lumotlar bazasini tashkil etib, unga operation ma’lumotlar va marketing strategiyasi bo'yicha taxminiy baholar kiritib qo’yilishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining tuzilishi cheksiz tovarlar to’g’risidagi axborotlarni unga kiritish imkoniyatini beradi. Marketing Expert» dasturida bozor kartasini shakllantirishning instrumental vositalari har qanday miqyosdagi xohlagan tarmoqqa tegishli korxonani modellashtirish imkonini beradi. Bozomi segmentlashtirish uchun marketolog bozor, uning tarkibi, barcha aloqalari va kompaniya ishlashni mo’ ljallagan segmentlar to’g’risida ma’lumotlarga ega bo'lishi lozim. Bozor kartasini tuzish jarayoni esa bozorni oldindan segmentlarga bo’lib qo’yishni talab etadi. Karta tarkibiga «kompaniya» (kartada bunday obyektlarning faqat bitta toifasi joylashtirilishi mumkin) «bo’limlar» (tarmoqlar), «sotuv kanali» kabi firmaning ichki muhitining elementlari bo'lgan obyektlar kiritiladi. Bozorni segmentlashtirish natijalari firmaning mikromuhiti hisoblangan «hudud», «tovar» (tovar guruhlari) «iste’molchi» (iste’molchilarning maqsadli guruhlari) yordamida ham ifodalanishi mumkin. Bozor kartasiga firma raqobatchilariga tegishli bo'lgan «raqobatchi» toifasidagi obyektlar ham kiritilishi mumkin. Dasturda bozor kartasiga bevosita aloqasi bo'lmagan obyektlarni, lekin marketing yoki investitsion tadbirlarni aniqlashtiruvchi obyektlarni tashkil etuvchi imkoniyatlar ham mavjud. Bu ikki toifadagi obyektlar: «Marketing mix» (ma'lum strategiya uchun kompleks marketing tadbirlari) va «investitsion loyiha» (strategik tadbir). Bu obyektlar alohida ajratilgan marketing yoki investitsion yo’nalishlar bo'yicha natijalarni kuzatib borishga yordam beradi. Strategik rejalashtirish jarayoni kompaniya tayanch bozorini segmentlashtirishdan boshlanadi, ya’ni umumiy xarak-teristikaga ega bo'lgan iste’molchilarning maqsadli guruhini ajratishdan boshlanadi. Odatda, bunday guruhlami aniqlash uchun yo marketing tadqiqotlari natijasidan yoki analitik-ekspertlar bahosidan foydalanadilar. Tahlilning boshida bunday segmentlar ko'plab bo'lishi mumkin. Ularni ko'pincha ma'lum holatdagi omillar va belgilar deb ham atashadi. Ko'pincha segmentlashtirishning ko'rsatkichlari bir-biriga ustma-ust joylashgan, murakkab, maqsadli iste’molchilar guruhining tasvirini ifodalaydigan ko'p qavatli tarkib

shakliga ega bo'ladi. Bozor kartasini tuzishda segmentlashtirish masalasini yechishda infratarkib toifasidagi obyektlar «bo'limlan> va «sotuv kanallari»dan, agar bu «ishlab chiqaruvchi, iste’molchi» segmentlashtirish zanjirini tuzish imkonini bersa yoki o'rganish obyekti bo'lib korxonaning tarkibiy bo'laklari bo'lsa, foydalanish mumkin. Bozor kartasi qat’iy ierarxik «daraxtsimon» tarkibga ega bo'lib, uning cho'qqisiga kompaniya chiqishi kerak. Uni shakllantirish uchun obyektlar orasidagi aloqalarni aniqlash kerak bo'ladi. Kartaning har bir obyekti uchun operatsion faoliyat natijalarini hisoblash jarayonida sotuvdan tushadigan daromadlar (har bir mahsulot sotuv hajmi chegirmalarni hisobga olib baholarga ko'paytiriladi), bu summadan sotilgan tovarlarning ishlab chiqarish xarajatlari olib tashlanadi, keyin marketing va doimiy xarajatlar ham olib tashlanadi. Marketing Expert » dasturlari yordamida yaratilgan bozor kartasi nafaqat segmentlashtirish natijalarini aks ettiruvchi, balki har qanday bozor segmenting daromad-ligini va foydaliligini yengil hisoblay oladigan kuchini hisoblash modelidir. Marketolog amaliyotchining yalcuniy masalasi bo'lib kompaniya resurslari va harakatlari yo'naltiriladigan maqsadli segmentlarni tanlab olish va ularni yiriklashtirish hisoblanadi, chunki marketingni strategik rejalashtirish jarayoni marketingning maqsadli tadbirlar dasturini har bir maqsadli segment uchun ishlab chiqish bilan yakunlanishi lozim. 3. Foyda va savdo aylanmasi bo'yicha korporativ maqsadlarni aniqlash Marketing maqsadlari korporativ maqsadlardan kelib chiqib qo'yilishi lozim. Ular miqdoriy shaklda aniq tanlangan bo'lishi va moliyaviy ekvivalentga ega bo'lishi kerak. Maqsad grafik shaklda yalpi sotuv hajmining o'zgarishi yoki vaqt mobaynida foydaning o'zgarashi ko'rinishida bo'lishi mumkin. Maqsadlarni aniq shakllantirish tanlangan strategiyalar va harakatlarning samaradorligini baholash uchun kerak bo'ladi. Marketing Expert » tizimida maqsadni har bir vaqt intervali uchun maqsadli ko'rsatkichlarni berish orqali menyuga chaqiriladigan maxsus vositalar yordamida berish mumkin: •Davr uchun nusxa ko'chirish, o'sishning o'zgaruvchan bosqichlari bo'yicha ma’lumotlarni ekstrapolatsiya qilish. • Chiziqli taqsimlash maqsadli ko'rsatgichlar, chiziqli funksiya shaklida, ikki nuqta, ya’ni boshlang'ich va yakuniy vaqt uchun beriladi. • Strategiyadan yuklanish, aniq strategiyadan ma’lumotlar varianti ko'chiriladi. 4. Kompaniyaning strategik rivojlanish yo'nalishlarini ko'rib chiqish Korporativ maqsadlarni aniqlab bo'lgach, marketing amaliyotchisiga kompaniyaning strategik rivojlanish yo'nalishlarini ko'rib chiqish lozim bo'ladi.

