Marketingda axborotlar tizimi - Iqtisodiyot - Referatlar

Marketingda axborotlar tizimi

Yuklangan vaqt:

22.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36.5732421875 KB

Ko'chirib olish

Marketingda axborotlar tizimi Reja: 1. Marketingda axborotlarning ahamiyati va ularning manbalari. 2. Marketingda axborotlar tizimini yaratish. 3. Axborotlarni yig’ish, qayta ishlash va boshqarish uchun tayyorlash.

1. Marketingda axborotlarning ahamiyati va ularning manbalari Bozor iqtisodiyotining eng asosiy talablaridan biri, bu axborotlarning to’laqonli bo’lishidadir. Umuman olganda hozirgi kun sanoat, industriya asrini axborotlar bilan almashganligi bilan xarakterlanadi. Industrial asr uchun xos bo’lgan xususiyatlari: moddiy ne’matlar, sanoat ishlab chiqarishning ustun darajada rivojlanishi, sanoat ishchilarining hissasini oshib borishi bilan xarakterlansa, ishlab chiqarish esa yalpi, yirik seriyali va katta sig’imdagi bozorga mo’ljallangan bo’lsa, ishlab chiqarish samaradorligini oshishi esa jonsiz va jonli mehnatni, xomashyo, moddiy resurslarni tejash hisobiga, korxonani kengaytirish va tannarxini pasaytirish hisobiga amalga oshiriladigan bo’lsa, axborotlar davriga kelib iqtisodiyotda xizmat ko’rsatish tarmoqlarining ulushi ortib boradi va ayniqsa, axborotlar xizmatini ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan vositachilik xizmati yuqori darajada o’sadi. Bu davrda ishlab chiqarish nihoyat darajada moslashuvchan, yakka, ayrim buyurtmalarni boshqarishga kichik ehtiyojlarni qondirishga mo’ljallangan, qandaydir ayrim xaridorning har qanday xohish va istagini qondirishga qaratilgandir. Ishlab chiqarish samaradorligining o’sish muammosi ham o’zgacha bo’lib, o’tmish mehnatni tejashga, sotish va boshqarish xarajatlarini kamaytirishga ko’proq bog’liqdir. Bularning barchasi ishlab chiqarish xarajatlari tarkibidagi o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lib, uning tarkibidagi, masalan, AQSH, Yaponiyaning aksariyat sanoat tarmoqlarida ish haqi xarajatlari 5% dan oshmaydi. Hozirgi axborotlar davrining o’ziga xos xususiyatlaridan biri kooperativlar, kichik va o’rtacha korxonalar sonining ko’payib borishi va har bir ishchi xizmatini boshqarish va foydada ishtirokini ortib borishi bilan xarakterlanadi. Bu davrda mehnat bilan mashg’ul ishchi-xizmatchilarning soni va ulushi ortib boradi. Masalan, AQSH qishloq xo’jaligida esa 40-yillarda «yashil» revolutsiya nomini olgan revolutsiya, dehqonlar sinfini yo’q qilib, ular o’rniga qishloq xo’jalik tadbirkorlari sinfini keltirib chiqardi. Bu fermerlar xo’jaligi tufayli shahar va qishloq orasida farq deyarli yo’q qilindi. AQSH fermerlarining 90% dan ortiqrog’i oliy ma’lumotlidirlar. Aqliy mehnat bilan jismoniy mehnat o’rtasidagi farq deyarli tugatilgan. Masalan, agar AQSH avtomobil sanoatida 150 dan ortiq ishchi va xizmatchilarning kasbi ma’lum bo’lsa, hozirgi kunga kelib, ularning soni 5 xildan oshmaydi. Ular ham asosan texniklardir va nihoyat, agar industriya asrida qo’shimcha qiymatning manbaini jismoniy mehnat tashkil etgan bo’lsa, axborotlar davrida esa – injener va boshqaruvchilar mehnati tashkil etadi. Hozirgi axborotlar asrida har qanday mehnat marketing bilan uzviy bog’langandir va to’liq ravishda unga tayanadi. Mamlakatda iqtisodiyotni rivojlanishi boshqarish tizimini mukammallashtirish, axborotlarsiz amalga oshirib bo’lmaydi. Axborotlar milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari, sohalari, bo’linmalari (ish joyidan tortib vazirliklargacha) o’rtasida va ushbu korxona bilan o’xshash korxonalar va tashkilotlar o’rtasida uzluksiz axborot almashishdan iborat. Fan-texnika taraqqiyoti o’sishi bilan birga chiqarilayotgan tovarlarning nomenklaturasi ham ortadi, tez yangilanadi, ishlab chiqarishning

texnika bazasi zamonaviy va murakkab mashinalar sistemasi bilan boyiydi, texnologik jarayonlar intensivlashadi va murakkablashadi, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish kengayadi va hokazo. Shuning uchun korxonada foydalanadigan axborotlarning miqdori keskin ortadi. Shuni aytish kifoyaki, hozirgi zamon mashinasozlik korxonasida boshqarish ehtiyoji uchun har soatda 100 mingdan ko’proq yoki kuniga bir milliongacha axborot belgilarini ishlab chiqarish talab qilinadi. Axborotlar yetishmasa, yoki ulardan to’la foydalanilmasa, boshqarishda xatoliklarga yo’l qo’yilishi mumkin. Chunki bunday holda rahbar ishlab chiqarishning ahvoli haqida to’la ma’lumotga ega bo’lmaydi. Masalan, respublika Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi 1996-yilda mashinasozlik korxonalarini tekshirganda shu narsa aniqlandiki, bu korxonalarda uskunalarning bekor turib qolish hollarini 92.5 foizi zarur axborotlarning o’z vaqtida kelib tushmaganligi sabab bo’lgan. Olimlarning hisob-kitobiga ko’ra, O’zbekiston milliy iqtisodiyotni boshqarishning obyektiv zarur vazifalari butun kompleksni hal etish bilan bog’liq bo’lgan axborotlarini ishlab chiqish uchun har yili 10 10 arifmetik operatsiyani bajarish kerak bo’lgan. Buning ma’nosi shuki, mana shu maqsad uchun stol ustiga o’rnatiladigan klavishali arifmometrlardan foydalanilganda kamida 30 million kishining mehnati talab qilingan bo’lur edi. Hozirgi sharoitda ishlab chiqarishni boshqarishning murakkab vazifalari boshqaruv apparatini ko’paytirish hisobiga emas, balki boshqaruv mehnatini texnika bilan ta’minlashni yuksaltirish yo’li bilan hal etiladi. Boshqarishning xilma-xil texnikasini keng qo’llanilishi mehnat unumdorligini keskin oshiribgina qolmay, balki boshqaruv xodimlarini ijobiy aktivligini ham kuchaytiradi. Hozirgi paytda marketing asbob-uskunalarining ishini avtomatik tarzda nazorat qilib turadigan va hisobga oladigan turli moslamalar va asboblar: «mashina vaqtini» va bekor turib qolish vaqtini sabablari bo’yicha alohida qayd qiladigan moslamalar; ma’muriy ishlab chiqarish moslamasi va signalizatsiya vositalari (qidiruv-chaqiruv) va axborot muassasi (qurilmasi); hujjatlarni saqlash, izlash va uzatish vositalari (har xil kartotekalar, qidiruv sistemalari uchun uskunalar va hokazolar); sex va bo’limlar ichidagi qo’lyozma shakllarini distansion tarzda yetkazib berish teleavtograflar, kompyuter va kibernetik mashinalar ishlatilmoqda. Korxonalarda mashina-hisoblash stansiyalari tarmoqlari yaratilishi bilan boshqarish xodimlarini mexanizatsiyalashtirilmagan hisoblash operatsiyalarini bajarishdan ozod qilish yo’lida birinchi qadam qo’yildi. Hisoblash ishlari unumdorligi 3-5 barobar o’sdi. Hozirgi vaqtda boshqarishning ko’pgina uzviy va umumiy masalalari EHMlar yordamida, matematik metodlar asosida hal qilinmoqda. Hozirgi sanoat, elektron-hisoblash va kibernetik mashinalarining 20 dan ortiq har xil materiallarini axborot to’playdigan, uni ishga soladigan va yig’adigan 100 ga yaqin har xil moslamalarni, shuningdek, 100 dan ko’proq xildagi kompyuterlar, mashinalarni ishlab chiqarmoqda. Boshqaruv mehnatini texnika bilan qurollantirish darajasini oshirish muhim milliy iqtisodiyot vazifalaridan hisoblanadi. Yaqin kelajakda axborotlarni ishlatish va uzatishning

