Marketing va uning iqtisodiy ahamiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Marketing va uning iqtisodiy ahamiyati

Yuklangan vaqt:

22.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.345703125 KB

Ko'chirib olish

Marketing va uning iqtisodiy ahamiyati Reja: 1. Marketingning mohiyati va ahamiyati. 2. Marketing – biznes falsafasi. 3. Marketingning boshqaruv funksiyasi. 4. Bozorni tanlash.

Marketing – (Marketing) ingliz tilidan olingan bo’lib, bozor faoliyatini o’rganish ma’nosini anglatadi. Marketing – bozorda iste’molchilarga mahsulotlarni to’g’ri shakllangan narxlarda yetkazib berishni o’rgatadi. Marketing – ayirboshlash yo’li bilan ehtiyoj va talablarni qondirishga yo’naltirilgan inson faoliyatining turi, bozordagi barcha qatnashchilarning o’zaro manfaatlariga asoslangan harakatlarini, talabni shakllantirish va qondirish uchun birlashtirishdir. Marketing – bu tovar harakatining barcha bosqichlarini o’z ichiga oluvchi, talab va taklifni o’rganish, mahsulot ishlab chiqarish dasturini yaratish, sotish va iste’mol qilish bilan bog’liq bo’lgan turli xildagi xizmatlar ko’rsatish va iste’moldan chiqqandan keyin utilizatsiyalashni tashkil qilish kabi bozor muammolarini yechishda yaxlit-tizimli (kompleks-sistemali) yondashishdir. Marketing XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida xaridor talabini qondirishga mo’ljallangan, korxonalarning ishlab chiqarish-sotish, savdo faoliyatlarini tashkil qilish va boshqarish tizimi sifatida paydo bo’lgan. Biroq, sobiq sotsialistik, moliyaviy-xo’jalik faoliyatini reja asosida, ma’muriy boshqarish asos bo’lgan jamiyatda, marketingni eng dastlabki tashkil bo’lish zarurati, negizi ham o’z- o’zidan yaroqsiz, keraksiz holga keldi. Ayniqsa, 50–80-yillardagi xo’jalik yuritishda baholashdagi yalpi miqdoriy ko’rsatkichlarning ustunligi, yirik xo’jalik va vazirliklarning yakkahokimligi noshud, kun sayin yemirilib borayotgan, «kasallangan» xo’jalik mexanizmining yaratilishiga olib keldi. Xarajatlarning o’sib borishiga asoslangan iqtisodiyot – asosiy maqsad sifatli tovar ishlab chiqarish, pirovard mo’ljal, xaridorlar talabini qondirish va fan-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilishni tezlashtiruvchi o’zgaruvchanlik, moslashuvchanlik kabi ishlab chiqarishni rag’batlantiruvchi harakatlardan mahrumdir. Ishlab chiqarish va umuman xo’jalik yuritishga marketing nuqtayi nazaridan yondashish xaridorga ta’sir qilishning keng jabhalarini o’z ichiga oladi. Bu bozor uchun bo’lgan raqobat kurashining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashga olib keladi. Bozor doirasida sabab-natija aloqalarini tahlil qilishning maxsus usullarini qo’llab, xaridorlar talabi, ehtiyoji, didi va ta’bi to’g’risida axborotlar to’plab, korxona va tashkilotlar, marketing konsepsiyasi u yoki bu tovarga va xizmatga xarid qiziqishini shakllantirish uchun iqtisodiy, tashkiliy, texnik va ijtimoiy (sotsial) yo’nalishlarni tashkil qiladi. Ular talabni mumkin bo’lgan rivojlanish istiqbolini aniqlaydilar, uni maqsadli yo’nalishini shakllantirish uchun qarorlar qabul qiladilar va ko’rilgan tadbirlar samaradorligini albatta nazorat qiladilar. Xarid masalaga marketingli yondashishdagi har tomonlama tahlilning o’ziga xosligi, bozordagi yuz beradigan jarayonlarni hisobga olishgina emas, balki ishlab chiqarish korxonalari, tovarlarni yetkazib beruvchi vositachilar, ulgurji va chakana savdo korxonalari hamda ular bilan bog’liq boshqa barcha tashkilotlarning bozor bo’g’inlari tizimidagi tezkor va uzoq vaqtga mo’ljallangan aniq maqsadlarini o’zgarishini tahlil qilishdir. Marketing xo’jalikning ma’lum bir tarmog’iga, masalan, ishlab chiqarishga yoki savdoga taalluqli deb o’ylash noto’g’ri bo’lur edi. U bozorga xizmat ko’rsatuvchi barcha xo’jalik subyektlarini o’z ichiga oladi va