Strategiyalar to'g'risidagi ma ’lumotlami kiritish uchun GAP TAHLIL (maqsadni tahlil qiluvchi) jarayondan foydalaniladi. Samarali strategiyani uzil-kesil tanlash istiqbolli yoki istiqbolsiz, tovarlar va bozorlami aniqlash imkonini bozordagi oldindan bajariladigan to'la marketing auditisiz amalga oshirish mumkin emas. Situatsion tahlil natijalarini shakllantirib bo'lgach, marketolog amalda korxonaning daraxtsimon infratu-zilmasining grafik shakldagi ko'rinishini oladi (49-rasm). Texnik jihatdan bu marketing strategiyasining barcha variantlari bo'yicha operatsion ma ’lumotlami kiritish va ishlov berish bo'yicha ma’lumotlar bazasi hisoblanadi. 4. Marketingni taktik rejalashtirishning asosiy bosqichlari Strategik rejalashtirish firmaning qanday mahsulotlarni ishlab chiqarish, ulaming qanday muammolari borligini aniqlaydi. Marketingni rejalashtirish va har bir ishlab chiqarishni budjetlashtirishda o'zining mukammal rejalarini ishlab chiqarishiga to'g'ri keladi. Agar bunday ishlab chiqarish bir necha bozorlardan yoki tovarlaming assortment guruhlaridan, bir nechta tovarlar yoki ulaming markalaridan tashkil topgan bo'lsa, bu holda har bir vaziyat uchun alohida reja ishlab chiqilishi lozim. Shuning uchun ham taktik rejalarni ishlab chiqishga ehtiyoj tug'iladi. Taktik rejalar tovarlarni, markali mahsulotlarni ishlab chiqarish, bozor faoliyatini rejalashtirish bilan bog'liq. Aynan ana shu rejalarning majmui bir so'z bilan, ya ’ni marketing rejasi» degan ibora bilan ifodalanadi. Marketing rejasini ishlab chiqish marketing budjetini ishlab chiqishga asos bo’lib xizmat qiladi (50-rasm). Yillik marketing rejasi uzluksiz qarorlar qabul qilish jarayonida muhim rol o'ynaydi. Birinchidan amalga oshirilmoqchi bo'lgan bozor konyunkturasini tahlil qilish, personalni muhim joriy muammolardan hamda yil bo'yicha olingan axborotlardan tezkorlik bilan xabardor etadi. Marketingni' yillik rejalashtirish yangi strategiyalar va taktikalarni to'g'rilashni hisobga oladi. Muntazam o'zgarib turadigan bozor sharoitida ulami ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan strategiyalarga mosligini tekshiradi. Nihoyat yillik reja yana yil davomida boshqaruvchi va boshqa xodimlarga ulaming oldida turgan maqsadlami, bozor konyunkturasining istiqbolligi hamda ustuvor loyihalarni eslatib turishga xizmat qiladi. Firmaning raqobatbardoshlik ratsionalligi to'g'ridan-to'g'ri marketingning yillik rejasining sifatiga bog'liq. Jarayon firmaning joriy strategiyasini va uning taktik dasturlarini shakllantirishdan boshlanadi. Keyin firma o'z rejalariga rioya qiladimi yoki yo'qmi, agar rejadan chetga chiqilsa, nima uchun bu hoi yuz beradi, masalasi aniqlanadi. Bu jarayon ikkita afzallikka ega. Birinchidan xodimlar amalga oshirayotgan bozoming yangi tarkiblarga moslashtirilishi lozim bo'lgan firmaning strategiyasi to'g'risida tezkor axborotlarni oladilar.