yuksak unumli vositalari, shu jumladan, integral sxemalar asosida qurilgan blok strukturasiga ega bo’lgan va axborotni ishga tushirish va olish, programmani ta’minlash xotirasi va sistemasini rivojlantirish uchun qurilmalarning keng to’plamga ega bo’lgan bir bo’g’in elektron-hisoblash mashinalarini seriyali ishlab chiqarishni o’zlashtirish nazarda tutilgan. Bozor imkoniyatlarini yaxshiroq bilish va marketing muammolarini yechish uchun har qanday tashkilot, korxona yoki firmaga to’liq va haqqoniy axborot zarur. Ular o’z xaridorlarini, raqobatchilarini, vositachilarini sotish va baholar to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lmasdan turib, har tomonlama tahlil, rivojlantirish va nazorat qilishni amalga oshira olmaydilar. Mashhur amerikalik marketologlardan biri shunday degan edi: «Biznesni boshqarish – bu uning kelajagini boshqarish, kelajagini boshqarish – axborotga egalik qilishdir». Haqiqatdan ham, axborot moliyaviy, xomashyo, asbob-uskunalar va ishchi kuchi kabi muhim boshqarish resursi va obyekti bo’lib qolmoqda. Shu bilan bir vaqtda, xorijlik tadqiqotchilar ta’kidlaganidek, bozor to’g’risidagi axborotlardan to’liq qoniqqan korxonani topish juda mushkul. Ayrimlar aniq ma’lumotlarning yetishmasligidan nolisalar, boshqalari noaniq axborotning ko’pligidan noliydilar. Bundan tashqari, axborotning qanchalik haqqoniyligini aniqlash ham muammodir. Shuning uchun, hatto xorijda ham xaridor bozori sharoitida juda kamdan-kam firmalargina rivojlangan marketing axboroti tizimiga ega ekanliklari bilan maqtana oladilar. Ularning ko’pchiligi marketing tadqiqot bo’limlariga ega emaslar, boshqalari o’z tarkiblarida, sotishni istiqbollash va tahlil qilish bilan shug’ullanuvchi kichik bo’limlarga egadirlar. Endi bizdagi ahvolga kelsak, bozorning ahvoli haqida axborot to’plash hali o’z rivojining ilk bosqichidadir. Lekin yangidan-yangi talablarning shiddat bilan rivojlanishi, marketingning baynalminallashuvi, raqobatning keskinlashishi samarali axborotlarga egalik qilishni kun tartibiga qo’ymoqda. Bunga yangi texnikalarning, yangi kompyuterlar, nusxa ko’chiruvchi mashinalar, videomagnitofonlar va boshqalarning keng ko’lamda ishlatilishi keng imkoniyatlar yaratmoqda. Umuman bozor to’g’risidagi axborotning asosiy manbai uchta: • korxona xo’jalik faoliyati va uning raqobatchilari to’g’risidagima’lumotlar; • maxsus tadqiqot va kuzatish natijalari; • mamlakat, rayon, tarmoq va boshqalarning umumiy ijtimoiy-iqti-sodiy rivojlanish ko’rsatkichlari. Korxona xo’jalik faoliyati quyidagi miqdoriy ko’rsatkichlari bilan xarakterlanadi: • o’tgan, hozirgi va kutilayotgan davrda mahsulot (tovar) sotishningmutlaq va qiymat miqdori; • xarajatlar va foyda, ishlab chiqarish miqdori, ishlab chiqarish quv-vatlari, ishchi kuchi qiymati, xomashyo, zaxiralar darajasi, mehnat unumdorligi; • sotishni tashkil qilish, tovar harakatlari yo’nalishlari; • savdo turlari, reklama xarajatlari, yetkazib berish muddati, baho,shartnoma va boshqa sharoitlar to’g’risidagi axborot;

• kadrlar, mehnatni tashkil qilish va boshqarish tarkibi, vazifalarningtaqsimlanishi, yuqori lavozimlarning o’rnini bosish imkoniyatlari, ishchi va xizmatchilarning soni; • bozordagi har yoqlama o’tkazilgan tadqiqot va maxsus kuzatish-lardan keyin olingan axborot; mahsulotning iste’mol xususiyati; oxirgi va oraliq iste’molchilarning soni; bir qator maxsus masalalar, masalan, aylanish xarajatlari, omborlarning keng, maqbul joyga joylashtirish va boshqalarni tahlil qilishda yordam beradi. Marketing dasturida ishlayotgan korxona faoliyatiga ta’sir qiluvchi ijtimoiy- iqtisodiy axborotlarga quyidagilar kiradi: • demografik, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy tendensiyalar; • aholi va korxonalarning daromadi, xarajati iste’mol jamg’armalariningtarkibi; • baholarning umumiy dinamikasi, tashqi savdo; • hukumatning soliqlar sohasidagi siyosati, xo’jalik faoliyatini rivoj-lantirish, nazorat qilish va tartibga solish shartlari; • qonunchilikdagi turli o’zgarishlar; • raqobatchilar faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlar ham ana shundayaxborotlar jumlasiga kiradi. 2. Marketingda axborotlar tizimini yaratish Marketing axborot tizimi (MAT) marketingli rejalashtirishni takomillashtirish, marketing tadbirlarini amalga oshirish va tadbirlar ijrosi ustidan nazorat maqsadlarida foydalanish yuzasidan aniq qarorlar qabul qilish uchun zamon va makonda axborotlarni yig’ish, qayta ishlash, tahlil qilish, baholash va tarqatish yuzasidan uzluksiz va o’zaro bog’liq kishilar, asbobuskunalar va jarayonlar yig’indisidir. Marketingni boshqarish ishini amalga oshirishda bizning bilimlarimizni ko’paytiradigan ma’lumot va axborotlarning barcha turlari (og’zaki, yozma, chizmakashlik axboroti va hokazo) axborotga kiradi. Bular yangi mashinalar, yangi texnologik jarayonlar ishlab chiqarishni tashkil qilish, tovarlarni sotish, raqobatbardoshlik, ularning holati, kelajagi va hokazolar to’g’risidagi axborotlardir. Har bir korxona, tashkilot yoki marketing bo’limi, qanday guruh bo’lishdan qat’iy nazar axborotning statistika, operativ, reja-iqtisodiy, buxgalteriya axborotlari, moliyaviy axborot, moddiytexnika ta’minotiga oid axborot, kadrlarga oid axborot, texnologiya, konstruktorlik, spravka (ma’lumotnoma) kabi turlari bo’ladi. Axborotni olish manbalariga ko’ra ichki va tashqi axborotga bo’lish mumkin. Axborot doimiyligi xususiyatiga ko’ra: 1) shartli-doimiy (spravka-normativ) axborot, ya’ni nisbatan kamdan kam o’zgaruvchan axborotga (normalar, baho, reja ko’rsatkichlari); 2) ishlab chiqarishda yuz berayotgan jarayonlar dinamizmini aks ettiruvchi o’zgaruvchan axborotga bo’linadi. Axborotning bu turlari dastlabki axborotlar deb ataladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish axborotlari tafovut