ulardan birgalikda va yaxlit (kompleks) foydalanilganda, birgalikdagi faoliyatning so’nggi natijasi uchun umumiy strategik yo’nalishi mavjud bo’lgan holdagina uning vosita va usullari samarali natija beradi. Bizning iqtisodiyotimiz sharoitlaridan kelib chiqqan holda, bunday natijalar quyidagilar bo’lishi mumkin: bozor va milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqqan holda iste’mol tovarlari ishlab chiqarish va xizmatlarni tashkil qilish, tovar aylanishi miqdori va tarkibini shakllantirish, bozor talablari nuqtayi nazaridan milliy iqtisodiyotning istiqbolini aniqlash va hokazolar. Marketingli yondashish, markazdan turib boshqarish va rejalashtirishdan nima bilan farq qiladi? Bunda korxona va tashkilotlarning ish amaliyotida bozor talabi umuman hisobga olinmas edi. Marketing esa sotish uchun taklif qilinayotgan tovarning ham, unga almashinadigan va aholining turlicha bo’lgan tabaqalarining daromadlariga asoslangan pul oqimining ham aniq manzili bo’lishini talab qiladi. Markazlashtirilgan rejalashtirishdagi yalpi-qiymatli yondashuv pul va ayniqsa, tovar masalasini hech qanday boshqarmaydi, aksincha, uni ma’nosiz o’rtacha xaridor deb ataluvchi xaridorga yo’naltiradi. Hattoki, yetarli imkoniyatlar mavjud bo’lgan holda ham, talab va taklif orasida muvozanat bo’lmaydi, chunki korxonalar shunday sharoitda faoliyat ko’rsatadiki, ular uchun bozor talablariga moslashishning keragi yo’q bo’lib qoladi. Faqat ishlab chiqarish rejasini bajarish va oshirib bajarish kerak bo’ladi. Keyin bozorning o’zi unga kelib tushgan tovarni yutib ketadi. Bizning iqtisodiyotimizda mavjud bo’lgan doimiy taqchillilik qonuni shundan iborat edi. Bordi-yu ishlab chiqarilgan tovarning biron-bir qismi bozorda o’ziga xaridor topa olmasa, korxona hech qanday zarar ko’rmas va u hech qanday moddiy javobgarlikka tortilmas edi. Bunaqa «ish»dan kelib tushadigan zarar jamiyat «yelkasiga» og’ir yuk bo’lib tushar edi, xolos. Marketingli qarorlar qabul qilish korxonalardan bozorga mumkin qadar moslashishni va davlat iqtisodiy siyosatiga to’liq javob berish bilan birga, ishlab chiqarishning samaradorligi va foydaliligini oshirish, mehnat natijalaridan moddiy manfaatdorlikni oshirishga asoslangan, o’zining rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilishni har vaqt talab qiladi. Nima uchun bunday hol sodir bo’ladi? Chunki, marketingli yondashuvda qiymat qonuni va tovar ishlab chiqarishning boshqa iqtisodiy qonunlari qat’iy amal qiladi. Ana shu asosida faqat bozorgina tovar-pul almashinuvini ta’minlaydi. Ishlab chiqilgan moddiy boyliklar pul ekvivalentiga almashtirilmas ekan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish tugallangan va to’liq bo’lmaydi va yangi ishlab chiqarish davri sikli boshlanishi o’zo’zidan mumkin emas. Eng kam xomashyo, materiallar, mehnat va moliya resurslar sarfi bilan talabni ko’proq, to’laroq qondirishga imkon beradigan marketing strategiyasining ma’nosi ham ana shunda. Shunday qilib, marketing usullaridan foydalanish korxona manfaatlari va maqsadlarini, jamiyat maqsadlari va manfaatlari bilan birlashtiradi, iqtisodiyot taraqqiyotiga mikro va makroiqtisodiy yondashuv birligini ta’minlaydi.