Ikkinchidan rejadan chekinish quyidagilami aniqlash imkonini beradi: 1) bozor konyunkturasi to'g'risida noto'g'ri takliflarga asoslanib ishlab chiqilgan dasturlarni; 2) strate-giyani tuzatishni talab etadigan oxirgi rejalashtirish davrida ro'y beradigan bozor muhitining o'zgarishi to'g'risida; 3) ruxsat etilmagan strategiyalar va dasturlar to'g'risida ma ’lumotlar (faqat to'rttadan bitta marketing rejasini amalga oshishiga asoslanadi). Bir yo'la birinchi bosqich bUan bir vaqtda boshlanadigan keyingi etap bu bozor muhitini tahlil etishdan iborat. Bu bosqichda o'yinchilarning manfaatini va ularning firma xulqiga aks ta ’sirini aniqlash juda muhim hisoblanadi. Ma ’lumki bozorda to’rt toifadagi o'yinchilar harakat qilishadi: iste’molchilar, raqobatchilar, taqsimlash kanallarining qatnashchilari, vositachilar bilan birga hamda tartibga soluvchilar. Ushbu har bir guruhni segmentlarga, toifalarga va alohida tarkiblarga bo'lish mumkin. Shuning uchun ushbu manfaatlar guruhlarini tashkil etuvchilarni to'rtta yo'nalishda o'rganish tavsiya etiladi: 1) Lte ’molchilar muhiti 2) raqobatchilar muhiti 3) taqsim - lash kanallari muhiti 4) jamoatchilik manfaatlari muhiti. Agar yuqorida keltirilmagan guruhlarga kiritilmagan ta’sir kuchi katta bo'lgan guruhlar paydo bo'lib qolsa, bozorni o'rganishda bu guruhlarning xulqi va manfaatlari ham o'rganilishi lozim. Eng intensiv raqobat tarmoqdagi raqobatlashuvchilar orasida ro'y beradi. Odatda raqobat kurashi bozordagi ulush uchun olib boriladi, ko'pchilik hollarda aynan ana shu ko'rsatkich uzoq muddatli davrda boshqa ko'rsatkichlarni aniqlashga asos bo'ladi. Bunda Maykl Porter tomonidan taklif etilgan raqobatning beshta kuchi modelidan foydalanish mumkin Ayrim hollarda firma tomonidan taklif etilgan mahsulot bu yoki boshqa tarmoqdagi tashkilot tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot bilan bir xil xarakteristikaga ega bo'lib qoladi. Natijada ushbu tovarga nisbatan o’ rinbosar tovarlar tomonidan raqobat paydo bo'ladi. BU yerda muhim tushuncha bo'lib boshqa yo'lga o'tish, ya’ni o'rta statistik iste’molchini bir tovardan xuddi shunday xususiyatlarga ega bo'lgan boshqa tova^a o'tkazish tushuniladi. Potensial raqobatchilar tomonidan amalga oshiriladigan raqobatning paydo bo'lishi ehtimoli shu paytda yuzaga kela-diki, qachonki boshqa tarmoq tashkilotlari ushbu tarmoqqa kirib qolsalar. Potensial raqobatchilar tomonidan keladigan xavf tarmoqqa kirish to'sig'ining balandligiga bog'liq. Kirish to'sig'ining «balandligini» quyidagi ko'rsatgichlar aniqlaydi: • Ishlab chiqarish va marketing miqyosining samarasi va o'zlashtirish darajasi; • iste’molchilaming amaldagi afeal ko'rish qobiliyatlari, sotuv kanalining, yetkazib beruvchUaming borligi yoki ularni yaratish qiymati; • davlat tomonidan boshqaruvning qattiqligi.

Kirish to'sig'ining «balandligi» pul ekvivalentida ham ifodalanishi mumkin. Tarmoqqa kirish to'g'risidagi qarorlar kirish to'siqlarini taqqoslash va uzoq muddatli davrda olinadigan foyda miqdori bilan aniqlanadi. Ayrim kirish to'sig'ining balandligini aniqlovchi ko'rsatkichlar vaqt mobaynida birmuncha o'zgarib ketishi mumkin. Masalan, eng muhim patentlarning foydalanish muddatining tugashi kirish to'siqlarining balandligini pasaytirib yuborish an’anasiga ega, aksincha reklamaga qilinadigan xarajatlar, sotuv tarmog'ini kuchaytirish va boshqalar to'siq balandligini oshirib yuboradi. Yetkazib beruvchilaming raqobat kuchi tarmoq tashkilotlarining, xomashyo, butlovchi qismlar, texnologiya, xodimlarning asosiy imte ’molchilari bo'lgani uchun, ular korxona faoliyatining samarasiga bevosita ta ’sir ko'rsa-tuvchilar hisoblanishi bilan shartlanadi. Yetkazib beruv-chining iste’molchiga ta’sir kuchini bir necha omillar belgilaydi, chunonchi: • talabvataklifmuvozanati; • iste’molchining mol yetkazib beruvchidan xarid ulushi, umumiy xarid hajmiga nisbatan; • sotib olinadigan obyektlaming ixtisoslashganlik darajasi; • iste’molchining o’xshash tovami yoki o'rindosh tovarni yaratishga kirishish imkoniyati; •iste’molchi raqobatchilaming yetkazib beruvchiga nisbatan qiziqishi; • boshqa yetkazib beruvchilar ishlab chiqaradigan, sotib olinadigan o'rindosh tovarlaming mavjudligi. Barcha keltirilgan omillaming ta ’siri pul ekvivalentida boshqa yetkazib beruvchiga o’tishning qiymatini aks ettiruvchi ko'rsatgich sifatida ifodalanishi mumkin. U qanchalik yuqori bo'lsa, yetkazib beruvchining raqobat kuchi shuncha yuqori bo'ladi va aksincha. Xaridorlaming raqobat kuchini talabni aniqlash bilan belgilanadi, chunki ulaming didi, daromadlari, yoshi va hokazolari har xil. Tarmoq kompaniyalarining ahvolini baholashni tarmoqdagi raqobatning turiga (oligapolik va monopolistik raqobatni) qarab amalga oshirish mumkin. Agar oligopolistik bozor bo'lsa, baholash ko'rsatkichlarini tanlash bular bo'yicha asosiy tarmoq tashkilotlarini tasvirlash, undan keyin talab etilgan tahlilni o'tkazish lozim bo'ladi. Agar monopolistik raqobat bo'lsa, bunda strategik guruhlarni kartalashtirish usulini qo'llash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ushbu usul raqobatning umumiy suratini tasawur qilish imkoni, unda har bir tashkilotning o'mini baholash imkonini beradi. RaqobatchUarning soni ko'p bo'lsa va har bir tashkilotni tadqiq etish qiyin bo'lgan hollarda bu usulning samaradorligi ancha yuqori bo’ ladi. Strategik guruh raqobat strategiyasi bir-birinikiga o'xshash, bozorda ham bir xil holatga ega bo’lgan tashkilotlardan tashkil topadi.

Bozor kartasini yaratish yo'1-yo’ riqlari quyidagilar: • tarmoq tashkilotlari bir-biridan farq qiladigan ko'r-satgichlarni aniqlash, masalan, baho-sifat (yuqori, o'rtacha, past) faoliyat miqyosi (lokal, regional, milliy, global), vertikal integrallashuv darajasi (yo'q, qisman, to'la), assortiment chizig'ining kengligi (keng, o'rtacha, tor) va hokazolar; • o'qlari bo'lgan kartaga tashkilotlarga tegishli nuqtalarni joylashtirish; • bir-biriga yaqin turgan tashkilotlarni strategik guruhga kiritish va ularni grafik shaklida ajratib ko'rsatish. Raqobatni baholash uning ko'rsatgichlarining kelajakda o'zgarishini baholay bilish kerak. Ayniqsa, aniq tashkilot uchun uning yaqin raqobatchilari qanday harakatlarni amalga oshirmoqchiligini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Raqobatchilarning harakatini taxmin qilish, strategik grafikni tuzish asosida amalga oshiriladi. Quyida tashkilotning profilini tuzish bo'yicha ayrim ko'rsatgichlar keltirilgan. Raqobat miqyosi, mahalliy, regional, xalqaro, milliy, global. Strategik maqsadlar: ustuvor yetakchi bo'lib qolish, tarmoq yetakchisini quvib yetish, beshta yetakchilar orasida bo'lish, o'nta yetakchilar orasida bo'lish, aniq raqobatchini quvib o'tish, erishgan vaziyatni saqlab qolish, omon qolmoq. Bozor ulushiga nisbatan maqsadlar: ichki o'sish hisobiga bozor ulushini ko'paytirish, yangi tashkilotlarni sotib olish evaziga kengaytirish, bozor ulushini saqlab qolish (bozorning o'sishiga mutanosib ravishda o'sish), bozor ulushini yo'qotish va foydani oshirish. Muhitni tahlil qilishni bozor konyunkturasiga tegishli omillardan boshlab, tavsiya etiladi. Ularning yordamida strategiyani ishlab chiquvchi uni iste ’molchi nuqtayi nazaridan baholash imkoniga ega bo'ladi. Keyin strategiya raqobatchilar, taqsimlash shakllari, davlat manfaati va nihoyat manfaatlami kompaniya ichida ifoda etuvchilar nuqtayi nazaridan baholanadi. Agar marketing strategiyasi bozor konyunkturasiga to'g'ri kelmasa, uning ayrim elementlari muammo sifatida qayta ko'rib chiqilishi mumkin. Bu vaziyatda vujudga kelgan muammoni yechishga yordam beradigan beshta variantli qarorlar mavjud: l) boshqa yoki qo'shimcha strategiyani taklif etish; 2) bozor muhitining o'zgarishini tahlil etish; 3) firmaning ichki cheklanishlarini yumshatish, agar ular muammo yaratayotgan bo'lsalar; 4) to'g'ri kelmaslik holatlarini qabul qilish, lekin vaziyat ustidan nazoratni kuchaytirish; 5) loyiha bekor qilinishi mumkin. Oxir oqibat yuqori bosqich rahbarlari strategiya va bozor muhiti orasidagi qaysi kelishmovchilikni qabul qilish yoki qabul qilmaslik masalasini hal etadilar. Xorijiy kompaniyalaming marketing rejasining tahlili shuni ko'rsatmoqdaki, ular o'z rejalariga quyidagi yo'nalishlarni kiritar ekanlar: Birinchidan, ko'pchilik rejalarda sotuvni boshqarish va yangi bozorlarga kirib

borish, asosiy mijozlarga tovarlarni sotish, sotuvga o'qitish, mijozlarga xizmat ko'rsatish, distribyuter bilan munosabatlami yo'lga qo'yish, regional sotuv, sotuvni rag'batlantirish va telemarketing dasturlari o'rin olgan. Marketing dasturlarida personalga, sotuvga, reklamaga qaraganda ko'proq e ’tibor beriladi. Ikkinchidan, ko'pchilik marketing rejalari o'z ichiga yangi tovarlarni ishlab chiqishni oladi. Uchinchidan, ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi, iste’mol buyumlari va xizmat sohasida band bo'lgan kompaniyalaming marketing dasturi bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Industrial firmalarning rejalarida ko'proq e ’tibor yirik mijozlar bUan ishlashga va eksport mahsulotlarini sotishga berilgan. Xizmat sohasida band bo'lgan firmalar rejalarida sotish yo'1-yo’ riqlariga o'qitish, yangi xizmat turlarini yaratish, mijozlarga xizmat ko'rsatish va telemarket dasturlari o'rin olgan. Yillik marketing rejasining tarkibi 9-jadvalda keltirilgan. Yillik marketing rejasining tarkibi ______________________________________ 9-jadval _______________ Mazmuni Tushuntirish xati Bozor muhitining tahlili ______ Iste ’molchilaming tahlili Raqobatchilarning tahlili Taqsimlash kanalining tahlili Jamoatchilik manfaatining taWffl Strategivaning tahlili Tovarlarning bozordagi o'rnini aniqlash strategiyasi Tovar dasturi ___________________________ Bahoni belgilash dasturi Taqsimlash/sotish dasturi Reklama dasturi Nazorat dasturi Taxminlar va budjet Marketing rejasi (tovarlarni ishlab chiqarish, bozor faoliyati) reja tarkibiy bo'laklari ostida rejaning qismlari tushuniladi, undan biri maxsus marketing budjetini ishlab chiqishga bag'ishlangan. Namunaviy marketing rejasi maqsadlar va tavsiyalarni jamlashdan boshlanadi (savdo va foydalarning o'tgan yilga nisbatan rejalashtirilgan miqdorda oshishi; ajratma budjet yordamida maqsadlarga erishish, sotuvni rag'batlantirish, reklama va hokazolar evaziga). Rejaning birinchi asosiy qismida «joriy marketing vaziyati» maqsadli bozor xarakteri ifodalanadi (sotuvchi va xaridor ahvoli), bozorda firmaning holati ko'rsatiladi. Rejani tuzuvchi bozor ko'rsatkichlarini, uning asosiy segmentlarini, buyurtmachilaming ehtiyojlarini va muhitning o'ziga xos xususiyatlarini mukammal yoritishi, asosiy tovarlarni sharhlashi, raqobatchilami sanab o'tishi va taqsimot rejasini ko'rsatishi (sotuvdagi vositachilarni) lozim.

«Xavf-xatarlar va imkoniyatlar» qismini ishlab chiqishda firma marketingini boshqaruvchisi kelajakni ko'rib chiqib ijobiy va salbiy vaziyatlarni boshqarish talab etiladi. Bunda eng muhimi firma faoliyatiga ta’sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan muhim hodisalarni ko'ra bilish hisoblanadi. Xavf-xatarlar va imkoniyatlar ro'yxatini tuzish jarayonida boshqaruvchilar awalo, firma tovarlarining kelajagiga, ularga bo'igan talabni firmaning taqdiriga ta ’sir etadigan muhim hodisalarni sanab chiqadilar. Keyin ulami xavf-xatarlarga va marketing imkoniyatlariga bo'lib ko'rib chiqadilar. Bundan quyidagilar kelib chiqadi: • Xavf - xatar bu tovaming yashashiga xalaqit beradigan yoki firmani yomon holatga olib keladigan nomaqbul an ’ ana yoki aniq hodisa tufayli yuzaga keladigan murakkablik hisoblanadi ; • marketing imkoniyati bu firma aniq ustuvorlikka ega bo'lishi mumkin bo'lgan marketing harakatining jozibador yo'nalishi. Bunday tadqiqotlarni o'tkazish uchun SWOT-tahlil deb ataluvchi usul qo'llaniladi, ya ’ni tashkilotning kuchi, zaif tomonlari, imkoniyatlar va xavflar tahlil etiladi. Olingan natijalar raqobatbardoshligini, strategik masalalar doirasini aniqlashda foydalaniladi. Har qanday firma, kompaniya, tashkilotning kuchli • raqobat kurashini mahorat bilan olib borish ko'nikmasi; • tan olingan yetakchi statusi; • ishlab chiqarish va marketing miqyosi samaralarini to'la ravishda foydalanishi; • o’z texnologiyasiga ega bo’lishi; • nisbatan kam xarajatlami amalga oshirish; • samarali reklama; • mahsulotga innovatsiyalarni amalga oshirish tajribasi; • ishonchli, professional menejmentga ega bo'lish; • samarali ishlab chiqarish quwatlariga ega bo'lish va boshqalar. Firma, kompaniya, tashkilotlaming zaif tomonlari bo'lib quyidagilar hisoblanadi: • aniq strategiyaning yo'qligi; • eskirgan ishlab chiqarish quwatlari; • past darajadagi foydalilik; • talab etiladigan ko'nikma va mahsulotlaming yo'qligi; • operatsiyalarni boshqarish sohasida rnuammolaming mavjudligi; • tovarlami yangilashda orqada qolib ketish; • mahsulot liniyasiningjuda tor bo'lishi; • firma nufuzini yetarli darajada shakllanmaganligi; • sotuv kanallarining zaifligi;

• raqobatchilarga qaraganda mahsulot tannarxining yuqori bo'lishi va hokazolar. Firmaning imkoniyatlariga quyidagilar kiradi: • iste’molchilarning qo'shimcha guruhlariga xizmat ko'rsatish; • yangi bozorga yoki segmentga chiqish; • mijozlarning ko'proq ehtiyojini qondirish maqsadida mahsulot turini ko'paytirish; • bog'langan diversifikatsiya; • vertikal integrallashuv; • jozibali xalqaro bozorga kirish uchun qo'yilgan to'siqlarning barbod bo'lishi; • raqobatchilarning rahmdilligi va xotirjamligi; • bozor sur’atlarining o'sishi va hokazolar. Xavf-xatar bo'lib quyidagilar hisoblanadi: • bozorga kuchli raqobatchining kirib kelishi; • o'rinbosar tovarning sotilishining ko'payishi; • bozor o'sishi sur’atlarining pasayishi; • valuta ayriboshlash kurslarining nomaqbul o’zgarishi; • iqtisodning pasayishi; • xorijiy davlatlarning o’z ishlab chiqaruvchilarini qo'llab qo'ltiqlashga qaratilgan qarorlari; • iste’molchilar didi va afzal ko'rish xususiyatlarining o'zgarishi; • nomaqbul demografik o'zgarishlar va hokazo. SWOT-tahlil texnologiyasi axborotlarni har xil turdagi usullar bilan havola etishni ko'zda tutadi, jumladan, jadvallar tuzish va matritsa usuli (52-rasm). Matritsaning chap tomonida oldindan aniqlangan barcha kuchli, zaif tomonlar yoziladi, yuqori qismida imkoniyatlar va xavf-xatarlar yoziladi. Matrisada to'rtta maydon hosil qilinib, ularning har birida jufl kombinatsiyalar ko'rilib strategiyani ishlab chiqishda qo'llaniladi. I maydon strategiyalarni yozish uchun xizmat qiladi II maydon xavf-xatarni bartaraf etish uchun foydala-niladigan kuchli tomonlari, strategiyalari uchun III firmaning zaif tomonlarini kamaytiruvchi strategiyalar uchun. IV maydon tashqi muhitda paydo bo'lgan firmaning zaif tomonlarini xavf- xatarlarni kamaytiruvchi strategiyalar uchun. SWOT-tahlilining asosiy masalasi mutaxassis uchun istiqbolli strategiyalar va ulaming kombinatsiyasini topish uchun kerak bo'ladigan barcha zarur axborotlarni berishdan iborat. Tahlilni bajaruvchining keyingi harakatlari axborotlar hajmini qisqartirish, eng

muhim omillarni ajratib olish va firmaning asosiy muammolarini shakllantirishdan iborat. Firmaning tikilgan mablag'ga rejalashtirganidan kam bo'lmagan foydani olish imkoniyati o'zining va raqobatchilaming harakatlarini solishtirish yo'li bilan baholanadi, chunki tayyor mahsulotlar xizmatlarning narxi firmada va raqobatchilarda ma'lum bo'ladi. Xarajatlarni solishtirish uchun quyidagilar talab etiladi: • xarajatlar daraxtini tuzish; • raqobatchilar xarajati to'g'risida ma’lumotlarni yig'ish; • ularni solishtirish va xulosalar chiqarish. Baholash aniqligi raqobatchilar xarajati to'g'risidagi ma ’lumotlaming to'g'riligi bilan belgilanadi. Tashkilotning raqobatlashuv potensialini har xil yo'llar bilan (kelajakda raqobatbardoshlik imkoniyatini saqlab qolish imkoniyati, masalan, miqdoriy ko'rsatgichlardan foydalanish) baholash mumkin. Raqobatbardoshlik potensiali bo'lib quyidagilar bo'lishi mumkin: • yuqori bozor ulushi; • bozor ulushining ijobiy dinamikasi; • mukammal ishlangan va ketma-ketligini oshiradigan strategiya; • firma mahsulotini iste’mol qiluvchilarda uning yuqori reytingi; • firma nuftizining ijobiy dinamikasi; •kompaniyani samarali pozitsiyalashtirilgan strategik guruhga mansubligi; • kerakli moliyaviy resuming mavjudligi; • tovar nomenklaturasining juda keng bo'lishi; • baho ustuvorligiga ega bo'lish; • rentabellik, yuqori texnologiya darajasi, innovatsion potensial, xodimlaming yuqori professional darajaga ega bo'lishi. Raqobat potensialini pasaytiruvchi omillarga quyidagilar kiradi: • past darajadagi bozor ulushi; • bozor ulushining uzluksiz pasayib ketishi; • puxta ishlangan strategiyaning yo'qligi; • yuqori bo'lmagan nufuz; • nufuzning pasayib borishi; • kompaniya manfaati bo'lmagan strategik guruhga tegishli bo'lishi; • yuqori darajadagi solishtirma harakatlar; • xizmatlaming nisbatan past darajada bo'lishi va hokazolar. Marketing rejasining keyingi qismi bu «harakatlar dasturi» bunda marketing strategiyalarini dasturlarga aylantirish ko'zda tutUadi va quyidagi savollarga javob berilishi lozim:

• Nima qilinadi? • Bu qachon amalga oshiriladi? • Buni kim bajaradi? • Bu qancha turadi. Marketing rejasini ishlab chiqish yana ikkita tarkibiy bo'lakdan iborat: budjetlarni ishlab chiqish va nazorat tartibi. Keyingi paragraflarda shu masala ko'riladi. 5. Marketing xarajatlari va ularni budjet cheklanishlarini hisobga olib tartibga solish 5.1. Marketing budjetini ishlab chiqish Budjetlar foyda va zararlaming taxmini sifatida namoyon bo'ladi, ular orasidagi tafovut esa kutilgan foyda ko'rsatkichini ifodalaydi. Boshqacha aytganda, moliyaviy rejalashtirishning elementi sifatida budjetni ishlab chiqish barcha rejalashtirilgan dasturlarni keyinchalik sotuv hajmi hisobidan qoplanadigan xarajatlar tushuniladi. Marketing budjetini tuzish usulini aniqlovchi omillar quyidagilar tashkiliy madaniyat, firma resurslarini taqsimlash siyosati, o'tgan davrga va hozirgi vaqtga tegishli axborotlar, foyda uchun javobgarlikni taqsimlash, budjetni tuzish ko'nikmasi va mahorat, marketingga munosabat, firma taraqqiyoti uchun uning muhimligini idrok etish. Budjet shakli va moddalar ro'yxati 10- jadvalda keltiriigan. Marketing budjetini taqdim etish shakli 10-jadval Sotuvni tashkil etish uchun budjet taklifi Moddalar ro'yxati 20__ ga amal da 20^ ama l da 20_ga taklif etgan bosh- lang'ic h 20 jga hisob - langa n mab - 20_g a taklif etilga n mab - 20a tasdi q- langa n mab - Sotuv hajmi, so'm Marketing xarajatlarini taqsimlagun - cha bo'lgan Marketing xarajatlari, so'mda

Marketing xarajatlari savdo hajmiga nisbatan, Marketing xarajatlari taqsimlashni hisobga ol- Operatsion daromad tuzatishga- cha, so'mda Operatsion daromad sotuv hajmiga nisbatan, Aholi jon boshi nafarda Ming kishiga to'g'ri keladigan 1000 kishiga to'g'ri keladigan marketing xarajatlari, Marketing budjeti moddalari: 1. Jurnallar 2. Gazeta- larda rekla- ma 3. Gazeta- larga ilova 4. Radio 5. Televi- dinie 6. Plakatlar

7. Maxsus ommaviy ax- borot 8.Vositachi- larga to’ - lovlar 9.Savdo ommaviy axborot vositalari 10. Mijozlar uchun xara- jatsiz 11. Mijozlar uchun baholi rag’ - 12. Savdo anjumanlari 13. Sotuv si- yosati bo'yi- cha materiallar 14. Chakana sotuvchilar uchun chegirmalar 15. Bepul savdo 16. Marketing (A) Tashviqot uchun xarajatlar Sotuv siyosati uchun fraxt va boshqa Marketingga ajratilgan mablag’ lami hisobga

Upakovkani ishlab chiqish xarajatlari Bozorni tadqiq qilish xarajatlari (A) Marketing jami budjetining barcha moddalari bo'yicha (V) Taqsimotni hisobga olib marketing «marketing» plus I (D) Tuzatilguncha bo'lgan operatsion daromad, marketing xarajatlarini hisobga olgan daromad minus marketing xarajatlari A,V,S ____ Marketing budjetlarini tuzish usullari ichida quyidagilar bor: «pastdan-yuqoriga» usuli, yuqoridan pastga va aralash usullar. Bu usullaming o’ziga xosligi 53-rasmda keltirilgan. Oxirgi navbatda budjetni cheklash yuqori darajali rahbarlar tomonidan kiritiladi, keyin cheklanishlami hisobga olib oddiy rahbarlar budjetni alohida moddalar bo’ yicha ishlab chiqib oxiriga yetkazadUar. Shunday qilib, marketing budjeti bu bozorni tadqiq qilishga (konyunkturalar, o’ rta va uzoq muddatli), tovaming raqobatbardoshligini ta’minlashga, xaridorlar bilan aloqalar o’matish uchun (reklama, sotuvni rag’batlantirish, ko’rgazmalarda qatnashish va hokazo), tovar harakatini va sotuv tarmog’ini tashkil etishga qilinadigan xarajatlardir. Marketing budjetini tuzish tartibi maqsadli foydadan kelib chiqib, amalga oshiriladi (54-rasmda keltirilgan). Marketing xarajatlari foydalanish yo’ nalishlari va faoliyat doirasiga ko’ra har xil yo’llar bilan baholanishi mumkin. Xorijiy amaliyotda marketing budjetini hisoblashda uchta asosiy moliyaviy ko’ rsatgichlarga tayanadilar - yalpi foyda, marketing xarajatlarini taqsimlagunga qadar daromad, sof foyda. Yalpi foyda sotuv hajmidan foiz miqdorida hisoblanishi mumkin. Agar yalpi foyda ko’rsatgichining ulushi sof foydaga nisbatan yuqori bo'lsa, bu hoi marketing xarajatlarining kattaligidan dalolat beradi. Bunday natija bozor hajmining pasayish bosqichida yoki qattiq raqobat kurashi mavjud bo'lgan hollarda bo'lishi mumkin. Marketing katta xarajatlarni amalga oshirish tovami bozorda ushlab turishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin.

5.2. Marketing xarajatlari va ularni tartibga solish Marketing xarajatlarini ko’ rib chiqishda, ularning uch turini farqlash kerak bo'ladi, ya’ni to'g'ridan-to'g'ri, bilvosita va umumiy bilvosita xarajatlar. To’ g’ridan-to’g’ri xarajatlaiga tegishli marketing obyekti bo'yicha amalga oshirilgan xarajatlar kiradi (hudud, sotuv bozori, savdo vakolatxonalari, tovarlar, savdo nuqtalari, xaridorlar, segments va hokazolar). Hudud va savdo vositachilar foydasini tahlil qilinganda to'g'ridan-to'g'ri xarajatlarga komission yig'inlar kirishi mumkin. Tovarlaming foydaliligini tahlil qilganda esa to'g'ridan-to'g'ri xarajatlarga reklama kampaniyasi uchun amalga oshirilgan xarajatlarni kiritish mumkin. Tegishli tovarlarni taqsimlash kanallari elementlarining foydaliligini tahlil qilishda to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar tarkibiga savdo xodimlarining ish haqi, safariar uchun amalga oshirilgan xarajatlar kiritiladi. Marketingning bilvosita xarajatlariga obyektga bevosita kiritib bo'lmaydigan, lekin shartli ko'rsatuvlar orqali marketing obyekliga kiritiladigan xarajatlar hisoblanadi. Ma'lum maydonni ijaraga olish va bu maydonda marketing bo'limi joylashgan bo'lib, unga tegishli har xil vazifalar bajarilsa, bu xarajatlar bilvosita xarajat hisoblanadi. Marketing xarajatlarining yana bir toifasi bu umumiy bilvosita xarajatlar, ularni marketing funksiyalari bo'yicha taqsimlash yetarli darajada taxminan amalga oshiriladi. Bunday xarajatlar toifasiga firmaning nufuzini yaratish va qo'llashga sarflangan xarajatlar, boshqaruv xodimlarning ish haqqi, to'langan soliqlarni ko'rsatish mumkin. Marketing xarajatlarini taqsimlashning boshqa belgisi bo'lib ularni ishlab chiqariladigan mahsulot hajmining o'zgarishiga nisbati hisoblanadi. Shu munosabat bilan xarajatlar o'zgaruvchan va shartli-o'zgarmas xarajatlarga (ma'lum darajaga ishlab chiqarish, hajmiga nisbatan o'zgarmaydigan) bo'linadi. Masalan, sotuv hajmini oshirish uchun savdo nuqtalarining sonini oshirishga to'g'ri keladi (savdo xodimlariga qilinadigan maydonlar oshadi). Ammo sotuv hajmining kamayishi hamma vaqt ham ofislaiga qilinadigan xarajatlaming kamayishiga olib kelavermaydi, agar awal tuzilgan shartnomalar ma'lum vaqtda bekor qilinsa, xarajatlar kamayishi mumkin. Bunday vaziyatda firma zarar ko'rishi shubhasiz. Shu munosabat bilan marketing xarajatlarini oshkora va oshkora emas turlariga bo'lish mumkin. Bunday xarajatlaming paydo bo'lishi bozorga tegishli strategiyalami noto'g'ri tanlanishi, segmentni noto'g'ri tanlash, tovami bozorga olib chiqish jarayonida yo'l qo'yilgan xatolar, raqiblaming raqobatbardoshligini noto'g'ri baholash tufayli yuzaga keladi. Bu zararning miqdorini aniq hisoblab chiqish birmuncha qiyin. Shuning uchun ular taxminan aniqlanadi. Lekin marketing tahlillari o'tkazilganda ulami, albatta, hisobga olish kerak. 11-jadvalda marketing xarajatlarining klassifikatsiyasi keltirilgan. Yangi tovarlarni

yaratish, tovar zaxiralarini yaratish bilan bog'liq bo'lgan qaytarib bo'lmas xarajatlar ham (o'tgan davrlarda amalga oshirilgan xarajatlar) yuzaga kelishi mumkin. Ular boshlang'ich bahoni belgilashda va kelajakdagi foydani hisoblash paytida hisobga olinadi. Ammo bahoni qayta hisoblash jarayonida ular hisobga olinmaydi. Xarajatlarni marketing faoliyati turlariga qarab bo'linishidan foydalanib, ulami firmaning xo'jalik faoliyati doirasida ko'rib chiqish kerak. Bunda asosiy ko'rsatkichlar bo'lib barcha ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga, vaqtga nisbatan xarajatlaming ulushini hisoblab, tegishli xulosalar chiqarish mumkin. Marketing xarajatlarini joriy va bir vaqtda amalga oshiriladigan investitsiyaga o'xshagan vaqti kelib, o'zini oqlaydigan xarajatlar hozirda katta ahamiyatga ega. Bozorga yangi tovar kiritilganda ilmiy tadqiqot ishlari, tovar, reklama va sotuvni rag'batlantirishga qaratilgan boshlang'ich investitsiyalar naqd pul xarajatini keltirib chiqaradi. Bu xarajatlar hisob davriga qaraganda ko'proq muddat harakatda bo'ladi. Bu toifadagi xarajatlar investitsiya hisoblanib kelajakda daromad olib keladi. An ’anaviy hisob- kitob usuliga ko'ra xarajatlar joriy va kelajak hisobot davrlari bo'yicha mutanosib ravishda bu davrda olingan daromadga nisbatan taqsimlanishi lozim. Marketing xarajatlari vaqt mobaynida o'zgarib turadi. Taxmin qilish va marketing budjetini tuzish jarayonida xarajatlami uch xil baholash kerak: Optimistik - bozordagi eng yaxshi vaziyatdan kelib chiqib va talab darajasiga ko'ra baholanadi. Pessimistik (maqbul emas baho) va bo'lish ehtimoliga ko'ra baholash. Ushbu har bir baholar tegishli foyda ko'rsatgichiga yetkazilgan iqtisodiy hisoblar bilan asoslanishi lozim. Umumiy sotuv hajmida yangi tovarlarning ulushining yuqori bo'lishi firmaning qanchalik muvaffaqiyatli faoliyat ko'rsatayotganini ko'rsatib turadi. Yangi tovarlar ulushi firmaning bozordagi innovatsion qarorlarning muvaffaq-qiyatini ko'rsatuvchi tashkilotda amalga oshirilayotgan tadbirlarning tezligini va umuman, uning raqobatbardoshlik darajasini aks ettiradi. Marketing xarajatlarini tahlil etishda funksional vondashuv 55-rasmda keltirilgan. Foyda 'va sotuv hajmining tebranib turishini nazorat qilish bozor hajmi, bozor ulushi, baholar va xarajatlar bilan bog'liq muammolarni aniqlash imkonini beradi. Sotuv hajmining chetlashuvini tahlil qilish ikkita omilning ta ’sir darajasini aniqlash imkonini beradi: bozor ulushi va bozor o'lchami. Chetga chiqish hollarini tahlil qilish ikki tomonlama foydali hisoblanadi. Jamlovchi tutilmagan

Marketing budjetini shakllantirish jarayonida marketing xarajatlarini diagnostika qilish tartibi. Birinchidan, ishlab chiqarish va marketing xarajatlarini ikkiga bo'lish rejalashtirilgan. Foydaga bu xarajatlar munosabati darajasin ’ aniqlash imkonini beradi. Ikkinchidan, taklif etilgan hisobdan foydalanish taxmin qilib bo'lmaydigan hodisalar ro'y berishi munosabati bilan (masalan, bozorda kuchli raqobatning paydo bo'lishi, yomon obi- havo, xomashyoning xarid darajasi keskin oshib ketishi) awal belgilangan maqsadlami o'zgartirishga to’ g’ri keladi. Bajarilgan hisoblar chetlashish sabablarini faoliyat davomida tushuntirib berish imkonini yaratadi. Marketing strategiyasini amalga oshirish jarayonida bozor o’ lchamining o’zgarishi, bozor ulushining kamayishi, ishlab chiqarishning pasayishi, baholarning o’zgarishi kabi oldindan ko’ra bilish qiyin bo’lgan holatlar vujudga kelishi mumkin. Reja ko’rsatgichlarini o'zgartirish baribir marketing maqsadlarining amalga oshirilishini ta’minlashi zarur.

Adabiyotlar: 1. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.-T.: О‘zbekiston, 200 9 . – 40 b. 2. О‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Xususiy korxona tо‘g‘risida”gi Qonuni. -О‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari tо‘plami. № 3 - T.: Adolat, 2004 . – 7-9 b. 3. “Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida” : О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 fevraldagi PF-4191-son Farmoni // О‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо‘plami – 9 son – 2010- 9 mart. 4. “Barkamol avlod yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish bо‘yicha tashkiliy chora-tadbirlari tо‘g‘risida: О‘zR Prezidentining Farmoyishi. 2009 yil 9 dekabr //Xalq sо‘zi. -2009. - № 238. – mo dekabr. – 1 b. 5. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ”Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yо‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risidagi” Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005 , 15 iyun. 6. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan xisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish tо‘g‘risida” Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005,15 iyun. 8.О‘zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasining О‘zbekiston Respublikasi, Prezidentining “Aholi bandligini oshirish hamda mehnat va axolini ijtimoiy muxofaza qilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora- tadbirlari tо‘g‘risida” 2007 yil 6apreldagi PK-616 sonli qarolrni amalga oshirish chora- tadbirlari haqida”gi qarori О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis palatalarining Axborotnomasi, 2007, №5

O'xshashlar

Marketingni strategik va taktik rejalashtirish

Strategik rejani amalga oshirish va nazorat qilish.

Pul islohotlari va ularni amalga oshirish shart-sharoitlari

Moliyaviy nazoratni amalga oshirish usullari, shakllari va turlari

Strategik rejalashtirish modellari