qilinadi. Bu axborot shartli-doimiy va o’zgaruvchan axborotni qayta ishlash natijasida olinadi va boshqaruv to’g’risida qaror qabul qilish uchun ancha yaxshi ishlangan axborot hisoblanadi. Axborot yo’nalishiga ko’ra dastlabki va boshqaruvchi axborotga bo’linadi. Agar dastlabki axborot hamma vaqt boshqaruv obyektidan boshqaruv subyektiga, quyi boshqaruv sistemasidan yuqori boshqaruv sistemasiga yuboriladigan bo’lsa, unda boshqaruvchi axborot teskari tomonga yo’naltirilgan bo’ladi. Axborot davriyligiga ko’ra smenalik, sutkalik, kvartallik va hokazo axborotlarga bo’linadi. Axborotning vaqti-vaqti bilan berib turilishi (davriyligi), ishdagi kamchiliklarni operativ ravishda tugatishga sharoit yaratadi. Quyida MATning har bir tizimchasiga alohida to’xtalib o’tamiz. Ichki hisobot tizimi. Ichki hisobot tizimining asosini buyurtmalar, transportirovka qilish, schyotlarni to’plash bilan bog’liq bo’lgan hujjatlar yig’indisi tashkil qiladi. Albatta, marketing bilan shug’ullanuvchi firmaning har bir bo’limi kerakli hujjatlarning nusxasiga ega bo’lishi kerak. Ularning vazifasi bu ma’lumotlarni tez va aniq qayta ishlashdir. Mana shu maqsadda kompyuterlar keng ishlatiladi. Masalan, Yaponiya firmalaridan birida kompyuterlardan unumli foydalanilganligi uchun buyurtmalar qabul qilish va uni bajarish oralig’idagi vaqt 62 soatdan 32 soatga qisqargan. Shuni aytsalar kerak-da: “vaqt – bu pul” deb. Boshqa bir muammo tovarlar sotilishi to’g’risida, ularning sotilish joyidan axborotlar olish va qayta ishlashdir. Raqobat sharoitida xaridorlar bozoridagi baholar, taqsimotning yangi kanallari to’g’risida o’z vaqtida qarorlar qabul qilish ham o’ta muhimdir. Masalan, Yaponiyaning TOYOTA kompaniyasida joylardan tovarlar sotilishi haqidagi hisobotlar har kuni yig’iladi. Barcha hududlardagi, regionlardagi va rayonlardagi sotish bo’yicha boshqaruvchilar o’z ish kunlarini o’tgan kungi buyurtmalar va jo’natilgan tovarlar haqida hisoboti teletayp orqali jo’natishdan boshlaydilar. DAEWOO firmasi ham xaridorlar va boshqa manbalardan turli so’rovlar uyushtirish orqali raqobatchilarning tovarlarini sotilishi to’g’risidagi axborotlarni yig’ishga katta e’tibor beradilar. Shu bilan birga firma u yoki bu MATini tashkil qilish jarayonida o’zi bilmagan holda “qopqonga” tushib qolishi mumkin. Chunki, ko’pchilik olinayotgan axborotlarni shu mutaxassislar, boshqaruvchilar to’liq qabul qilib olishga va uni idrok qilishga qodir emaslar. Axborotlarning uzluksiz oqimidan muhimlarini ajratib olish esa mushkul ishdir. Shunday vaziyat ham vujudga kelishi mumkinki, olingan axborot bir-biriga mos kelmasligi ham mumkin. Shuning uchun axborot aniq foydalanuvchiga mo’ljallangan bo’lishi lozim. Shu maqsadda MATni yetkazib beruvchilar uni joriy qilgunga qadar quyidagilarni aniqlab olishlari zarur: • doimiy ravishda qanday qaror turlari qabul qilinayapti; • qarorlar qabul qilish uchun qanday axborot turlari kerak; • doimiy ravishda qanday axborot turlari kelib tushayapti; • hozirgi vaqtda kelib tushmayotgan axborotlardan qaysi birini kela-jakda olish zarur;

• har kuni, har haftada, har oyda va har yilda qanday axborotlargazaruriyat bor; • qanday jurnallar, gazetalar, savdo tahlillari yoki boshqa axborotmanbalaridan doimiy ravishda foydalanmoq zarur; • axborotlarda qanday maxsus mavzular o’z aksini topmog’i zarur; • o’rganish uchun qaysi bir hisobot analitik dasturlardan foydalanishmumkin; • mavjud MATini takomillashtirish yuzasidan eng muhim tadbirlarniaytmoq. Aniq axborotga, shu jumladan aynan o’zi xohlagan axborotga ega bo’lgan boshqaruvchi bir xil sharoitlarda boshqalarga nisbatan to’g’ri va foydali qarorlar qabul qilishda ustunlikka ega bo’ladi. Shuning uchun MATini rejalashtiruvchilar boshqaruvchida u yoki bu axborot mavjudligini aniqlabgina qolmasdan, uni u yoki bu axborotga qarab to’g’ri mo’ljal olishga undashga ham harakat qilishlari zarur. Aytaylik, savol tug’iladi: boshqaruvchi reklama budjeti hajmini aniqlashda, assortiment bo’yicha qarorlar qabul qilish uchun nimalarni bilishi kerak? Shu narsa ma’lum bo’ladiki, boshqaruvchi bozorning to’yinish darajasi, reklamaning mavjud emasligi sharoitida sotishning pasayish darajasi, raqobatchilarning rejalari haqidagi axborotlarga muhtojdir. Xuddi shunday axborotlarni MAT orqali boshqarish sohasida qarorlar qabul qilish uchun rejalashtirib olish zarurdir. Intellektual tizim. Yuqorida ko’rib chiqilgan tizimda hisobot ma’lumotlari haqiqiy ma’lumotlar bilan ko’rsa, intellektual tizim qayta ishlangan va hattoki, ba’zida uchrab turadigan ma’lumotlar bilan ham ta’minlaydi. Bu tizim marketingning turli tasnifi to’g’risida kundalik axborotlar olish uchun foydalaniladigan manbalar va jarayonlar yig’indisidan iborat. Tizimning intellektual imkoniyatlari kitoblar, gazetalar, maxsus maqolalar, xaridorlar, mahsulot yetkazib beruvchilar, vositachilar va firmaning o’z xodimlari bilan suhbatlardan tashkil topadi. Marketing bilan to’laqonli shug’ullanayotgan firmalarda ko’pchilik hollarda intellektual tizim sifatini yaxshilash maqsadida qo’shimcha imkoniyatlar yaratiladi. Birinchidan, xodimlarni yangi g’oyalar haqida xabar qilishlariga o’rgatiladi va rag’batlantiriladi. Masalan, ular boshqalar tomonidan e’tiborga olinmagan qiziqarli axborotlarni to’plaganlari va u to’g’risida xabar qilganliklari uchun rag’batlantiriladi. Ikkinchidan, “marketingli intellekt”ni yig’ish bo’yicha mutaxassislar tayinlanadi. Ularga qandaydir raqobatchilar mahsulotini sotib olish yo’li bilan ularni o’rganish, yangi savdo nuqtalarini ochilishini kuzatish, raqobatchilar faoliyati to’g’risidagi hisobotlarni o’qib borish, ular tashkil qiladigan kengashlar va konferensiyalarda qatnashish, raqobatchilarning xodimlari, mahsulot yetkazib beruvchilari va agentlari bilan suhbatlashish topshiriladi. Uchinchidan, kompaniya axborotni tashqaridan buyurtma qilib olishi mumkin. Masalan, AQSHda A.S. kompaniyasi u yoki bu tarmoq bozorini tovarlar bilan ta’minlanganligi, chakana baholar, aksiya kurslari haqida axborotlarni sotadi, boshqa kompaniyalar esa u yoki bu bozordagi vaziyat to’g’risida hisobotlarni sotadi.

To’rtinchidan, bir qator kompaniyalar intellektual axborotlarni yig’ish va qayta ishlash uchun axborot markazlari tashkil qiladilar. U markazning xodimlari faqatgina axborotlarni yig’ish va qayta ishlash bilan shug’ullanib qolmasdan, boshqaruvchilarga ulardan foydalanishda yordam qiladilar. 1994-yil IBM yordamida oyiga 300 telefonli buyurtmalarga javob bera oladigan va 23 maslahat javobiga mo’ljallangan axborot markazi ochdilar. 1995-yildan esa kompaniya 55 ta javob va 3500 ta telefon buyurtmalariga javob berish quvvatiga ega bo’ldi. Bunda boshqaruvchilarning vaqti tejaladi. Chunki markaz ularning talabi asosida qisqa vaqt ichida kerakli axborotlarni berishlari, ularni tahlil qilishlari va muammolarni yechish variantlarini amalda namoyish etishlari mumkin. Marketingli tadqiqotlar tizimi. Firma rahbariyatiga ichki buxgalteriya hisoboti va boshqa ma’lumotlardan tashqari, bozor kon’yukturasi haqida, xaridorning aynan shu tovarni sotib olishga nima majbur qilganligini tadqiq qilish, hududlar bo’yicha sotish miqdorini istiqbollash, reklama samaradorligini hisoblash kabi marketingli ma’lumotlar ham zarur. Bunday ma’lumotlarni maxsus marketingli tadqiqotlar orqali olish mumkin. Bu tadqiqotlar doimiy ravishda ma’lumotlarni loyihalash, yig’ish, tahlil qilish, e’lon qilish va o’ziga xos marketingli vaziyatlarda ularni qo’llash choralarini izlashdan iboratdir. Firmalar marketingli tadqiqotlar natijasini turli yo’llar bilan olishlari mumkin. Masalan, kichik kompaniyalar bu tadqiqotlarni o’tkazishni universitet (institut) kafedralari yoki maxsus firmalarga buyurtma qilishlari mumkin. Yirik kompaniyalar ko’pchilik hollarda o’z strukturalarida marketingli tadqiqot bo’limlariga ega bo’ladilar, quyida shunday bo’limning tarkibini ko’rib chiqamiz: I. Direktor (barcha tadqiqot dasturining bajarilishiga javob beradi). II. Direktor o’rinbosari (xodimlar ishini to’g’ri tashkil qilishga va di- rektor yo’qligi vaqtida uni vazifasini bajarish). III. Statistik ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish bo’yicha muta- xassis (ekspert, o’ziga xos tadqiqot muammolari bo’yicha maslahatchi, ma’lumotlarni loyihalash va qayta ishlashga javob beradi). IV. Katta analitik (muhim loyihalarni bajaruvchi, ma’lumotlarni tahlilqiladi, kerakli texnik vositalarni qo’llaydi, hisobot tayyorlaydi). V. Analitik (katta analitik topshirig’ini bajaradi, tahlil uchun materialtayyorlaydi). VI. Kichik analitik (asosan hisoblash ishlarini bajaradi, adabiyotlarsharhini tayyorlaydi). VII. Kutubxonachi (tadqiqot mavzulari bo’yicha referatlar tayyorlaydi).VIII. Inspektor (yetkazib berilgan materiallarning aniqligiga javob beradi). IX. Ishchi direktor (firma filiallariga boradi va ularni nazorat qiladi). X. Registrator (ishchi direktor rahbarligida ishlaydi). XI. Hisobchi va xizmatchilar yordamchisi (barcha og’ir ishlarni bajaradi.)

Keyingi yillarda yirik kompaniyalarning marketingli tadqiqot bo’limlari o’z faoliyat doiralarini kengaytirmoqdalar va tahlil usullarini takomillashtirmoqdalar. Amerikadagi 500 ta yirik kompaniyalarda marketing tadqiqotlarining asosiy yo’nalishlari va ularni bajarish usullari haqida o’tkazilgan so’rov shuni ko’rsatadiki, eng ko’p uchraydigan tadqiqotlar: bozor sig’imini aniqlash, firmaning bozordagi sotish bo’yicha ulushi, bozor tasnifini aniqlash, sotishni tahlil qilish, raqobatchilar mahsulotini o’rganish, baholarni o’rganishdir. Shuni ta’kidlash lozimki, firmalar reklama sohasidagi tadqiqotlarda va xaridorlar fikrini o’rganishda ko’pchilik hollarda maxsus firmalar xizmatiga murojaat qiladi. Qolgan hollarda firmalar o’z kuchlariga tayanadilar. Shu bilan bir vaqtda marketing tadqiqotlari rahbari axborotlar borasida juda yaxshi va har tomonlama bilimga ega bo’lishi kerak. Aks holda axborotlar noto’g’ri qayta ishlangan yoki muddatidan keyin olinishi mumkin. Shuni yaxshi bilmoq zarurki, barcha tadqiqot jarayonlari besh bosqichdan iborat bo’ladi. U quyidagi 39-chizmada ko’rsatilgan. Tadqiqot Tadqiq ot Axborot yig’ish Hisobotlarni obyekti sxemasi– tayyorlash va va muam– ni yara– yetkazib berish mosini tish Axborotn i aniqlash (xulosala r) tahlil qilish 39-chizma. Marketingli tadqiqotlar jarayoni. Birinchi bosqichda tadqiqotga qo’yiladigan talablarni shakllantirmoq va uning obyektini aniqlash zarur. Chunki aytishadi-ki, to’g’ri qo’yilgan muammo uning yarmini hal qilish deb. Bu ma’noda ko’p narsa tadqiqotlar rahbariga bog’liqdir. Masalan, agar bu axborot bo’limidan telefon apparatlariga bo’lgan talab to’g’risida so’rov bersa, bo’lim xodimlarida bu narsa juda ko’p tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin, ya’ni: aholi o’rtasida so’rovni qanday ko’lamda o’tkazish lozim, balki, aholi orasida emas, tashkilot va korxonalar o’rtasida o’tkazish lozim-mi? Yana shu narsa noma’lumki, telefonlarni qanday tasniflarini o’rganish zarur, chunki ularning bir necha o’nlab turlari mavjud. Hattoki, agar bu ma’lumotlarning barchasi juda zarur bo’lsa ham, ular boshqaruvchi uchun to’g’ri qarorlar qabul qilish uchun bu to’plam keraksiz bo’lishi mumkin. Shuning uchun tadqiqot rahbari o’rganilayotgan telefon apparatlarini tadqiq qilish tasniflarini aniq qilib ko’rsatib bersa, ish butunlay boshqacha bo’ladi. Bu holda tadqiqotni bajaruvchilar aniq maqsadlarga erishish uchun axborot to’plash

bo’yicha harakat rejasini tuzib oladilar. Bu reja albatta tadqiqotga ijodiy yondashish imkonini beradi, lekin barcha tadqiqotlar jarayonining bir qismi sifatida o’ziga ma’lum bir bo’limlarni va uni bajarish amallarini o’z ichiga oladi (40-chizma). Endi rejaning har bir bo’limiga alohida to’xtalib o’tamiz. Tadqiqotchilar ko’pchilik hollarda ikkilamchi axborotlarni yig’ish imkoniyatini aniqlashdan boshlaydilar, ya’ni ulardan oldin qayta ishlangan axborotlarni olishdan ishni boshlaydilar. Bunday axborotlar manbai ham ichki (korxonaning yillik hisoboti, balanslari, sharhlari), ham tashqi (kitoblar va vaqtli matbuot, rasmiy statistik to’plamlar, tijorat nashrlari bo’lishi mumkin. Bizning misolimizda, telefon apparatlariga bog’liq ma’lumotlarni, ya’ni ularni ishlab chiqarish va sotishni bizning respublikamiz doirasida, uning alohida hududlarida, boshqa mamlakatlar bilan solishtirib o’rganish uchun yetarlicha axborotlar topish mumkin. Chunki keyingi vaqtda vaqtli matbuotda juda qiziqarli iqtisodiy va sotsiologik ma’lumotlar e’lon qilin-moqda. Lekin nashrlar sonining kamligi, kutubxonalar moddiy bazasi- ning og’ir ahvoldaligi bunday axborotlarga bo’lgan talabni to’liq qondira olmayapti. Shunday ekan, marketingning keng rivojlanish davrida ahvol bunday bo’lishini hozirdanoq o’ylamoq zarur. Rejaning bo’limlari Rejani bajarish usullari Axborot yig’ish Ikkilamch i ma’lumotlar Birlamchi ma’lumotlar Tadqiqot usullari Kuzatish Obzorlar, eksperimentlar Tadqiqot instrumentariyasi Anketa so’rovlari Texnik vositalar Tanlanma metod Birlikni tanlash Miqdorni tanlash. Protsedura. Aloqa vositalari Telefon Shaxsiy pochta 40-chizma. Ma’lumotlar yig’ish bo’yicha tadqiqotlar rejasi. Endi yana 4-chizmaga qaytamiz. Tadqiqot chizmasini ishlab chiqqandan so’ng ma’lumotlar yig’ish jarayonini kuzatmoq darkor. Bu bosqich eng qimmat turuvchi va alohida e’tibor berilishini talab qiladi. Chunki turli muammolar vujudga kelishi mumkin. Masalan, shunday hol yuz berishi mumkinki, so’rov o’tkazish uchun mo’ljallangan kishilar (respondentlar) bo’lmasligi mumkin. Bordi-yu ular bo’lsa ham, axborot berishdan bosh tortishlari mumkin (ya’ni, intervyuyer ularni qiziqtira olmagan yoki nomaqbul vaqtni tanlaganligi). Yana shuni e’tiborga olish lozimki, ba’zi respondentlar suhbatni yoki xatni tezroq tugatish uchun noaniq yoki bir yoqlama javoblar berishi mumkin. Buning aksi bo’lishi ham mumkin, ya’ni