Respublikamiz o’zining ijtimoiy maqsadlari va iqtisodiy dasturlarini faqat bozor mexanizmi orqaligina amalga oshirishi mumkin. Bunga bizni keyingi vaqtdagi tovar-pul munosabatlari va bozor iqtisodiyotining rivoji ham ishontirmoqda. Bozor – tovar xo’jaligining iqtisodiy kategoriyasi bo’lib, tovar ishlab chiqarish va muomalasi qonunlari asosida tashkil etilgan ayirboshlashdir. Boshqacha qilib aytganda, bozor sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) va xaridor (iste’molchi) lar o’rtasida sodir bo’ladigan barcha iqtisodiy munosabatlar yig’indisini o’z ichiga oladi. Bozor aloqalari va munosabatlari oldi-sotdi akti sifatida oddiy tovar ayirboshlashdan tubdan farq qiladi. Bu avvalambor tovar-pul munosabatlarini takror ishlab chiqarishning mumkinligi va zarurligi hamda tovar xo’jaligini yuritishning sharoitlarida ko’rinadi. Bozor mexanizmi xaridor talabini qondirishga, ishlab chiqarish xarajatlarini qoplay olishga, barqaror ishlayotgan har bir korxonaning foydaliligini ta’minlashga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga manfaatdorligini paydo qilishga va mahsulot sifatini oshirishga qodir xo’jalik yuritish qurolidir. Boshqaruvning iqtisodiy usullari amal qilgan sharoitda milliy iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini bo’lmish korxona va birlashmalarning huquq va mas’uliyatlari kengayadi, ularning tovar ishlab chiqaruvchilar sifatidagi roli oshadi. Tovar-pul munosabatlarining bundan keyingi rivoji iqtisodiyotning nodavlat sektori (kooperativlar, hissadorlik jamiyatlari, ijarachilik, xususiy ishbilarmonlik) ning kengayishi bilan bog’liqdir. Respublikamiz korxonalarining chet el firmalari bilan hamkorligi, ishlab chiqarish vositalari bilan erkin ulgurji savdoga o’tish ham tovar- pul munosabatlarining mustahkamlanishiga va respublikamizda bozor munosabatlarining taraqqiyotiga xizmat qiladi. Tayyor mahsulotlarni sotishni – marketingning asosiy vazifasi deyishimiz unchalik to’g’ri bo’lmaydi. Chunki, sotishgacha har bir tadbirkor bozordagi muhitni, ya’ni iste’molchilarning sotib olish qobiliyati, didi, iste’molchilarga kerak bo’ladigan mahsulotlar va ularni ishlab chiqarishgacha bo’lgan jarayonlarni o’rganib, ularni bozorga olib kelishlari va undan keyingina sotishni amalga oshirishlari mumkin. Marketing nafaqat mahsulotlarni reklama qilish yoki ularni sotish, balki bozorni o’rganish asosida olib borayotgan faoliyatimizdan manfaat ko’rish va faoliyatimizni rejali, tartibli olib borib yaxshigina foyda olishimiz ham demakdir. Marketingning asosiy maqsadlari talabni shakllantirish va rag’batlantirish, sotish, bozordagi ulush va foydaning hajmini kengaytirish maqsadida qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlari va tadbirkorlik faoliyati ish rejalarining asoslanishini ta’minlashdan iborat. Kichik tadbirkorlik faoliyatlarini boshqarish jarayonida marketing bo’yicha yondoshishning asosiy shiori bu – “ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish emas, balki sotiladigan mahsulotni ishlab chiqarish” degan ibora mavjud. Bu tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarishni boshlash jarayonidan oldin aniq iste’molchilar ehtiyojlarini mukammal o’rganishlari kerakligini, olingan ma’lumotlarga muvofiq mahsulotlarning kamchiliklarini

tuzatishlari va takomillashtirishlari, faqat shundan keyin ushbu mahsulotni bozorga chiqishi kerakligini bildiradi. Marketing faoliyatida iste’molchilar asosiy o’rinni egallaydilar. Tadbirkor o’z iste’molchilari sonini ko’paytirib borishga doim harakat qiladi. Buning uchun esa, u bozorni o’rganib, yangi iste’molchilarga va o’zlarining doimiy mijozlari uchun tovarlar va xizmatlar ko’rsatish turlarini kengaytirib borishlari kerak. Marketingning mohiyati deganda, tadbirkorlik faoliyatini olib borish jarayonida ishlab chiqariladigan tovarlar yoki ko’rsatiladigan xizmatlarni iste’molchilarga ularning iqtisodiy-ijtimoiy darajasiga qarab va sotib olish imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda faoliyat olib borish tushuniladi. Tadbirkor o’z faoliyati davomida marketing tadqiqotlarni olib borishni yaxshi anglashi kerak va ushbu sohani yaxshi bilishi lozim. Kichik tadbirkorlik faoliyatlarida faqatgina marketing bo’limini olib borayotgan marketing tadqiqotlari qoniqtirmasligi kerak. Marketing tushunchasi keng qamrovli bo’lib, buni nafaqat kichik tadbirkorlik faoliyatlaridagi marketing bo’limi yoki xodimining ish olib borishi, balki hamma soha vakillari o’z bilimi va vakolati doirasida olib borgan faoliyatlari yig’indisigina bozorda ishonchli natijani kutish mumkin. Tadbirkorlikning samarali vositasi hamda asosi bo’lib, marketing hisoblanadi, chunki u tadbirkorlik faoliyatida qaror qabul qilish va uni ishlab chiqishda hamda tadbirkorlik faoliyatini boshqarish tizimida, uni tashkil etishda, rejalashtirish va nazorat qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Marketing asosida bozorni har taraflama o’rganish yo’nalishlarining asosiylaridan quyidagilarni ko’rsatib o’tish zarur: talabni o’rganish; bozor tarkibini aniqlash; tovarni o’rganish; raqobat sharoitlarini tadqiq qilish; sotish shakli va uslublarini tahlil etish. Marketing tadbirkorlik faoliyatining bozorda ishlash uslubi bo’lib, iste’molchilar va ularning talab istaklarini o’rganish, ularga mos tovarlar yaratish, narx belgilash, tovarlarni yetkazib berish, taqdim etish, sotish, xizmat ko’rsatishni uyushtirish usullari, vositalari, tartib-qoidalari majmui hisoblanadi. Bularning hammasi birinchi asosiy maqsadga talab bilan taklifni o’zaro muvofiqlashtirishga xizmat qiladi. Marketing – iste’molchilar, bozorning aniq segmentlari talabini hisobga olish, aniqlangan talablarga mos yangi tovarni ishlab chiqish, rag’batlantirish va reklama tadbirlari asosida uni sotishni tashkil qilish hamda tovarlar harakatini aniqlash konsepsiyasidir. Jahon amaliyoti tajribalari asosida o’tkazilgan izlanishlar va statistik ma’lumotlar shuni ko’rsatmoqdaki, tashkil qilingan xususiy korxonalarning 50–60 foizi faoliyat yuritishning dastlabki 3 yili ichida inqirozga uchrashi mumkin. Agarda siz shu kabi xususiy korxonaning rahbari bo’lsangiz va bu holatga duchor

bo’lmay desangiz o’z ustingizda va ko’zda tutgan rejalaringiz ustida ko’p mehnat qilishingizga to’g’ri keladi. Xususiy korxonalarning inqirozga uchrashiga va yopilib ketishiga bir qancha sabablar ta’sir qiladi. Bu sabablar ichida asosiy o’rinlardan birini marketing egallaydi. Xo’sh marketing o’zi nima? Bozormi? Sotuvlarmi? Yo’q. Marketing — xaridorlar ehtiyojini qondirish va daromad olish maqsadida mahsulot, xizmat, qimmatli qog’ozlar bozorida olib boriladigan keng qamrovli faoliyat turidir. Marketing ishlab chiqarish jarayonini bozor talablariga moslashtirish uchun xizmat qiladi. Marketing faoliyatini amalga oshirish muhiti quyidagi besh qismga bo’linadi: – nazorat qilinadigan omillar; – nazorat qilinmaydigan omillar; – o’z maqsadiga erishishni tashkil qilishda yutuqlar yoki muvaffaqi- yatsizliklar darajasi; – teskari aloqalar; – moslashuvchanlik. Kichik tadbirkorlik faoliyatini nazorat qilish jarayoni omillariga tadbirkor tomonidan boshqarishni quyidagicha amalga oshirishi, ya’ni o’zaro faoliyatiga bog’liq bo’lgan qarorlarini amaldagi qonunchilikka binoan qabul qilishi, yuqori tashkilot rahbariyati tomonidan aniqlik kiritiladi. Ushbu nazoratni quyidagi chizmada ko’rishimiz mumkin: Tadbirkorlik faoliyati rejasi Yangi tovarlar Tovarlarni ishlab chiqish Kommunikativ siyosatBiznesda marketing tadqiqotlari Marketing tashqi muhiti Bozor tadqiqoti Imkoniyatlari Maqsad li bozor M a r k e t i n g d a s t u r i Nazorat Samara - Budjet Xodim - ommu K - Taqsi - Basho- Tovar Baho xarajati dorlik turlari kativ ni lari mot siyo - siyo - rat si yosati siyosati sati qilishsati

Taqsimlash Bozor Iste’molchilar 1-chizma. Marketing faoliyatining chizmasi. Mamlakatimizda marketingning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Ishlab chiqaruvchilar o’rtasida raqobatning kuchsizligi. 2. Mahsulotlar ishlab chiqarish hajmining taraqqiy etmaganligi. 3. Taqsimlovchi va qayta taqsimlovchi vositachi tuzilmalarning an’anaviykuchli ta’siri bilan asoslanadi. Kichik tadbirkorlik faoliyatini marketing tadqiqotlari asosida nazorat qilinadigan hamda nazorat qilib bo’lmaydigan sohalarining chizmasini quyidagicha keltirish mumkin: muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi 2-chizma. Marketing faoliyat yuritadigan atrof-muhit doirasi. Marketingning tarkibiy tuzilishi mikromarketing va makromarketing turlaridan iborat. Mikromarketing – tadbirkorlik faoliyatida ishlab chiqarishni shakllantirish, mahsulotlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga borish oqimini boshqarish bilan bog’liq bo’lgan faoliyat hisoblanadi. Uning vazifasi iste’molchilar talabini qondirish bilan bir qatorda tadbirkorning oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishdan iborat. Umuman bu ijtimoiy-iqtisodiy jarayon bo’lib, mahsulot yoki xizmatlarga bo’lajak (potensial) talab-tarkibni o’rganish, shuningdek, ushbu talabni va taklifni shakllantirish, iste’molchilarga mahsuloti haqidagi axborotlarni berish, ishlab chiqargan mahsulotlarini tegishli joyga, kerakli vaqtda yetkazib berish yo’llari bilan o’z maqsadiga erishishni qondirishni ko’zlaydi. Makromarketing – tadbirkorlik faoliyatidan chetga chiqadi va turli korxonalar, birlashmalar, konsernlar, uyushmalar va tarmoqlar darajasida amalga oshiriladi. Umuman kengroq ma’noda makromarketing tushunchasi mamlakatning milliy iqtisodiyoti miqyosida mahsulotlarni yaratish va uning pirovard iste’molchiga tomon ko’chish jarayonida qatnashadigan faoliyat hamda tadbirkorlarni birlashtiradigan tizimdir. Ushbu tizim barcha ishlab chiqarish, savdo, transport, reklama, axborot va boshqa marketing vazifalarini bajaradigan xizmatlarni qamrab oladi. Makromarketingning vazifasi – butun mamlakat bo’yicha marketing xizmatlari oqimini boshqarishni tartibga solishdan iborat. Nazorat qilinmaydi Iste’molchi lar Raqobat Hukumat qarori Iqtisodiyot Texnologiy a AxborotlarNazorat qilinadi Biznes boshqaruvi Marketing

Marketing tashqi muhiti – tadbirkorlik faoliyati yoki boshqa katta tashkilotlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va huquqiy omillar majmuidir. Umuman marketing ichki va tashqi muhitlarga bo’linadi. Ichki muhitni shakllantiruvchi omillari tadbirkor tomonidan nazorat qilinadi, unda texnologik jarayonlarning moliyaviy ahvoli, tashkiliy tuzilishi, bozorni tanlash va boshqalar bilan bog’liqdir. Nazorat qilinadigan omillarni tadbirkorning o’zi va uning marketing xizmati bo’limi boshqaradi. Marketingni tashkil etish – marketing xizmatlarini boshqaradigan idoralarning tashkiliy ko’rinishi bo’lib, u yoki bu topshiriqni bajarish uchun bo’ysunish va javobgarlikni belgilaydi. Jahon bozorida mahsulotlarning quyidagi xususiyatlariga alohida e’tibor beriladi: – tovar rangi; – bog’lami (g’ilofi); – tashqi ko’rinishi; – erganomik xususiyatlari ilova qilinadigan hujjatlar tavsifi, foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar va boshqalar. Mahsulotning bir qismi zamonaviy degan maqomga ega va xaridorlar ularni ana shu xislati uchun sotib oladilar. Tovarni ishlab chiqarishdan oldin, uning iste’mol xususiyati tahlil qilib chiqiladi. Tovarni o’rganish: raqiblar tovarlariga qaraganda o’z mahsulotlarimizning yangiligi va raqobatbardoshligi, uning mahalliy qonunchilik tartib va qoidalari talabiga to’g’ri kelishi, hozirgi va kelajak iste’molchilar ehtiyojlarini qondira olish qobiliyatlari, xaridorlar talablari va davlat hujjatlari asosida modifikatsiyalash va hokazo. Xaridorlarni o’rganish: mahsulotimizning asosiy iste’molchilari kimlar, uni ishlatish usullari, tovarning qaysi belgilari uchun iste’molchilar sotib olishyapti, iste’molchilarni sotib olishga nima majbur qilmoqda, iste’molchilarni xatti- harakatlarini shakllantiruvchi omillar, ehtiyojlari yaqin keladigan mijozlarni ajratib olish imkoniyati, iste’molchilar tarkibini narxlash, qondirilmagan iste’molchilar talabiga fan-texnika yutuqlari ta’siri. Bozor holatini o’rganishda, uning geografik joylanish hajmi tovarlar va ishlab chiqaruvchilar tarkibi raqobatning shiddati konyunkturasi va uning istiqboliga ahamiyat beriladi. Bozor eng avvalo, butun bozor konyunkturasini kompleks tadqiq etish, ishbilarmon doiralar fikricha biznesmenga xatolarga yo’l qo’ymaslik, xo’jalik masalalarida bir qarorga kelishda qaltislikni kamaytirishga yordam beradigan muhim omil hisoblanadi. Marketingni tashkil qilish – tadbirkor o’z faoliyatini bir necha yo’nalishda amalga oshirishi mumkin: 1. Funksional – bunda javobgarlik, taqsimot, sotish, ta’minot va tovarharakatini tashkil qilish tushiniladi. 2. Tovarning ko’rinishi va ishlab chiqarish tamoyili bo’yicha tashkiletish. Unda funksional tamoyillari asosida amalga oshiriladi.

2. Marketing – biznes falsafasi Marketing – bu biznes falsafasidir, bunda iste’molchilar va potensial iste’molchilar biznes strategiyasining markaz doirasida turadi. Ushbu faoliyat turlariga quyidagilarni keltirib o’tish mumkin: – iste’molchilarning va potensial iste’molchilarning ehtiyojlarini aniqlash; – mahsulotning optimal strategiyasini tanlash; – mahsulotlarni ishlab chiqarishdan tortib to iste’molchilargacha samarali yetkazib berishni (o’tkazishni) ta’minlash; – mahsulotlarni iste’molchilar sotib olishlariga ishontirish va ularni axborotlar bilan ta’minlab borish; – sotiladigan mahsulotlar narxini aniqlashtirib olish; – faoliyat ko’rsatayotgan bozorlarni kengaytirish va yangi bozorlar tashkil qilish uchun harakat qilish. Tadbirkorga marketing nima uchun kerak? “Mahsulotlarni sotish uchun marketing kerak”, degan tadbirkorlarning an’anaviy javobi, lekin bunday javob qoniqarli emas. Bizning tadbirkorlar mahsulotlari sotilmay qolgan taqdirdagina marketing tadqiqotlari bilan shug’ullanishni eslab qoladilar. Ishlab chiqilgan va sotib olingan mahsulotlarni sotishda muammo chiqib qolganda tadbirkorlar: “Mening mahsulotlarim yaxshi- ku, nega ularni sotib olmayaptilar”, deb marketing tadqiqoti bilan shug’ullanishni o’ylab qoladilar. Bunday yondoshish marketing miopieysi (kalta qo’llik) yoki marketingning tovarlar yo’nalishi deyiladi. Tadbirkorlar hech qanday qiyinchiliklarsiz mahsulotlarini sotib turishgan vaqtda uni ishlab chiqarish doim naf keltiradi. Buning uchun yo’nalishni yaxshi anglab olish kerak. Bunda iste’molchilarning ehtiyojlari qanday ekanligini, ularning tovarlarga nisbatan fikrlari, iste’molchilar qanday tovar va xizmatlarni xohlaydilar va qanday narxda sotib olishlari mumkin degan ma’lumotlarga tadbirkor doim ishlab chiqarishni tashkil qilishdan oldin ega bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Tadbirkor marketing faoliyatini tadqiq qilish jarayonida iste’mol darajasini o’rganibgina qolmasdan, balki ushbu iste’molni qondirishga e’tiborini qaratishi kerak. Marketing maqsadi – taqsimotni jonlantirish, mijozni yaxshi tushunish va anglash, tovarlar yoki xizmatlarni iste’molchiga to’g’ri kelishini o’rganishdan iborat. Marketing tadqiqotlarini olib borish jarayonida SWOT tahlili alohida o’rin egallaydi. Marketingning ko’pgina ta’riflari mavjud bo’lib, ularning ayrimlarini quyidagi chizmada keltirib o’tganmiz: ¹ Mualliflar Ta’riflar 1 . Marketing Marketing – bu tijorat faoliyatidir, bunda biznes

instituti (AQSH) rivojlanadi, iste’molchilarning ehtiyojlarini aniqlaydi va ularga munosib javob bera oladi. 2 . Piter Drakker Marketing – bu butun biznes jarayoni bilan faoliyatning oxirgi natijasini nazarda tutadi, bu esa iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirilganligi nisbatini e’tiborga olib boradi. 3 . Filip Kotler Marketing – bu muhtojlik va ehtiyojni ayirboshlash orqali qondirishga qaratilgan inson faoliyatining turidir. 3-chizma. Marketing ta’riflari. Tadbirkorlikda faoliyat ko’rsatayotgan hamma xodimlar marketing tadqiqotlarini olib borishni yaxshi bilishlari va tushunishlari hozirgi kun talabi bo’lib qolmoqda. Chunki, uzoq muddatli faoliyat ko’rsatish maqsadida marketing sohasini bilish orqaligina biznesni to’liq amalga oshirish mumkin. Misol uchun: 1. Siz yaqinda sotib olgan mahsulotingizni ishlab chiqaruvchi yokiyetkazib beruvchi tomonidan qanday marketing jihatlaridan foydalanib namoyish qilganligi haqida o’ylab ko’ring. 2. O’zingizning ehtiyojingizni qondirish maqsadida, o’zingizni sotiboluvchi deb tasavvur qilib ko’ring, siz qachon va qanday vaqtlarda quyidagi ovqatlanish korxonalari xizmatidan foydalanishingiz mumkinligi haqida diqqat bilan o’ylab ko’ring: a) uyga tayyor ovqat olib ketish mumkin bo’lgan do’kon xizmatidan; b) Makdonalds – tayyor ovqatlar, bir zumda kafesidan; d) yuqori sifatli restoran xizmatidan foydalanasiz. Endi ushbu ovqatlanish korxonalarining marketing siyosatiga kelsak, qaysi ovqatlanish korxonasi marketingi sizning e’tiboringizni o’ziga jalb qila oladi (masalan, mahsulot, atrof-muhit ta’siri, reklama tadbirlari va marketingning qo’llanilish maqsadi). Marketingni ishlab chiqarishni, xizmat ko’rsatishni boshqarish va bozor yo’nalishidagi savdo-sotiqning yagona bir tizimi sifatida ikki jihatdan qarab chiqish zarur. Birinchi jihati – Marketing tadqiqotlari tadbirkorlik faoliyatini boshqarishdagi muayyan tafakkur tarzidan iborat, uning o’ziga xos tomoni shundan iboratki, tadbirkor bozor yo’nalishida faoliyat olib boradi, ya’ni an’anaviy bo’lib qolgan sotish talablariga moslashishdan bozor talablariga moslashishga o’tadi. Bu esa boshqaruvchilar (menejerlar) va umuman tadbirkorlik faoliyatidagi yanada yuqoriroq bosqich bo’lib, tadbirkor yangi ilg’or texnologiyaga asoslangan holda, texnologiya talablari bilangina cheklanib qolmay, pirovard maqsad – bozor

talablariga mos keladi, bu esa boshqaruv sohasida qarorlar qabul qilish tarzini ko’p jihatdan o’zgartirib yuboradi. Ishlab chiqariladigan mahsulotning texnikaviy ko’rsatkichlari bilan bir qatorda uning iste’mol sifatlarini takomillashtirishga katta e’tibor beriladi. Bunda ishlab chiqarish xarajatlarigina emas, shu bilan birga bozor narxlari darajasi ham e’tiborga olinadi. Tovarni g’iloflash muayyan darajada mahsulotni sotishni tezlatadigan va ayni paytda tovarlarning firma reklamasini kengaytiradigan muhim tadbir tarzida baholanadi. Marketingni tashkil etish mahsulot savdosini nazorat qiladigan marketing bo’limi va xizmatlarini barpo etish bilan cheklanib qolmaydi. Marketing faoliyati tadbirkorning o’z marketing tizimini tashkil qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bu tizim esa asosiy uch tashkiliy bo’limdan tashkil topadi: boshqaruv, tadqiqot va nazorat bo’limlari. Tizimning boshqaruv bo’limi – bu marketingni tashkil etish bilan shug’ullanadigan xizmatdan iborat, uning asosiy vazifasi – tadbirkorlik faoliyatining barcha bo’linmalarini zarur bozor ma’lumotlari bilan ta’minlash va ularning bozor talablariga to’g’ri keladigan faoliyat olib borishlariga mo’ljal olish bilan bog’liq bo’lgan jamiki ishlarni o’zaro muvofiqlashtirishdir. Tizimning tadqiqot bo’limi – bozorni, sotishni, ishlab chiqarishni, narx-navoni, reklama va boshqa marketing faoliyati sohalarini qamragan holda tadqiq etishning uslubiy, axborot yo’l-yo’riqlari va tartib-qoidalaridan iborat. Tizimning nazorat bo’limi – marketingning maqsadli dasturlari va uni nazorat qilishdan iborat. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad – bozordagi mavjud vaziyatlar va tadbirkorning imkoniyatlariga qarab turli davrda strategiya, taktika, tezkor bozor faoliyatini shakllantirishdir. Ikkinchi jihat – bu marketing bozorida to’g’ridan to’g’ri olib boriladigan faoliyat deb yuritiladi. Agar marketing mahsulotlarni sotish, ishlab chiqarishni boshqarish tizimi sifatida tadbirkorning ishonchli tayanchi hisoblansa, bozordagi bevosita faoliyatdan iborat bo’lgan marketing tadqiqotlari tadbirkorning faoliyat yuritishini shakllantiradi, marketingning turli usul va vositalaridan tashkil topadi va jamlanib, marketing – “mix”ni vujudga keltiradi. Uning asosida “4p” formulasi turadi: 1 – narx (price); 2 – mahsulot (product); 3 – joy (place); 4 – siljitish (promotion). Har qanday tadbirkor o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish uchun marketing – (mix)ni turli guruhlantirish va ko’rinishlarda qo’llaydi: • mahsulot sifati va xizmatini takomillashtirish; • moslashuvchan narx siyosati; • reklama; • savdoni kuchaytirish; • mahsulotni sotish shartlari; • tovar harakati yo’llari va hokazolar.

Bunda marketingning bozordagi faoliyati ommabop shakl va usullari yo’q. Har bir xo’jalik subyekti ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish xususiyatlari va bozordagi holatni hisobga olgan holda, o’z boshqaruv marketingi va marketing – (mix) modelini ishlab chiqadi. SWOT tahlili yordamida bozor bo’shlig’ini aniqlash. Strengths (ustunlik), Weaknesses (kamchiligi), Oportunities (imkoniyatlar), Threats (xavf-xatar) Tadbirkorli k Atrof- muhit faoliyatinin g ustunligi va Bozor bo’shlig’ i tomonida n imkoniyatlar i va kamchiligi xavf- xatarlari 4-chizma. Bozor bo’shlig’i chizmasi. Marketing — o’zbekistonlik tadbirkorlarning eng «og’riq» nuqtalaridan biridir. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida uchraydigan muammolar bilan birgalikda tadbirkorlik subyektining o’zi ishlab chiqargan mahsulotini sotish imkoniyatlari bilan mavjud muammolar ilgari surilmoqda. Tadbirkorlik faoliyatini tahliliy o’rganish jarayonida uning ustunliklari, imkoniyatlari, kamchiliklari va tahdidlarini qiyosiy o’rganish orqali amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyatini rejali va bir maqsad sari to’g’ri olib borish uchun quyidagi SWOT tahlilidan yuqori darajada foydalanishi kerak bo’ladi. Tadbirkorlik faoliyatini tahlil qilishda quyidagi holatdan foydalaniladi. SWOT tahlili uchun savollar S – Ustunlik Mahsulotimizni ng yaxshi tomonlari Faoliyatimiznin g boshqa– lardan kuchli tomoni W – kamchiligi Yaxshilash mumkin emasmi? Kompaniyamizga yaxshi e’tibor va o’zgarishlarni qanday qilamiz? Rivojlanishimizga nima xalaqit beryapti? O – Imkoniyat T – Xavf-xatar

lar Biznesn i rivojlantir ish Korxonamiz oldidagi xavflar uchun tashqi muhit ta’siri? Atrof-muhit 5-chizma. SWOT tahlili. 3. Marketingning boshqaruv funksiyasi Tadbirkorlik faoliyati uchun eng asosiysi bu iste’molchilar ehtiyojlarini sotib olish xohishlari haqida qayg’urishlari hayotiy zaruriyat hisoblanadi. Ushbu jarayonni o’rganishda esa boshqaruv juda katta ahamiyat kasb etadi. Marketing faoliyatini boshqarish – mahsulotlarni yaratish, yaratilgan mahsulotlarni esa sotish va sotishdan keyingi xizmatni o’z ichiga qamrab oladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlardagi tadbirkorlik faoliyatlari marketing tadqiqotlari asosida yetuk mutaxassislar va marketing faoliyatini yaxshi tushunadigan xodimlar bilan faoliyat olib boradilar. Tadbirkorlik faoliyatining ayrim hollarida esa, marketing ilmini yaxshi egallagan xodimlar bilan ta’minlangan, ular ushbu biznes faoliyatini bozor muhitiga mos ravishda olib borish hamda ehtiyojlarni qondirish, iste’molchilarni o’rganish orqali korxonada kerakli natijalarni ko’rsatib kelmoqdalar. Tadbirkorlik faoliyatining yo’nalishi va biznes faoliyati turiga qarab mutaxassislar samarali marketingni boshqaruv tizimini taklif etishadi. Kichik tadbirkorlikda marketingni boshqarish unchalik katta mutaxassislar guruhidan iborat bo’lmasada, ularda kichik bo’lsa ham marketingni boshqaruvchi lavozimi mavjud. Ko’p hollarda esa kichik tadbirkorlikda korxona egasi, ya’ni tadbirkor boshqaruvchi, u marketingni boshqaruvchisi ham bo’lib hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda rahbar, ya’ni mulk egasi, moliyani boshqaruvchisi va kadrlarni boshqaruvchisi ham bo’lishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat iqtisodiy qonunlarini yaxshi bilmay turib tadbirkorlik faoliyatini boshqarib bo’lmaydi. Boshqarish jarayonida tadbirkorlik faoliyatidagi hamma axborotlar ham ahamiyatli hisoblanadi. Masalan, bozorda ishlab chiqilgan yoki ko’rsatilayotgan xizmatlarga nisbatan talab, bozordagi raqobatchilar to’g’risidagi ma’lumotlar muhim hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatida marketingni boshqarishning yana bir usuli narx siyosatidir. Tadbirkor narxlashda talab va taklif bilan birga iste’molchilarning ehtiyojlarini, ularning iqtisodiy to’lov qobiliyati darajasini, ularning didlarini, xohish va istaklarini hisobga olib borgan holda boshqarishni o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarayotgan va sotayotgan mahsulotlariga narxni to’g’ri belgilash biznesni samarali boshqarishdan darak beradi.

Bulardan tashqari tadbirkorlik faoliyatida marketingni boshqarish jarayonida kadrlarni boshqarish ham muhim hisoblanadi. Kichik biznesda o’z xodimlarini, boshqaruv apparatidagi mutaxassislarni va hamma ishchilarini zamon talabiga mos ravishda ularni boshqarish va malakasini oshirib borish muhim hisoblanadi. Tadbirkorlar, boshqaruv bo’yicha maslahatchilar bu sohada malakali yordam ko’rsatishadi, tajriba almashishadi va korxona mutaxassislarini o’qitishadi deb o’ylashadi. Ammo bu doimo ham to’g’ri emas. Xo’sh, tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun tadbirkor yoki rahbariyat nimalarni va qanday amalga oshirishlari mumkin, degan savolga doim tajribali tadbirkorlar va ishbilarmonlar bozordagi marketing holatidan kelib chiqib javob berganlar. