Marketingni strategik va taktik rejalashtirish - Iqtisodiyot - Referatlar

Marketingni strategik va taktik rejalashtirish

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

363.5 KB

Ko'chirib olish

Marketingni strategik va taktik rejalashtirish Reja: 1. Marketingda strategik rejalashtirishning maqsadi va vazifalari 2. Marketingda taktik rejalashtirish 3. Marketing nazorati va uning turlari 4. Marketing dasturi haqida tushuncha 5. Marketing dasturi tuzishning uslubiy asoslari 6. Marketing dasturining asosiy bo`limlari va ularning tavsifi

Marketingda strategik rejalashtirishning maqsadi va vazifalari Korxonalar uchun rejalashtirish faoliyatining yuqori darajasini ifodalab, sotish va foyda olish ko`rsatkichlarini yaxshilashga xizmat qiladi. Rejalashtirishning asosiy qismi strategik rejalashtirishdan iboratdir. Quyidagi rasmda strategik rejalashtirish jarayoni keltirilmoqda . Strategik rejalashtirish - bu korxonani istiqbolda qurish, korxonaning iqtisodiyetda, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o`rni, rolini bilish va yangi darajaga erishish yo`llari, vositalarini ishlab chiqishdir. Strategik rejalashtirishda aniq hisoblangan ko`rsatkichlar bo`lmaydi, balki turli bashoratlar asosida mo`ljallar, kelgusiga nazar tashlashdan iboratdir.

F.Kotler firmaning strategik rejalashtirish haqida bunday deb yezadi: «Firmaning maqsadlari, uning marketing sohasidagi imkoniyatlari orasidagi strategik muvofiqlikni qo`llashni boshqaruv jarayonidir. Strategik rejalashtirish firmaning aniq ifodalangan dasturiy bayenotiga, yordamchi maqsadlar va vazifalarni mo`ljallashiga, sog`lom xo`jalik portfeli va o`sish strategiyasiga tayanadi». Korxona dasturi o`z ichiga korxonaning bugungi holati haqida, uning mijozlari, mijozlar uchun kadrli bo`lgan tomonlari, korxona istiqboli haqida ma’lumotlarni oladi. Savdo korxonasi bunday dasturni doimo diqqat markazida saqlashi, muntazam ravishda unga tuzatishlar kiritib turish kerak. Korxona dasturi maqsad qo`yishga, uning ahamiyatini oshirishga kumaklashadi va maqsadga erishishga yo`llaydi. Korxona dasturida korxonaning faoliyat doirasi ko`rsatiladi. Bu doiraning chegarasi bo`lib, mahsulotlar, texnologiyalar, mijozlar guruhi, ular yextiyoji yoki bir necha omilning aralashmasi xizmat qilishi mumkin. Masalan, korxonada avtomashinalar, radio-tele-apparatlari, boshqa tovarlar sotilishini ifodalash tovarlar doirasi chegarasini bildiradi. Savdo korxonasining imkoni boricha tovar assortimenti kengroq bo`lishi kerak. Korxonaning vazifalari va maqsadi bosqichi har bir boshqaruvchi, rahbariyat xodimi oldiga maqsadga erishishga qaratilgan vazifalar kuyadi. Uz vazifalarining bajarilishiga har bir xodim javobgardir. Korxonaning asosiy maqsadi foyda olish bo`lsa, unga erishish uchun foyda keltiradigan tovarlarni sotishni ko`paytirish, ular hissasini oshirish lozim. Bunday tovarlar sotilishini ko`paytirish esa,tovar manbalarini topishni, ular ichidagi eng samaralisini tanlashni talab etadi. Bulardan o`z navbatida qator vazifalar kelib chiqadi. Bu vazifalar marketing vazifalari bo`lib, marketing strategiyasini ishlab chiqishni talab etadi. Bunda bozorni o`rganish, taklif manbalarini o`rganish, korxonaga tegishli har bir mol bo`yicha konyukturani o`rganish va xulosa chiqarish jarayoni bajariladi.

Quyidagi rasmda korxonada marketingni strategik rejalashtirish jarayoni keltirilmoqda. Korxona xo`jaligini rivojlantirish rejasi strategik rejalashtirishning muhim bosqichi hisoblanadi. Bunda xo`jalik faoliyatining bosh yo`nalishlari tahlili amalga oshiriladi va ayrim tovarlarning rentabelligi aniqlanadi. Rentabellik darajasiga ko`ra uni savdoda qoldirish yoki qoldirmaslik, jalb etish yoki jalb yetmaslik qarorini qabul qilish kerak bo`ladi. Yuqori rentabellik tovarlarga ko`proq moliyaviy resurslarni safarbar etish, kam foydalilaridan chetlasha borishga qaratilgan ishlarni rejalashtiriladi . расм. Корхонада маркетингни стратегик режалаштириш жараёни Korxonani o`sish strategiyasi o`z ichiga korxonaning kelgusida yana qanday tovarlarni sotishni o`zlashtirishi, qaysi mahsulotlar bozoriga e’tiborni kuchaytirishi, kuch sarflashini oladi. Korxonani o`sish strategiyasini 3 bosqichdagi tahlil asosida ishlab chiqish mumkin. Birinchi bosqichda hozirgi faoliyat doirasidagi foydalanishi mumkin bo`lgan imkoniyatlari aniqlanadi. Bunda o`sishga jadallashtirish omili orqali erishiladi; tovar yoki bozorning mavjud holatida imkoniyatlarni topish va o`sishga intilish o`rin egallaydi. Imkoniyatlari turlicha bo`lishi mumkin. Jumladan, tovarni bozorga chuqurroq singdirish (xaridorning e’tiborini ko`proq kozonish maqsadida

raqobatchsisiga nisbatan tovarni arzonroq sotish, sotilgan tovarlar ma’lum songa etganida xaridorga mukofot berish bilan rag`batlantirish, shu tovarning yangi iste’molchilarini topish) yo`li bilan sotishni ko`paytirish mumkin. Boshqa imkoniyati bozor chegarasini kengaytirish, ya’ni yangi bozorlar topish va mavjud tovari bilan ularda savdo-sotiq yuritishdan iboratdir. Navbatdagi imkoniyati tovarni takomillashtirish, ya’ni mavjud moldan keskin farq qiladigan, sifati, iste’mol qiymati yuqori bo`lgan molning yaratilishi bilan bog`liqdir. 2-bosqichida korxona tarmoq doirasida boshqa korxonalar bilan hamkoorlikda (integratsiya) ishlashi mumkin. Bunda shu tarmoq doirasida taqsimot tizimi kattik nazorat qilinadi. Bunda raqobatchi firmalari ustidan doimiy nazorat olib boriladi. Korxonaning o`sish strategiyasining 3-bosqichida tarmoq doirasida o`sish imkoniyatlari qolmagan bo`lsa, korxonaning mavjud turiga yaqinroq yangi yo`nalishini tanlash, o`zlashtirishdan iborat jarayon amalga oshiriladi. Strategik rejalashtirish korxona faoliyatining asosiy yo`nalishlarini belgilaydi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish sohasidagi barcha harakatlarning maqsadga muvofiq yo`nalishini aks ettiradi. So`ngra har bir yo`nalish bo`yicha batafsil rejalar tuziladi, chunki marketing konsepsiyasini qo`llaydigan korxonalar faoliyat natijalari ko`proq savdo sohasi bilan belgilanadi, rejalar orasida tovar nusxasini yaratishdan boshlab to pirovard sotishga qadar tovar harakati jarayonlarini kamraydigan marketingni rejalashtirish alohida o`rinni egallaydi. Asosiy ko`rsatkich ma’lumotlar yig`indisi, joriy marketingga oid vaziyat bayoni, xatarlar va imkoniyatlar tafsili, vazifa va muammolar tafsili, marketing strategiyasi, harakat dasturi, budjet va nazorat. Strategik rejalashtirishning asosiy xususiyati-umumdoimiy ravishda operativ va strategik nazoratga tayanishidir. Bu esa strategiyaga tayinli davr mobaynida turli o`zgarishlarni kiritish va tashqi muhit sharoitlariga moslashish imkonini beradi. Strategik rejalashtirish jarayonida bevosita stretegiyani ishlab chiqish bosqichi quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriligshi lozim. Dastlabki harakat

bosqichi bo`lib, firmaning istiqbolini tahlil qilish hisoblanadi. Ushbu bosqichda: asosiy tashqi xavf-xatarlar, imkoniyatlar, «favqulodda» holatlarni vujudga kelish tendensiyalari va ularni bartaraf etish imkoniyatlari hal etiladi. Ikkinchi harakat bosqichida raqobatchilik ko`rashidagi mavqei tahlil qilinadi. Ushbu bosqichning asosiy vositasi bo`lib-firma faoliyatining qaysi yo`nalishida «raqobatchilik strategiyasini takomillashtirib, firmaning yalpi ish faoliyatining yaxshilash mumkin?» degan savolga javob topiladi. Uchinchi, eng muhim harakat bosqichi - strategiyani tanlash hisoblanadi. Bunda firmaning turli faoliyatlari bo`yicha istiqbolini kieslash, tanlangan strategiyani amalga oshirishda turli faoliyat yo`nalishlari bo`yicha resurslarni taqsimlash asosiy o`rin egallaydi. Lekin ko`pgina hollarda firmaning mavdjud imkoniyatlari kelgusi istiqbol uchun ma’kul bo`lmaydi. Buning sabablari bo`lib, firmaning ichki faoliyati doirasida yalpi strategiyani ishlab bo`lmaslik, uzoq va qisqa istiqbolda ularning mos kelmasligi yoki boshqaruvchilarining rejalashtirish ishlarida tashqi muhit o`zgarishlariga moslashuvchanlik sharoitlarini ishlab chiqish zarurati hisoblanadi. Keyingi harakat bosqichi - diversifikatsiya yo`llarini tahlil qilish jarayoni sanaladi. Ushbu bosqichning asosiy maqsadi bo`lib, amaldagi faoliyatini ko`lami tanlovidagi kamchiliklarni va kelgusida firma uchun samarali bo`lgan yo`nalishlarni aniqlash hisoblanadi. Marketingda taktik rejalashtirish Korxonaning taktik rejasi strategik rejasining bir qismi bo`lib, unga qo`yilgan maqsadlarga erishishning vositalari, usullari aniqlanadi. Agar strategik rejalashtirishni asosiy mezoni uzoq muddatlilik hisoblansa, unda marketingni taktik rejalashtirishda o`rta muddatli strategik chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Marketingni operativ rejalashtirishning mezoni bo`lib qisqa muddatlilik hisoblanadi. Taktik rejalarda umumiy sotish rejasi, har bir tovar guruhi bo`yicha ta’minot va sotish rejasi, daromadlar rejasi, xarajatlar rejasi, foyda rejasi, savdo uchun zarur jixozlar, asbob-

uskunalar bilan ta’minlanish rejasi, bozorning hozirgi holatiga baho berish, korxona imkoniyatlari va xavf-xatarlari ifodalanadi . Taktik rejalarda o`tgan yildagi ko`rsatkichlardan, jumladan korxonaning tovar aylanmasi ko`rsatkichidan o`sish, ustunlikka ega bo`lish mo`ljallansa, bu o`sishga imkon beruvchi vositalar (xususan, sotishni rag`batlantirish, reklama va boshqalar) ham keltiriladi. Bozordagi sotiladigan tovarlar xaridori, asosiy segmenti, iste’molchilarning zarurati, raqobatchilar va mol taqsimoti yo`llari ko`rsatib beriladi. Ayniqsa korxonani faoliyat davomida ko`tayotgan xavf-xatarini bilish, imkoniyatlarini aniqlash muhimdir. Korxona rahbariyati bularni doim diqqat markazida saqlashi va xavf xatarning salbiy ta’siri oldini olish choralarini izlashi kerak. Tovarni sotish imkoniyatlarida avvalo korxonaning bozordagi tovari ulushi, raqobatchilar O`rtasidagi mavqei hisobga olinadi. Agar korxona tovarining sotilish hajmi oshaetgan bo`lsa, bu yoki umumiy iqtisodiy holatning yaxshilanishi hisobiga (bunda barcha firmalar aylanmasi oshadi) yoki raqobatchilariga nisbatan korxona faoliyatining takomillashgani hisobiga bo`lishi mumkin. Rahbariyat korxonaning bozordagi ulushi o`zgarishini muntazam ravishda nazorat qilib borishi kerak. Agar

bu ulush oshib borsa, korxonaning raqobat qobiliyati kuchayganini bildiradi, va aksincha. Korxona rahbariyati, menedjeri mijozlar munosabatiga, ularning o`zgaruvchan yextiyojiga ehtiyotkorlik bilan qarashi, ularni yo`qotmaslikka yo`naltirilgan tadbirlar ishlab chiqishi va hayotga tadbiq etish yo`llarini belgilashi kerak. Bu boradagi axborotlar mijozlarning imkoniyati yoki takliflari orqali fikrlari yoki maxsus to`latiladigan surovnomalar yordamida to`planadi. Bozor talabi asosidagi joriy ko`rsatkichlar mo`ljallangan reja ko`rsatkichlaridan keskin farq qila boshlasa, mo`ljallangan rejaga tuzatishlar kiritiladi. Marketing nazorati va uning turlari Marketing nazoratining maqsadlari quyidagilardan ibora т : maqsadga erishish darajasini belgilash, yaxshilanish imkoniyatini aniqlash, - korxona moslashuvchanligini talab qilingan atrof-muhit o`zgarishlariga qanchalik mos kelishini aniqlash va hokazolar. Marketing faoliyatini nazorati mahsulotlarni sotish ustidan nazorat qilish, sotish imkoniyatlarini tahlil qilish, tadbirkorlik faoliyatini nazorat qilish, marketing xarajatlarini tahlil qilish, texnik va strategik nazorat va marketing taftishini nazarda to`tadi. Rentabellikni nazorat qilish haqiqiy sotish va ular tendensiyalarini rejalashtirilgan ko`rsatkichlari bilan taqqoslashda hisobga olish yo`li bilan amalga oshiriladi. Foydalilikni nazorat qilish va marketing xarajatlarini tahlil qilish alohida tovarlar, ularning assortiment guruhlari, bozor segmentlari, hududlari, savdo kanallari, reklama vositalari, savdo xodimlari va boshqalar bo`yicha amalga oshiriladi. Marketingni strategik nazorati va tahlili korxona ishlab chiqarish-sotish va ilmiy- texnik faoliyati rivojlanishning asosiy qiyinchiliklari va istiqlolini aniqlash maqsadida asosiy vazifalar, strategiyalarini chamalaydi. Marketing taftishi o`z ichiga marketing makro

va mikromarketing muhiti marketing xizmatlarini faoliyat yuritish samaradorligini tahlilini, hamda marketing siyosati, tovar, narx reklama xodimlarini oladi. Marketingda nazoratni uch turi farqlanadi: 1. Yillik rejani bajarilishini nazorat qilish; 2. Foydadorlikni nazorat qilish; 3. Strategik nazorat . Yillik rejani nazorat qilishdan maqsad mo`ljallangan natijalarga erishishga ishonishdir. Bunda sotish imkoniyatlari tahlili, bozordagi hissa tahlili, marketing xarajatlari bilan mahsulot sotish o`rtasidagi nisbiy tahlillar, mijozlarning munosabatini kuzatish kabi nazorat usullaridan keng foydalaniladi. Foydani nazorat qilishni maqsadi firma nima hisobiga daromad topaetganligini va qaysi o`rinlarda uni yo`qotaetganligini aniqlashdan iborat. Strategik nazoratning maqsadi esa haqiqatdan ham firma o`zidagi marketing imkoniyatlarining eng yaxshilaridan foydalanayaptimi yoki yo`qmi ekanligi aniqlanadi. Marketing taktikasi strategiyasidan farq qilgan holda bosh maqsadda firma mahsulotiga bo`lgan iste’molchilar talabini shakllantirish va qondirish tamoyillarini hamda konyunktura sharoitlarini ifodalaydi. Marketing taktikasi ma’lum bir muddatdagi aniq tovar nomenklaturasi bo`yicha hamda aniq bozorda firma maqsadlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bilan bog`liqdir. U konyunktura va haqiqiy bozor holati dinamikasini hisobga olish, shuningdek marketing strategiyasi asosida shakllanadi. Marketing taktikasini vazifasi korxonada marketing faoliyatini tashkil yetini joriy vazifalari bilan qisman bog`liqdir. Marketing taktikasi firmaning strategik maqsadlariga erishishni oqilona ta’minlashda marketingni amalga oshirishni yo`llari va vositalari, shakl va usullarini aniqlaydi va tartibga soladi. Marketingni operativ rivojlantirishda qisqa davr uchun reja chora-tadbirlarini aniqlash yo`li bilan taktik dasturlarni aniqlashtiradi. Marketingni strategik, taktik va operativ rejalarini ishlab chiqish jarayonida rejalashtirishning turli xil uslublaridan foydalaniladi. Ular bir-biridan muddati bo`yicha farq qiladi va uzoq muddatli, O`rta muddatli va qisqa muddatli bo`ladi. Uzoq muddatli

marketingni rejalashtirish uslubiga portfel tahlil, morfologik tahlil, Delfi uslublarini kiritish mumkin. O`rta muddatli marketingni rejalashtirish uslublariga tarmoqli rejalashtirish texnikasi, maqsadli daraxt bo`yicha qaror qabul qilish uslubi, morfologik tahlil, chiziqli dasturlash, moliyaviy-matematik uslublar, yevristik uslublar kiradi. Qisqa muddatli marketingni rejalashtirish uslublariga esa tarmoqli rejalashtirish texnikasi, chiziqli dasturlash, transport masalalarini optimallashtirish uslublari, yevristik uslublar kiradi. Amaliyotda tarmoqli rejalashtirish, bozor tahlili, moliyaviy-matematik, chiziqli dasturlash uslublari keng qo`llaniladi . Marketingni nazorat qilish jarayoni 5 ta asosiy bosqichni o`z ichiga oladi : 1.Nazorat qilishga mo`ljallangan reja ko`rsatkichlarini asoslash (masalan, bozor ulushi, aylanma va hokazo) 2.Faoliyatni haqiqiy ko`rsatkichlari natijalarini ulchash (ma’lumotlarni yig`ish)

3.Faoliyatni reja va haqiqiy ko`rsatkichlari natijalarini solishtirish 4.Reja ko`rsatkichlaridan haqiqiysini imkoniyat farqini tahlili 5.Yangi rejalar ishlab chiqish, korrektirovkalash . Marketing sohasida nazorat qilishni asosiy vazifalari quyidagi rasmda berilgan. 1974 yilda F. Kotler marketingni nazorat qilishni ikki turini marketingni boshqarish tizimiga ta’sir etishini ko`rsatib o`tgan, ya’ni tashqi va ichki muhitni omillarini o`zgarish imkoniyatiga ko`ra -marketingni nazorat qilishni ochiq va yopik tizimlaridir. Yopik nazorat tizimida marketing-menejment guruhi vaqilini to`g`ri aralashuvsiz reja va haqiqiy ko`rsatkichlarini solishtirish va ularni korrektirovka qilish amalga oshiriladi. Ochiq nazorat tizimida esa aniq ko`rsatkichlarni kiritilayotgan korrektirovkasini baholash va maqsadga erishish darajasini tekshirishda marketing-menejment guruhini vaqilini faol qatnashishi ko`zda tutiladi . Marketing dasturi haqida tushuncha Tor ma’noda marketing dasturi (biznes reja) hujjat bo`lib, korxonaning bozorda aniq faoliyat ko`rsatish tamoyilini ifodalaydi. Marketing dasturi kengroq ma’noda esa korxona imkoniyatlarini bozor talablariga moslashtirishga yo`naltirilgan tahlil, rejalashtirish va nazorat qilish jarayoni deb qaraladi. Marketing dasturlari qisqa muddatli(bir yilgacha), o`rta muddatli (5 yilgacha) va uzoq muddatli (10 yilgacha va undan ko`proq) bo`ladi. Ular umumiy shaklda yoki korxonaning maxsus faoliyatlariga mo`ljallangan bo`lishi mumkin. Marketing dasturi bu korxonani umumxo`jalik faoliyatini direktiv rejasini tuzish uchun strategik tavsiyanomadir va yuqori boshqarish bo`g`ini uchun qaror qabul qilishni asosidir. Marketing dasturini asosiy mazmuni -bu korxonani o`tgan davrdagi faoliyat natijalari bo`lib, unda maqsadli bozorni rivojlanishini qisqa tahlili va bashorati, firmani rivojlanishini asosiy maqsadi, bozordagi xulq-atvorini strategik yo`li, tovar, narx, sotish va rag`batlantirish siyosatlarining chora-

tadbirlarini, marketing tadqiqotlarini mazmuni, xarajatlar smetasi, marketing harakatlari samaradorligini oldindan baholash, marketing dasturini amalga oshirish bo`yicha nazorat chora-tadbirlari va harakatlari beriladi. Marketing dasturi marketing kompleksi tadqiqotlari va firmani o`z imkoniyatlarini baholash asosida tuziladi. Dastur tavsiyali xarakterga ega bo`lsada, kompaniyani strategik rejalashtirishda zarur bosqich sifatida ko`riladi. Firmalar faoliyatining zamonaviy sharoitda marketing dasturi kompaniyani yuqori boshqaruv bo`g`ini (joriy rejalashtirish, direktiv rejalar, strategik dasturlar, strategiyani tanlash) darajasida asoslanib boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarurdir. Marketing dasturini strategik yo`nalishi bozordagi mavqesidan va korxonani o`z holatini bog`ligiga qarab o`z ichiga turli variantlarni oladi. Strategiyalar diversifikatsiyasi, tadbirkorlik faoliyatini segmentatsiyalash, hujum va ximoya strategiyalari bo`lishi mumkin. Marketing dasturini ishlab chiqarishda ko`p variantlilik tamoyillari ishlatiladi. Xizmatni tuzilishiga binoan marketing dasturini va rejasini bir necha varinatlari: ikki yoki uch, ya’ni minimal, optimal va maksimal turlari bo`ladi. Dasturni minimal varianti, dasturni og`ir (yomon) sharoitlarda rivojlantirishni, maksimal variantida esa yaxshi sharoitlarni rivojlantirishni ko`zda to`tadi. Quyidagi rasmda marketing majmui dasturi jarayoni keltirilmoqda.

Firma turli marketing dasturlarini ishlab chiqadi, yo`nalishiga qarab markekting dasturi yuqori va pastki bo`g`in uchun bo`lishi mumkin. Agar dastur yuqori bo`g`in uchun bo`lsa, u qisqa va lo`nda tuzilgan bo`lishi lozim. Chunki unda muhim tomonlari ajratib ko`rsatiladi pastki bo`g`in uchun tuzilgan dasturlarda esa har bir savollar yoritilib beriladi. Muddatiga qarab marketing dasturlari qisqa, o`rta va uzoq muddatli turlarga bo`linadi. Ayrim firmalar esa ikki yoqlama dastur tuzadilar, ya’ni uzoq muddatli va qisqa muddatli dasturlar. Qamrab olayoigan vazifasiga qarab oddiy yoki maqsadli dasturlarga bo`linadi. Oddiy marketing dasturlari firmani ishlab chiqarish, sotish faoliyati bilan barcha funksiyalarni savollarini yechishga yo`naltiriladi. Maqsadli dasturda esa yangi mahsulot ishlab chiqarish yoki segmentni o`zlashtirish, firma siyosatini rag`batlantirish samaradorligini oshirish kabi muhim vazifalarni amalga oshirishga qaratiladi. Obyektiga bog`ligiga qarab marketing dasturlari mahsulotlar bo`yicha va ishlab chiqarish bo`limi bo`yicha bo`lishi mumkin. Ishlab chiqarish bo`limi bo`yicha marketing dasturi quyidagi maqsadga ega : • tovarlar siyosatini hisobga olgan holda chiqarilayotgan mahsulotni zaruriy nomenklaturasini aniqlash; • innovatsiya bo`yicha qarorni asoslash; • chiqarilayotgan mahsulot sifati va texnik darajasini oshirish bo`yicha qaror qabul qilish; • ishlab chiqarishni ustivor yo`nalishlari bo`yicha xarajatlarni umumiy hajmi va ularni tuzilishini hisoblash; • moliyalashtirish manbalarini topish; • ishlab chiqarishni moddiy va mehnat resurslari bilan ta’minlash; • ishlab chiqarish va muomala xarajatlarini hisoblash; • ishlab chiqarish samaradorligini aniqlash va foydani bashorat qilish . Ishlab chiqarish bo`limi bo`yicha marketing dasturi firmaning to`liq ichki rejalashtirish va ishlab chiqarish rejasini hisobga oluvchi optimallashtirilgan ko`rsatkichlarni o`z ichiga olishi lozim. Shunday qilib, ishlab chiqarish bo`yicha

marketing dasturi ishlab chiqarish bo`limining xo`jalik faoliyatini jami ko`rsatkichlari to`plamini tahlili asosida ishlab chiqilgan asosiy hujjat hisoblanadi. Mahsulot bo`yicha marketing quyidagi maqsadlarga ega : • mahsulotni optimal texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarini ishlab chiqish; • yangi (takomillashgan) tovar ishlab chiqarish rentabelligini va zarurligini asoslash; • chiqarilayotgan mahsulot hajmini natural va qiymat birligida belgilash; • iste’molchilarni maqsadli bozorda ko`zlagan maqsadlarini hisobga olgan holda har bir tovar bo`yicha sifat ko`rsatkichlarini o`rnatish; • har bir mahsulotni integral baholash (xarajatlari, narx va foydani solishtirish); • maqsadli bozorda raqiblarning mavjud o`xshash tovarlarini hisobga olgan holda har bir tovar bo`yicha raqobatbardoshlik darajasini hisoblash . Marketing dasturi tuzishning uslubiy asoslari Marketing dasturlarini ishlab chiqishda maqsadli yondashish uslubiga asosan korxonaning mo`ljallangan maqsadiga erishish va uni bajarilishini nazorat qilish resurslari va tadbirlari tizimi shakllantiriladi. Quyidagi 2.6-rasmda marketing rejasini shakllantirish keltirilmoqda. Korxona (firma)ning marketing dasturi (biznes rejasi) tarkibi quyidagichadi р : 1. Korxonaning imkoniyatlari tahlili (holatli tahlil) Faoliyati, shart-sharoitlari resurslari, samarali natijaga erishish yo`nalishlari. Korxonaning ichki va tashqi muhitlarini solishtirish. 2. Rivojlanish maqsadlarini aniqlash. (Marketing sintezi). Ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanishning ustuvor maqsadlari va bozorda foydaga erishish yo`llarini aniqlash . 3. Strategiyani ishlab chiqish. Korxonaning moddiy, mehnat va moliya resurslaridan samarali foydalanishni ko`zlagan uzoq muddatli maqsadni aniqlash (bozor segmentlarini, marketing vositasini, bozorga kirish vaqtini va boshqalarni tanlash).

4. Rejani ishlab chiqish. Ishlab chiqarish, moliya, baho, kadrlar, reklama, sotish va boshqalarni amalga oshirish xarajatlari va natijalarini rejalashtirish tizimi . 5. Nazorat qilish. Strategik nazorat (tanlangan tamoyilni aniq bozor holatiga to`g`ri kelish). Yillik nazorat (rejadagi tadbirlar va xarajatlarning bajarilishi), foyda olish darajasi nazorati . Korxonaning imkoniyatlari tahlil qilinganda uning bozordagi shart-sharoitlari (tashqi muhiti) va o`zining ichki salohiyati turisida batafsil axborotlar to`plab, aniq xulosa chiqariladi. Buning uchun «Bozorni kompleks tadqiq qilish» va «Holatli tahlil» usullaridan foydalaniladi. Bozorni kompleks tadqiq qilish boshlangich davri bo`lib, korxona marketing dasturini va rejasini tuzishi uchun manba hisoblanadi. Holatli tahlil, firma faoliyatini o`ziga xos taftish qilish va taroflicha baholashni o`z ichiga oladi.

Korxonaning rivojlanish maqsadlarini aniqlashda eng avvalo uning ichki imkoniyatlarini hisobga olib, qaysi sohada sotishning o`sishi orqalimi yoki bozorda o`z ulushini ko`paytirish, obrusini ko`tarish yo`li bilan erishiladimi kabi savollarga javob izlanadi. Korxonaning rivojlanish maqsadlari marketing tajribasiga ko`ra bir necha yo`nalishlar orqali amalga oshirilishi mumkin: Birinchidan, ekstensiv rivojlanish, ya’ni egallangan bozorda (bozor segmentida) ishlab chiqarilayotgan tovarni sotish hajmini ko`paytirish orqali daromadni oshirish; ikkinchidan, intensiv rivojlanish, bu yo`l bilan yekstensiv imkoniyatlar tugagach, yangi bozorlarga chiqish yoki segmentlarni kengaytirish yoki bozorga yangi modifikatsiyali tovar taklif etiladi. Uchinchidan, integratsiyalashgan rivojlanish orqali sotish korxonalar bilan hamkorlikda ular resurslaridan foydalanib, daromadni ko`paytirish, to`rtinchidan, diversifikatsiya yo`li bilan, ya’ni korxona o`z marketing faoliyati doirasida qo`shimcha xom-ashyoni, tovarni, texnologiyani, iste’molchilarni o`zlashtirish orqali raqobatbardoshligini oshirishga va foydani ko`proq olishga erishadi. Marketing strategiyasi - maqsadga erishish uchun qanday harakat qilish kerak? - degan savolga javob izlaydi. Strategik rejalashtirish korxonaning mahsulot ishlab chiqarish, iste’molchilar, baho, reklama, sotish va boshqa faoliyatiga asosiy yo`nalish aniqlaydi, har bir bo`limi maqsadini belgilaydi va ular ishini muvofiqlashtiradi. Marketing strategiyasi zaminida quyidagi besh talab (prinsip) mavjud, ular korxonalar faoliyatida hisobga olinishi mumkin : 1. Bozor bir xil emas, u o`ziga xos tabaqalar (segmentlar)dan iborat. 2. Korxona bozorda bir yoki bir nechta segment talablarini nazarda tutishi mumkin. Ammo har doim tanlangan bozori tabaqalari (segmentlari)ni o`ziga jalb etishda, ko`proq muvaffaqiyat kozonishni uylash lozim. 3. Firma bozorda mustaqil yoki boshqa korxonalar bilan hamkorlikda faoliyat ko`rsatishi mumkin. 4. Marketing vositasini tanlashda, ko`proq bir-biriga mos va o`zaro vazifalari bilan bir-birini to`lg`izib turuvchilarni ishga solishni ko`zda tutish kerak. Masalan, tovar upakovka(o`rama)si bilan narx, tovar harakati bilan sotish joyini, iste’molchilar bilan aloqalarni reklamaga qo`shib ishlatilishi tavsiya etiladi .

5. Korxonaning bozorga chiqishida iqtisodiy holatni har tomonlama hisobga olish talab etiladi. Masalan, umumiy va savdo konyukturasining holatini, raqobatchilar bilan to`tgan o`rni va boshqalar . Marketing strategiyasini ishlab chiqishda eng muhim muammo, korxonani foyda olishga yo`naltirish hisoblanadi. Uning yechimini topishda jahon tajribasida quyidagi yondoshishlar mavjud. «Porterning umumiy strategik modeli» da korxona barcha imkoniyatlarini bozordagi bir segmentga qaratadi, tovar ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yevaziga mahsulotga past baho belgilab iste’molchilarni ko`proq jalb etadi va sotish hajmini oshiradi. Boshqa holatda esa, raqobatchilar yo`q bozorni yangi tovar assortimenti bilan egalllab oladi. «Tovarlar (bozorlar imkoniyatlari kolipi(matritsasi)» da foydani ko`paytirish birinchidan -tovar harakatini o`zgartirmagan holatda bozorni kengaytirish, ikkinchidan - hali talab qondirilmagan bozorlarga kirib borish; uchinchidan - korxona bozorda yaxshi tanilgandan so`ng yangi tovar ishlab chiqarishyoki modifikatsiyasini o`zgartirish; to`rtinchidan - yangi bozorlar uchun yangi tovarlar ishlab chiqarish orqali erishiladi. Quyidagi - rasmda Porterning bosh raqobat kuchlari keltirilmoqda .

расм. Портернинг 5 рақобат кучи «Boston konsalting guruhi qolipi» orqali bozorda foyda olish, korxona faoliyat ko`rsatadigan hududlardan eng samarali strategik xo`jalik bo`limlarini tanlash bilan amalga oshiriladi. Birinchi hudud - «yulduzlar» (katta talab va bozorda yuqori ulushga erishilgan). Bu hududni ye’zozlab, yanada mustahkamlash choralari ko`riladi. Bozordagi ulushni saqlash uchun narxlarni pasaytirish, reklama xarajatlarini ko`paytirish, mahsulot turlarini ko`paytirish va boshqalar amalga oshiriladi. Ikkinchi hudud - «sogin sigirlar» (past talab, ammo bozorda firmani ulushi yuqori) Bu hududga kattik nazorat o`rnatiladi. Uchinchi hudud - «qiyin tarbiyali bolalar» (talab yuqori, ammo bozorda ulush kam). Bu hudud imkoniyatlarini o`rganish va «yulduzlar» hududi darajasiga ko`tarilishi ehtimoli bormi yoki yo`qmi? Kerak bo`lsa, harakatni ko`paytirish zarur. To`rtinchi hudud - «itlar» (past talab va bozorda kam ulush). Agar bunday hududni egallab turishga, keskin sabab bo`lmasa, undan kutulish kerak.

Marketing rejasi asosiy hujjat bo`lib, kim, nima va qayerda hamda qaysi yo`l bilan aniq vazifani bajarish shart degan savollarga javoblarni ifodalaydi. Taktik rejalashtirish yaqin muddatga assortiment, savdo, narx, reklama, moliya, kadrlar va boshqalar bo`yicha korxona siyosatini belgilaydi . ■ mahsulot assortimentini rejalashtirish - bo`lajak iste’molchilar guruhini va ular talabini aniqlash, mahsulotni texnik ko`rsatkichlarini va iste’mol qiymatlarini muvofiqlashtirish, uning raqobatbardoshligini baholash, upakovka (o`ram)ni rivojlantirish, tovar turlarini yangilash va boshqalarni o`z ichiga oladi; ■ tovar harakati yo`nalishlarini va sotishni rejalashtirish - tovarlar oqimi yo`llarini, qancha zahiraga ehtiyoj borligini, transport orqali tashish, qayta upakovka(o`ram) qilish, tovaraylanma va sotishdan keyingi xizmat qilish kabilarni aniqlashdan iborat; ■ reklama va sotishni rag`batlantirishni rejalashtirish - reklama vositalarini tanlash, sotuvchilarni va xaridovlarni rag`batlantirish usullarini aniqlash, raqiblarga ta’sir ko`rsatish yo`llarini baholash demakdir; ■ moliyaviy ko`rsatkichlarni rejalashtirish - shu jumladan, marketing xarajatlarini aniqlash, bahoni belgilash (talab, xarajatlar, raqobatchilar, marketing tadbirlaridan olinadigan daromadga asoslanib) ni tashkil etadi; ■ kadrlar bilan ta’minlashning rejasi - rahbariyat va mutaxassislarni joy-joyiga qo`yish, kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish, maslahatchilarni yollash, boshqa korxonalar tajribasini o`rganishni o`z ichiga oladi ; Marketing nazorati uch xil shaklda olib boriladi: strategik, yillik va rentabellikni tekshirib borishdan iborat. Strategik nazorat - ma’lum davr mobaynida korxona marketing faoliyatini har tomonlama taftish qilib, uning bozordagi haqiqiy holatiga mos kelish- kelmasligini aniqlashdir. Yillik rejani nazoratda sotish hajmi, bozordagi ulushi, iste’molchilarning tovarlarga bo`lgan munosabati va boshqalar tahlil qilinadi. Korxonaning foyda va zararlari balansi orqali va foydaning xarajatlariga solishtirish yo`li bilan uning rentabelligini nazorat qilinadi .

Marketing dasturining asosiy bo`limlari va ularning tavsifi Marketing dasturini namunaviy tuzilishi o`zida quyidagilarni mujassamlashtiradi : • maqsadli bozor tavsifnomasi va rivojlanish bashorati, shuningdek, marketingni makro va mikromuhit omillarini; • maqsadli bozorda firmaning bozor pozitsiyasi xulq-atvorini asoslangan strategiya va taktikasini tanlash; • tovar, kommunikatsiya, sotish, narx va kadrlar siyosati bo`yicha asoslangan marketing kompleksini ishlab chiqish; • dasturni moliyalashtirish manbalari va uni amalga oshirishni nazorat qilish . Ammo strukturaning to`liq standartlashishi va unifikatsiyalashishi hamda marketing dasturi mazmuni doim ham maqsadga muvofiq bulavermaydi. Dasturni ishlab chiqish uchun ishlatiladigan namunaviy ko`rsatkichlar tizimi haqida gapirish mumkin. Shunday qilib, mahsulot bo`yicha marketing dasturini muhim ko`rsatkichlari quyidagilar bo`lishi mumkin : ko`zda tutilayotgan bozor ulushi; mahsulot differensiatsiyasi, bozor ulushi va maqsadli bozor tavsifnomasi va bashoratini hisobga olgan holda uni chiqarish hajmi; bashorat qilinayotgan foyda va uning o`sish sur’ati; moliyaviy xarajatlarning tuzilishi (ishlab chiqarishni rivojlantirish, moddiy-texnika ta’minoti, sotish va uni rag`batlantirish, reklama, servis xizmatlari va boshqalar); bitta mahsulot uchun ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash; foydani aniqlash (yalpi, sof, har bir mahsulot sotuvidan tushgan foyda va hokazolar); sotish samaradorligini baholash; • ishlab chiqarish rentabelligi va boshqa ko`rsatkichlarni baholash. Marketing kompleksi mahsulot yoki ishlab chiqarish bo`limi bo`yicha marketing dasturining tarkibiy qismi sifatida kurilishi mumkin, shuningdek kompaniyaning bozor siyosatini asosiy yo`nalishi bo`yicha asosolangan qaror ishlab chiqish maqsadi bo`lib hisoblangan marketing dasturini alohida turi sifatida kurilishi mumkin. Xuddi shunday dasturni namunaviy tuzilishi quyidagi bo`limlarni o`z ichiga oladi:

• maqsadli bozor (segment)ni rivojlanishini bashorat qilish; • maqsadli bozorga nisbatan firmaning umumiy strategiyasi; • tovar siyosati; • kommunikatsiya siyosati; • sotish siyosati; • narx siyosati; • marketing kompleksini amalga oshirish uchun xarajatlarni moliyalashtirish manbalari va budjet; • dasturning amalga oshirilishini nazoart qilish. Marketing dasturini ishlab chiqishda keltirilayotgan quyidagi tavsiyalarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir . 1. Dasturni «Bozor rivojlanishini bashorat qilish» bo`limida shunday tavsiyanomalar beriladi, ya’ni: • o`xshash tovarni mahalliy ishlab chiqarish hajmi; • bozor ulushining hisobi; • imkoniy sotish hajmi; • sotishning infrastruktura tuzilishi; • to`lovga kodir talab darajasi va dinamikasi; • ko`zda tutilayotgan narx darajasi; • tovar sifati va texnik darajasiga talablar; • xaridning motivi va xulq-atvor xususiyatlari; • servisni talab yetilish darajasi; • bitta xaridning O`rtacha hajmi va boshqalar. 2. «Korxonaning bozor strategiyasi» bo`limida korxonaning asosiy raqobatli afzalliklarini aniqlash bilan tanlangan bozorda sotishni amalga oshirish imkoniyatlari baholanadi. Buning uchun quyidagi xarakteristikalar hisoblanadi : • tanlangan maqsadli bozorda faoliyatning kutilayotgan rentabelligi; • firmaning rejalashtirilayotgan tovar sotuvi hajmi; • firmaning bozor ulushi dinamikasi; • talab dinamikasi va potensial talab o`lchami.

Kompaniyaning raqobatchilik afzalliklarini tovar bo`yicha, narx darajasi, ko`rsatilayotgan xizmat assortimenti, sotish kanalining maradorligi, kommunikatsiya siyosatining hozirgi sharoitga mos kelishi va uning markasini potensial xaridorlar o`rtasida mashhurligi bo`yicha tavsiflash mumkin. Dasturning bu bo`limida shuningdek ushbu kompaniya faoliyatini tanlangan bozorda resurslar (moliyaviy, ishlab chiqarish, marketing, inson) bilan ta’minlanganligiga baho berish zarurdir. Tovar siyosatini ishlab chiqishda quyidagi ma’lumotlar hisobga olinadi : • tovarning yangilik darajasi; • chiqarilayotgan mahsulotning assortimenti; • ushbu bozor segmentidagi o`xshash tovarlar yoki o`rinbosar tovarlar soni; • ushbu bozor segmentini aniq xaridorlari ehtiyojiga uning mos kelish darajasi; • tovar sifati; • texnologik murakkabligi; • sotishgacha va sotuvdan keyingi xizmat ko`rsatish bo`yicha talablar darajasi; • standartlashtirish yoki tovar moslashuvchanligining maqsadga muvofiqligi; • yangi tovar uchun; patentni ximoya qilish va patent sofligi; • kompaniyaning mavjud tashkiliy tuzilishi yangi ishlab chiqarishga mos kelishi; • yangi tovarni yaratish xarajatlari hajmi; • maqsadli bozorda tovar sertifikatsiyasining majburiyligi; • maqsadli bozorda yangi tovarni ishlab chiqarish va sotish rentabelligi; • investitsiyani koplash muddati; • yangi assortimentni o`zlashtirish muddati va uni optimallashtirish; • bitta mahsulot uchun xarajatlar va boshqalar. • Sotish siyosatini ishlab chiqishda quyidagilar hisobga olinadi: • ushbu bozor segmentini sotuv tarmog`iga talabnomasi; • firma sotuvini tashkiliy tuzilishi va malakali savdo xodimlari soni; • ushbu bozor segmentida sizning korxonangiz ish tajribasini baholash; • vositachilar xizmatlaridan foydalanishni maqsadga muvofiqligini baholash; • vositachilar yordamida sotish hajmining o`sish imkoniyatlari;

• vositachilarni firmaga nisbatan siyosati; • sotish tizimini yaratish uchun moliyaviy mablag`lar mavjudligi; • shaxsiy sotuv tizimi va muqobil takliflar rentabelligini solishtirma baholash; • bozorga mavjud tovarni yetkazib berishni amalga oshirish; • potensial buyurtmachilar soni; • buyurtmani taqsimlash xarakteri; • sotishning geografik konsentratsiyasi; • pirovard iste’molchilarning odatlari va afzal qurishlari; • tovarning bo`linuvchanligi; • tovarning o`zgaruvchanligi va barqaror emasligi; • firma rahbariyatining kurashish harakatlari; • sotish kanalini nazorat qilish va hokazolar. Narx siyosatini ishlab chiqib, shunday parametrlarni hisobga olish foydalidir : • raqobatchilar amaliyotini hisobga olgan holda firma imkoniyatlari va maqsadlariga mos keluvchi narxni tashkil etish usulini tanlash; • bitta mahsulot uchun narx darajasi; • tovarni yashash davri bosqichiga mos narx dinamikasi; • tovarni yangilik darajasi, sifat farqlari va texnik darajasi bo`yicha assortimentda (nomenklatura)gi narx nisbati; • maqsadli bozordagi raqobatlashayotgan o`xshash tovar bilan narx darajasi munosabati; • talabning yelastiklik darajasi; • funksional va sof raqobat darajasi; • maqsadli bozorga yangi tovar chiqarish uchun narx strategiyasini tanalash; • servis siyosati, savdo markasining mashhurlik darajasi, sotish kanalining uzunligi va savdo vositachilari turi, yetkazib berish shart-sharoiti, chegirtma tizimini va boshqalarni narxga mos kelishi . 3. «Kommunikatsiya siyosati» bo`limida tovarni bozorga siljitish siyosatini alohida tashkil yetuvchilari bilan budjetni taqsimlash va ularni tanlashni asoslash, kommunikatsiya vositalari haqidagi savolni yechish tavsiya etiladi.

Reklama kompaniyasi haqida qaror qabul qilish uchun quyidagilarni tahlil qilish zarur : • reklama siyosati xususiyatlari; • reklama argumentlari; • reklama kompaniyasi rejasi; • ushbu bozor segmentida ko`zda to`tilgan va samarali reklama vositalari; • reklama xarajatlari hajmi; • reklama samaradorligini baholash usullari; • tovar xarakteriga reklamaning mos kelishi; • reklama chora-tadbirlarini tovarning yashash davri bilan aloqasi; • yarmarka va ko`rgazmalarning asosiy turlari va ularda qatnashishining imkoniy samaradorligini baholash; • pirovard iste’molchilar va sotish bo`yicha vositachilarni rag`batlantirish vositalarini tanlash; • sotishni rag`batlantirishga moliyaviy mablag`lar ajratish uslublari, qayd qilingan foizlar uslubi, foyda summasidan foiz belgilash uslubi, kelgusida ko`zda tutilayotgan yoki o`tgan davr sotish hajmidan va hokazolar. Marketing dasturini amalga oshira borib budjetni aniqlash orqali quyidagilarni ko`rib o`tish zarur : • ushbu dasturda kurilayotgan barcha marketing chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun umumiy xarajatlar hajmini; • marketing tadqiqotlari xarajatlari; • bozorni rivojlantirish bashoratini tuzish xarajatlari; • firmaning shaxsiy ishlab chiqarish-sotish imkoniyatlarini o`rganish uchun xarajatlar; • marketing dasturini tuzish uchun xarajatlar; • kompaniyaning marketing bo`limi xodimlari ish haqi uchun xarajatlar; • maxsus marketing va reklama tashkilotlari xizmatlari uchun xaq to`lash xarajatlari; • savdo vositachilari xizmatlariga xaq to`lash xarajatlari;

• ushbu marketing dasturini avvaldan va yakuniy samaradorligini baholash uchun xarajatlar; • marketing dasturini olib borishda nazoratni amalga oshirish uchun xarajatlar va monitoring; • marketing dasturini amalga oshirish davrida joriy o`zgartirishlarni kiritish uchun xarajatlar va hokazolar . Marketing dasturini amalga oshirishda yuqorida qayd etilgan xarajatlarning qoplanishi dasturni to`liq ravishda amalga oshirish imkonini beradi .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. -Т.: Ўзбекистон, 2012. -36 б. 2. Белявский И. Маркетинговое исследование: информация, анализ, прогноз. — М.: Финансы и статистика, 2001. 3. Гордон Я.Х. Маркетинг партнерских отношений. — СПб.: Питер, 2001. 4. Данько Т. Электронный маркетинг. — М.: ИНФРА-М, 2003. 5. Дейли Дж. Эффективное ценообразование — основа конкурентного преимущества. — М.: Вильяме, 2004. 6. Друкер П.Ф. Эффективное управление. — М.: Фаир-Пресс, 2006. 7. Кеглер Т., Доулинг П. Реклама и маркетинг в Интернете. — М.: Альпина, 2003. 8. Кирьяков А. Г. Максимов В.А. Основы инновационного предпринимательства. — Ростов н/Д: Феникс. 2002. 9. Крылова Т.Д., Соколова М.И. Маркетинг. Теория и практика. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. 10. Осентон Т. Новые технологии в маркетинге: золотой ключик к лояльности потребителей. — М.: Вильяме, 2004. 11. Основы инновационного менеджмента. Теория и практика: Учебник / Л.С. Барютин и др.; Под ред. А.К. Казанцева, Л.Э. Миндели. — 2-е изд. перераб. и доп. — М.: Экономика, 2004. 12. Портер М.Э. Конкуренция: Пер. с англ. — М.: Вильямс, 2003.

O'xshashlar

Marketings strategik va taktik rejalashtirish va ularni amalga oshirish usullari, yo‘l-yo‘riqlari

Strategik rejalashtirish modellari

Strategik rejalashtirish predmeti, metodi va strukturasi.

Strategik rejalashtirish va hududiy iqtisodiy muammolari

Strategik rejalashtirish va uning boshkaruvdagi roli.