so’rovni tezroq va arzonroq o’tkazish maqsadida, interuyerning o’zi ham noaniqlikka va bir yoqlamalikka yo’l qo’yishi mumkin. Yuqoridagi muammolarni hal qilishda zamonaviy texnik vositalarni qo’llash yordam beradi. Misol uchun, AQSHda kompyuterlardan foydalanish marketingda butun bir inqilob yasadi. Ko’pchilik firmalar endilikda respondentlardan intervyuni kompyuter to’ri (seti) orqali olmoqdalar. Ma’lumotlar firma terminaliga bir zumda kelib tushadi. Bu terminallar to’g’ridan to’g’ri savdo markazlarida ham o’rnatilmoqda. Ko’pchilik xaridorlar ana shunday “tanirmas” intervyuni afzal ko’rmoqdalar. Mavjud savollar va ularga javob variantlarining borligi, ular uchun faqat kompyuterning kerakli tugmasini bosishgina qolayapti. Ko’pchilik supermarketlarda tovarlarni kodlash tizimi o’rnatilgan. Bu kassa apparatlarida tovar uchun haq to’lash vaqtida tovar to’g’risidagi ma’lumotni bevosita kompyuterga kelib tushushini ta’minlaydi. Yig’ilgan axborot yordamida xaridorlarning u yoki bu tovarni afzal ko’rishlari haqida, ularga reklamaning u yoki bu shaklini qo’llab ta’sir qilish haqida tadqiqotlar o’tkazish mumkin. Marketingli tadqiqotlarning keyingi bosqichi ma’lumotlarni baholash va tahlil qilishdir. Bu maqsadlar uchun: mos keluvchi o’rtacha ma’lumotlar va dispersiya (tasodifiy nisbiy kattaliklarni taqsimlanishi) olish; muhim o’zaro bog’liqliklarni aniqlash uchun kombinatsion jadvallar tuzish; korrelatsiya koeffitsientini hisoblash; regression tahlil; korrelyatsion tahlil, faktorli tahlil va boshqa statistik usullarni ko’plab ko’p o’lchovli tahlil o’tkazish kabi ishlarni bajarish zarur. Tadqiqot natijalari to’g’risida hisobot tayyorlash marketingli tadqiqotlarni yakunlovchi jarayonidir. Bu jarayonda tadqiqotchi boshqaruvchiga juda ko’p statistik ma’lumotlarni yetkazib berishi shart emas. Hisobot o’tkazilgan tadqiqotlardan kelib chiquvchi asosiy xulosalar va takliflarni o’z ichiga olishi va marketing bilan shug’ullanuvchi mutaxassislarni qiziqtira oluvchi tilda yozilgan bo’lishi kerak. Bundan tashqari u marketing tadbirlarini o’tkazish uchun aynan zarur bo’lgan axborotlarni berishi lozim. 1. Hisobotni, maqsadni belgilab olish va tadqiqotdan olingan asosiyxulosalar bilan boshlamoq zarur. Shundan so’ng keltirilgan xulosalarni keng yoritish va tadqiqot usullariga sharh berish bilan davom ettirish kerak. Shu bilan bir vaqtda texnik detallarning to’liq tasviri va boshqa ko’p ma’lumotlarni qo’shimcha (yordamchi) jadvallarga hisobot oxirida berishi zarur. Hisobotning so’ngida, chiqarilgan xulosa va takliflardan qanday sharoitda foydalanish mumkinligi va asosiy prinsiplarga tushuncha berish bilan yakunlash lozim. Malakali marketingli tadqiqot ilmiy tahlil qilish usullaridan foydalanilganligi, juda e’tibor bilan kuzatuv o’tkazganligi, gipotezalarni aniq shakllantirilganligi, ilmiy istiqbollash va test o’tkazish usullaridan foydalanilganligi bilan tasniflanadi. Bitta misol ko’rib chiqamiz. AQSHdagi posilkali savdoga ixtisoslashgan kichik bir firma tovarlarni qaytish foizining yuqoriligidan ancha qiyinchiliklarga uchradi. Buning sababini aniqlash uchun, firma qaytgan tovarlarga berilgan buyurtmalarni o’rgana boshladi. Tahlil mijozning yashash joyi, qaytarilgan tovarning hajmi va tovarning ko’rinishi bo’yicha o’tkazildi. O’tkazilgan regression tahlil asosida shu

narsa aniqlandiki, tovarlarning qaytish ehtimoli, uni mijoz tomonidan kutish vaqtining oshishi bilan ko’proq ekan. Natijada firma tovarni mijozga tezroq yetkazib berish choralarini ko’rdi va yaxshigina natijalarga erishdi. 2. O’tkazilgan tadqiqotlar uning qatnashchilaridan vujudga keluvchimuammolarni yechishda ijodiy yondashishni talab qiladi. Bir misol keltiramiz. Birinchi marta bozorda maydalangan kofening paydo bo’lishida uning ta’mi tabiiy kofening ta’midan farq qilishi haqida gap tarqaldi. Lekin o’tkazilgan eksperimentlar natijasida shu narsa aniqlandiki, tajriba o’tkazib ko’rilganlar maydalangan va tabiiy kofening bir-biridan farqlay olmadilar. Buning natijasida shu narsa aniq bo’ldiki, maydalangan kofega bo’lgan salbiy qarash uning ta’mida emas, balki boshqa psixologik omillarga bog’liq ekan. Shunda tadqiqotchilar maydalangan va tabiiy kofeni sotib oluvchilar uchun bir xil so’rov varaqalarini tayyorladilar. So’rov varaqasida har ikkala toifa kofe uchun ham maydalangan kofeni sotib oluvchi ayollar to’g’risidagi, ularning shaxsiy va sotsial sifatlari haqida ham so’ralgan edi. Shu narsa ma’lum bo’ldiki, so’ralganlarning ko’pchiligi ularni “dangasa, e’tiborsiz va oila budjetini rejalashtira olmaydigan ayollar” deb javob berishdi. Ularga maydalangan kofega bo’lgan munosabat bilan bog’liq sifatlar tarqatilayotgan edi. Shuning uchun firma keyingi bosqichda, aynan shu maydalangan kofeni sotib oluvchi ayollarga bo’lgan munosabatni o’zgartirishga olib keluvchi reklama kompaniyasini tashkil qildi va juda yaxshi natijalarga erishdi. 3. Tajriba shuni ko’rsatadiki, ma’lumotlarni yig’ish va tahlil qilishningqandaydir bir usuliga tayanmasdan, ularning kombinatsiyasidan foydalanish zarur. 4. Faktlar shu muammoni yechishga yondashishga bog’liq holda u yokibu ma’noni kasb etishi mumkin. 5. Yig’ilgan axborotlarga qilingan xarajatlar tadqiqotlarning zarurligibilan o’zini oqlashi kerak. Chunki marketingli tadqiqotlar bo’limining firma yutug’iga qo’shgan hissasi shu ma’lumotlarning zarurligi va qandaydir foyda keltirganligi bilan baholanadi. 6. Respublikamizdagi korxonalar xo’jalik faoliyatini tahlil qilish shuniko’rsatadiki, ularning birortasida ham to’liq shakllangan marketing tadqiqotlari va tahlil kompleksi yo’q. Shu bilan birga tijorat-axborot markazlari, marketing, konsalting xizmatlari soni o’sib bormoqda. Ular tayyorlagan materiallarning narxi g’oyat yuqori hamda sifatining talabga javob bermasligi bilan ajralib turadi. Ammo, hozir bizning iqtisodiyotimiz uchun mustaqil axborot xizmatlarini rivojlantirish, ularning faoliyatini tartibga solish, sog’lom raqobatni yo’lga qo’yish eng muhim masalalardan biridir. Jamiyatda insonning ehtiyojlari turli-tumandir. Insonni hayvonot olamidan ajratib turuvchi muhim xususiyatlardan biri ham shudir. Ehtiyoj ko’pincha “to’g’ridan to’g’ri” ishlab chiqarishdan yoki ishlab chiqarishga asoslangan buyumlarning mohiyatidan tug’iladi. Shuning uchun ehtiyoj va ishlab chiqarish bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Takror ishlab chiqarish jarayonida ehtiyoj

o’z rivojlanishida ishlab chiqarishdan o’zib ketadi, uni yanada o’sishi va takomillashishini taqdirlaydi, ya’ni bir vaqtning o’zida ishlab chiqarishning natijasi va uni sababchisi bo’lib maydonga chiqadi. Jamiyat rivoji jarayonida ehtiyoj o’zgarib va o’sib boradi. Bittasi yo’qoladi, yangisi paydo bo’ladi. Ehtiyojlarning ierarxiyasi, tarkibida miqdoriy o’zgarish bilan birga sifat o’zgarishi ham yuz beradi. Sotsial va madaniy ehtiyojlar oshib boradi. Bugungi kunda bu ayniqsa muhim ahamiyat kasb etmoqda. Inson yangi hayotiy tajriba orttira borib, yangi ehtiyoj hosil qiladi. Amaliyot – ehtiyojlar o’sishining eng muhim omilidir. Iste’mol tovarlariga ehtiyoj va talab iqtisodiy, ijtimoiy, demografik, tabiiy-iqlim sharoitlari ta’sirida vujudga keladi. Shuning uchun haqiqiy bozor tizimida talabni har tomonlama o’rganish, uning rivojlanish xususiyatlari va qonuniyatlarini tahlil qilish, miqdori va tarkibini istiqbollash zarur. Tovarli taklif va talab bozorda baho mexanizmi bilan bog’liqdir. Baho – tovarning pulda ifodalangan qiymati sifatida iste’mol bozoriga to’laligicha, sezilarli ta’sir qiladi. Baholar ko’tarilganda tovarlarga talabning qisqarishi, pasayganda esa talabning oshishi kuzatiladi. Shuning bilan birga bahoning o’zi ham talab va taklif ta’sirida bo’ladi. Bozor baholarining haqiqiy (ya’ni, tovar qiymatidan) baholardan chekinishi turli tovarlar uchun turlichadir. Ba’zi bir tovarlar uchun taklifni talabga moslashishi, ularni muvozanatlanishi boshqalariga nisbatan tez va oson ko’chadi. Bahoning iste’mol tovarlari bozori sig’imiga ta’siri o’zaro bog’liq omillar bilan aniqlanadi. Bular – ishlab chiqarishning miqdori va tarkibi, iste’molchining tovarli va tovarsiz qismi nisbati, xomashyo qiymati va boshqalardir. Ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan omillar ham mavjud. Masalan, ularga shu mahsulotga bo’lgan zaruriy talab va uni qondirilishi darajasini misol qilish mumkin. Kundalik ehtiyoj tovarlariga (asosiy oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak va boshqalar) bo’lgan talab doimiy ravishda qondirilib turilishi kerak. Shunday qilib, talab – to’lovga qobiliyatli ehtiyojning bozor shaklidagi namoyon bo’lishidir. Marketing strategiyasi va taktikasida ehtiyoj ham xuddi talab singari chuqur o’rganiladi. Ehtiyoj – insonning, ma’lum sotsial guruhlarning yoki butun jamiyatning hayot faoliyatini ta’minlash uchun muhim bo’lgan zaruriyatdir. Bunday ta’rif bir tomonlama xarakterga ega. Chunki, u ehtiyojning vujudga kelish jarayonini to’liq qamrab ola olmaydi. Yanada kengroq ma’noda ehtiyojni – iste’mol bilan bog’liq munosabatlar yig’indisi deb ta’riflash mumkin. Ehtiyojning chegarasizligi va doimo kengayib borish qobiliyati, ishlab chiqarishni doimo o’sib borishi va turli- tuman tovarlarni ishlab chiqarishni taqozo qiladi. Talab – baholarning yuqori bo’lishiga qaramasdan doim yuqori bo’ladi, aksincha, ba’zi tovarlarga bo’lgan bugungi talab to’liq qondirilsa ham, u bozor sig’imining kengayishiga ta’sir qilmaydi. Baholar – bir tarafdan zaruriy ijtimoiy xarajatlarning pulli o’lchovidir, ikkinchidan, ishlab chiqarish va iste’molchining keyingi rivoji uchun zarur bo’lgan mablag’lar to’plamining yig’uvchisidir (akkumulyatoridir). Chakana narxlarda taqsimot munosabatlarining ijtimoiy-iqtisodiy tomonlari, ya’ni avvalambor

jamg’arma va iste’molning nisbati, davlat budjeti resurslarining tashkil qilishda o’z aksini topadi. Talab, taklif va baho bozorning asosiy elementlari bo’lib, doimo o’zaro dialektik aloqada bo’ladi. Ularning harakati talab va taklif iqtisodiy qonunini aks ettiradi. Bu qonunning asosiy mohiyati – talab va taklifni miqdor va tarkibini bir-biriga mos kelishi, ya’ni ularning muvozanatidir. Bu esa ulardan rivojini, ishlab chiqarishning yuqori o’sishini ta’minlashga, bozorga kelib tushgan tovarlarning minimal xarajatlar qilib, hech bir to’siqsiz realizatsiya qilishni ta’minlovchi, ularning o’zaro bir-biriga mos kelishini talab qiladi. Talab va taklif orasidagi proporsiya ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlari bilan, mehnat unumdorligi o’sishi jadalligi va aholining daromadi nisbati bilan, baholarning umumiy darajasi va alohida tovarlarning bahosi bilan bog’liqdir. Bu proporsiyaga, ayniqsa, ehtiyojlarning o’sib borish qonuni katta ta’sir qiladi. Chunki, bu qonun ta’sirida xaridorlarning bozordagi tovarlar assortimenti va sifatiga bo’lgan talabi kuchayadi. Talab va taklif qonuni, tovar ishlab chiqarishga asoslangan har qanday ijtimoiy- iqtisodiy jamiyat uchun xarakterlidir. Bizda esa bu qonunning amal qilishi mutlaqo to’xtab qolgan edi. Buning natijasida bozor elementlari butunlay yo’q qilingan edi. Mana shuning uchun ham doimiy talab va taklif mavjud bo’lgan bozor faoliyati natijasida o’ylab topilgan marketingga qiziqish bugungi kunda kuchayib borayapti. 3. Axborotlarni yig’ish, qayta ishlash va boshqarish uchun tayyorlash Ma’lumotlar nihoyatda xilma-xil va ular marketingni boshqarishda alohida ahamiyatga ega. Ularni yig’ish sermashaqqat, ko’pdan-ko’p mutaxassis va texnik vositalardan foydalanish orqali amalga oshirilganligi tufayli, ularni yig’ish doimo qimmatga tushadi. Lekin qo’yilgan maqsadga erishish uchun bu faoliyat juda zarurdir. Bu ma’lumotlarni xaridorlar, vositachilar, sotuvchilar va raqobatchilar o’rtasida turli so’rovlar, intervyular o’tkazish yo’li bilan olinadi. Birlamchi ma’lumotlarni yig’ishning bir necha usullari mavjud: kuzatish, sharhlar tayyorlash, eksperiment. Kuzatish usulini qo’llab tadqiqotchi, xaridorlar va sotuvchilar atrofida o’ralashib, uni qiziqtirgan tovarga bo’lgan talabning o’zgarishi haqida ma’lumotlarni yig’ish mumkin. Xuddi shu yo’l bilan raqobatchilar tovari to’g’risida ham ma’lumot yig’ish mumkin. Obzorlar tayyorlashda yangi tovarlar tasnifini yaratishda, reklama matnlarini tuzishda, reklama qilishda ommaviy axborot vositalaridan foydalanilganda, sotishni rag’batlantirish tadbirlariga tayyorgarlik ko’rishda, tovar harakati kanallarini tadqiq qilish va boshqalardan foydalanish muhimdir. Bu usul kuzatish va eksperiment oralig’ida turuvchi usuldir. Eksperiment yordamida tadqiq qilinayotgan narsani qandaydir omillari va ularning o’zgarishiga bo’lgan ta’siri aniqlanadi. Bu usulning maqsadi ishchi gipotezalarini inkor etishdir. Ma’lumotlar yig’ishni bu usuli savdo personalini tayyorlashning yaxshi usulini aniqlashda, baholar darajasini aniqlash kabi marketing muammolarini o’rganishda qo’llaniladi.

Kerakli axborotni yig’ish uchun tadqiqotchi ilgaridan ma’lum bo’lgan va ishonchli, yangi yaratilgan instrumentariyadan foydalanishi lozim. Kuzatish va eksperiment usuli texnik vositalar, ya’ni magnitofonlar, foto, video va kinokameralaridan foydalanish bilan tasniflanadi. Sharhlar tayyorlash va ayrim hollarda eksperiment anketa so’rovlari o’tkazishni talab qiladi. Anketa so’rovlari – birlamchi ma’lumotlar yig’ish instrumentidir. Anketalar respodentlarga mo’ljallangan savollarga javoblardan iboratdir. Respodentlar – anketa so’roviga javob beruvchilardir. Anketa so’rovi o’tkazishda xato va kamchiliklarga yo’l qo’ymaslik uchun ilgaridan juda aniq tayyorgarlik ko’rish zarur. Bunday tayyorgarlik jarayonida quyidagilarni aniqlab olish lozim: • olinishi kerak bo’lgan axborot; • anketa turi va harakat usuli; • har bir savolning mazmuni; • har bir savolning lug’atini aks ettirish;• savollar ketma-ketligi va davomiyligi; • anketaning jismoniy tasnifi. Anketa tuzish yuqori malakani talab qiladi. Har bir savol, uni keng miqyosida ishlatishidan tanlash orqali ba’zi xaridorlar orasida sinab ko’rilishi kerak. Bozorni tadqiq qiluvchi tanlashni o’rganish rejasini tuzishdan oldin uch asosiy savol bo’yicha qaror qabul qilishi zarur: 1. Aniq qilib kimdan so’rash kerak? 2. Qancha kishidan so’rash kerak? 3. So’rovni qanday qilib o’tkazish kerak? Boshqacha qilib aytganda, so’z tanlash birligi, hajmi va protsedura to’g’risida so’z bormoqda. Yuqoridagi savollardan har biri o’ziga xos murakkabdir. Masalan, tanlash birligini aniqlash uchun kerakli axborotning tasnifini bilish yetarli emas. Misol uchun telefon apparatiga xaridorlar munosabatini aniqlash uchun, zarur bo’lgan sharhni tayyorlash uchun oilanimi, oila boshlig’inimi yoki bolalarni, tanlash birligi qilib olish kerak. Agar sotib olishga ta’sir qiluvchi, sotib olish haqida qaror qabul qiluvchi, sotib oluvchi va undan foydalanuvchi bir shaxs bo’lsa, tadqiqotchi uchun uni aniq qilib ajratib olishi kerak bo’ladi. Bundan tashqari, bu so’rov juda qisqa rasmiy intervyu tasnifiga ega. Pochta orqali so’rov – shaxsiy intervyuga rozilik bildirmaganlar bilan aloqa qilib o’rnatishning birdan-bir imkoniyatidir. Shu bilan bir vaqtda savollarni aniq, oddiy va lo’nda tarzda tuzilishini talab qiladi. Javob qaytish darajasi juda sekin kelib tushadi. Shaxsiy intervyu – so’rov o’tkazishning eng maqbul usullaridan biridir. Chunki intervyuyer (intervyu o’tkazuvchi) zarur hollarda anketada ko’zda tutilgandan tashqari ko’proq savollar berishi mumkin va intervyuni o’z shaxsiy kuzatishlari bilan to’ldirishi mumkin. Bu usulning kamchiligi, uning ancha qimmatga tushushi va maxsus tayyorgarlikdan o’tgan mutaxassislar bo’lishini talab qilishidir. Chunki

turli vaziyatlarda, ko’chada, uyda, ishda va boshqa hollarda shaxsiy intervyu olishni bilish zarur. Guruhli intervyu – 6–10 kishi bilan bir vaqtda o’tkaziladi. Ular ancha uzoq vaqtda intervyu bilan mahsulot, servis savdoni tashkil qilish va marketingning boshqa muammolari bo’yicha diskussiya (suhbat) o’tkaziladi. Tanlash hajmini aniqlash shuni ko’rsatadiki, tanlash hajmining kattaligi kichik hajmlariga nisbatan ishonchli natija beradi. Lekin tajriba shuni ko’rsatadiki, to’g’ri qaror qabul qilishi uchun javob bera oluvchi barchadan so’rash shart emas. Talab qilingan ishonchli natijalarga tanlash reprezentativligi shartiga amal qilish orqali kam foiz aholini so’rash orqali ham erishish mumkin. Tanlash protsedurasi tadqiqot maqsadidan kelib chiqadi. Aniq tasniflarga erishish uchun, aholini jinsi, yoshi va ijtimoiy kelib chiqishini hisobga oluvchi ehtimolli tanlashdan foydalanish lozim. Tadqiqot jarayonida so’raluvchilar bilan aloqa (kontakt) usulini ham aniqlab olmoq zarur. Belgilangan aholi guruhini telefon, pochta, shaxsiy intervyu o’tkazish va boshqa usullar bilan so’rov o’tkazish mumkin. Telefonli so’rov – eng tez axborot yig’ish usulidir. Lekin telefonli so’rovni faqatgina telefoni bor kishilar orasidagina o’tkazish mumkin. Chunki u o’tkazilayotgan muammolar bo’yicha yetarli bilimga ega bo’lishi bilan birga pedogogika, xaridorlar xulq-atvorini ham yaxshi o’rganmog’i lozim. Axborotlarning kelib chiqishi, manbai, belgilanishi, qaysi maqsadga yo’naltirishi, murakkabligi, ularga ishlov berish darajasiga qarab nihoyatda xilma- xil bo’lganligi kabi, ularni yig’ib olish, qayta ishlash va tayyorlashda ham xilma- xil usullardan foydalaniladi. Ular, eng avvalo ijrochi shaxslar tomonidan qo’l kuchi yordamida, qolaversa o’zi yozadigan moslamalar yordamida yig’ilishi, qayta ishlanishi, uzatilishi, tahlil qilinishi, boshqarish uchun umumlashtirilishi va tayyorlanishi mumkin. Hozirgi kunda marketing bo’limlari, guruhlari yoki sof marketing korxonalarida axborotlarning nihoyatda ko’p va murakkabligidan maxsus qurilmalar, registratorlar va boshqa har xil maxsus mashina texnikasidan foydalanilmoqda. Masalan, maxsus qurilma xaridorning tovarga bo’lgan ehtiyojini aniqlaydi. Axborot bilan ishlashning xarakteriga qarab marketingni boshqarishning texnika vositalarini bir necha guruhga bo’lish mumkin: • axborot olish vositalari; • axborotni qayd qilish va saqlash vositalari; • axborotdan nusxa ko’chirish va uni ko’paytirish vositalari; • axborot berish vositalari, axborotni hisoblash yo’li bilan ishlashvositalari. Dastlabki axborotni olish – axborot bilan ishlashdagi mas’uliyatli va sermehnat bosqich hisoblanadi. Bu bosqichda marketing faoliyati natijalari ovozli va turli signallar shaklida, matematik simvollar, harfli-tasvirlar shaklida aks etadi va hokazo. Keyin qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarining barcha jarayonlari ko’p jihatdan dastlabki axborotning to’laligi va tasvirning aniqligiga bog’liqdir. Axborotlar vujudga keladigan punktlar miqdorining ko’pligi, ish o’rinlarida kichik

hajmli, ko’p joy egallamaydigan moslamalar va asboblar yordamida dastlabki axborotlarni yig’ishni tarmoq etgan texnik sistemasi bo’lishini talab qiladi. Axborot olish vositalari guruhiga quyidagilar kiradi: o’lchov asboblari, o’lchov idishlari, og’irlik va vaqtni o’lchash asboblari, mexanik, elektro-texnik, akustik va boshqa parametrlarni o’lchash uchun asboblar va hokazolar, schyotchiklar, datchiklar, qayd qilinadigan moslamalar. Ularning yordamida, masalan, uskunalar ishini operativ nazorat qilish, har bir stanokni bekor turib qolgan umumiy vaqtini va har safar qaysi sababga ko’ra bekor turib qolganini avtomatik hisobga olib borish mumkin. Masalan, SMV – 1 tipidagi mashina vaqti schyotchigidan uskunalarning har bir smena davomida ham uzoqroq muddatdagi vaqt ichida ishlagan haqiqiy vaqtini avtomatik tarzda hisobga olish uchun foydalanadi. Datchiklar sistemasi bilan komplektlashtirilgan asbob mashina vaqtini, yordamchi vaqtni, tayyorlash, yakunlash vaqtini, ish joyiga xizmat ko’rsatish vaqtini, bekor turib qolish vaqtini va hokazolarni avtomatik tarzda hisobga olishni ta’minlaydi .Hozir, ayniqsa, turli konstruksiyadagi va tipdagi schyotchiklar: qo’l schyotchiklari, mexanik schyotchiklar, elektr schyotchiklar, elektron schyotchiklar keng tarqalgan. Ishlab chiqarishda vujudga kelgan va o’lchov asboblariga berilgan hamma axborotdan ham darhol biron-bir boshqaruv qarorini qabul qilish uchun foydalanilavermaydi. Axborotning bir qismini qayd qilish va keyinchalik foydalanish uchun saqlab qolish kerak. Kishi xotirasi (axborotni og’zaki va kuzatish turlari), belgilangan nuqtadagi yoki erkin shakldagi hujjat: magnit lentasi, baraban yoki disk; elektr impulslari kombinatsiyasi, axborot saqlagichlar bo’lishi mumkin. Axborotni qayd qilish yoki hujjatlashtirish, ya’ni tegishli qog’oz, axborot saqlagichlari – vedomostlar, hisob jurnallari, formulyarlar va hokazolarni qo’lda to’ldirish yo’li bilan yoki texnika vositalari yordamida amalga oshirishdir. Axborotni qayd qilish va saqlashning texnik vositalari guruhiga: universal va maxsus yozuv mashinalari, akustik axborotni yozib oladigan va qayta eshittiradigan vositalar magnitofonlar, diktofonlar, stenografik mashinalar, nomeklatura-adreslaydigan mashinalar kiradi. Bunga, shuningdek, turli hisoblash mashinalariga blok sifatida qo’shiladigan avtomatik yozuv moslamalari ham kiradi. Marketing xizmat va bo’limlarining umumiy qo’llaniladigan ma’lumotlariga (normal, normativlar, ko’rsatkichlar, reja topshiriqlari va hokazolar) bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun original-hujjatdan nusxa tayyorlanadi. Ko’p miqdorda nusxa tayyorlash jarayoni nusxa ko’paytirish deb aytiladi. Axborotdan nusxa ko’chirish va ko’paytirish vositasi sifatida, nur yordamida nusxa ko’chiradigan, elektrografik va elektrostatik nusxa ko’chiradigan, elektron nusxa ko’chirish, issiqlik energiyasi yordamida nusxa ko’chirish, ofset va trafaret yo’li bilan bosib nusxa ko’chirish gektografik bosmada va mikrofoto orqali nusxa ko’chirish singari turli uskunalar qo’llaniladi .«Era» tipidagi elektrografik reproduksion apparatlar, «RetatorPM» dublikatorlari, «Rotaprint» tipidagi va boshqa apparatlar ham axborotni ko’paytirish uchun ishlatiladi.

Axborotni operativ tarzda uzatish – marketing korxonasining normal ishlashini dastlabki shartlaridan biridir. Axborotni uzatish uchun maxsus va universal vositalari hamda aloqa kanallari xizmat qiladi. Axborotni berish va distansion tasvirlash sistemasi o’z konstruktiv ijrosi va ish prinsiplari jihatidan juda xilma- xildir. Masalan, hozirgi paytda ikki tomonlama abonentlik aloqasi vositalari (qo’l va avtomatik telefon stansiyalari, dispetcherlik kommutatorlari, KD-6, KD-18, KD-36 tipidagi va boshqa zavod va sex kommutatorlari, qabul qilish va uzatish radiostansiyalari); signalizatsiya vositalari (chaqirish, qidirish, avariya); hujjatlarni yetkazish vositalari (mexanik, pnevmatik, elektrik); teletayplar, fototelegraflar, PTU-101, 102, 103, «Nars», «Kontrol» tipidagi turli xil sanoat televizion qurilmalar UPI-1, AKRO, LITMO singari va boshqa dispetcherlik moslamalari ishlatilmoqda. Axborotni ishlash, hisoblash va boshqarish uchun tayyorlash mashina texnikasi vositalari yordamida amalga oshiriladi. Bajariladigan hisoblarning aniq va operativligiga qo’yiladigan talablarga qarab, shuningdek, ularning xarakteriga ko’ra hisoblash jadvallari va nomogrammalar, hisoblash asboblari va hisoblash mashinalari va kompyuterlar ishlatiladi. Hisoblash jadvallari va nomogrammalar, oldindan tayyorlangan biron bir hisoblarning tayyor natijalarini, masalan, turli sharoitlardagi navbatchi personalning optimal normativ soni: marketing texnikasining ishlash rejimi va hokazolarni o’z ichiga oladi. Hisoblash asboblari (hisoblash lineykalari, shkalalarga bo’lingan barabanlar, planimetrlar) ma’lum matematik masalalarni yechish uchun mo’ljallangan va asosan korxonani texnika jihatdan tayyorlash xizmatida foydalaniladi. Hisoblash mashinalari analogiyali yoki uzluksiz ishlovchi va raqamlar yoki diskret ishlovchi turlarga bo’linadi. Marketingni boshqarishda kompyuterlarning turli xillaridan foydalanilmoqda. Tayanch so’zlar: marketing axborot tizimi, axborotning doimiyligi, ichki hisobot tizimi, aniq ma’lumotlarning ahamiyati, marketing tadqiqotlari jarayonlari, pochta orqali so’rov, shaxsiy so’rovlar, kuzatuv va tajriba, tadqiqotlar rejasi, axborot muammolarini aniqlash, tadqiqotlar usuli, MATning mohiyati, axborotlarni yig’ish, qayta ishlash va uzatish, axborotga ishlov berish.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishyo’lida”. – T.: O’zbekiston, 1995. 2. I.A. Karimov. “O’zbekiston-bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xosyo’li”. – T.: O’zbekiston, 1996. 3. J.J. Jalolov. Marketing. O’quv qo’llanma. – T.: 1999. 4. B.Yu. Xodiyev, A.A. Qobulov, S.T. Ishmurodov, M.O. Xadayev, M.S. Yusupov, Sh.A. Meliboyev. «Kichik tadbirkorlikda marketing» (o’quv-amaliy qo’llanma) –T.: YEH TEMPUS dasturi «Matador-2000» loyihasi, 2004.

O'xshashlar

Marketingda narxlar va narxnavo tizimi

Marketingda sotishni tashkil etuvchi omillar

Valyuta tizimi

Marketingni strategik va taktik rejalashtirish

Mehmonxonalarni tasniflash tizimi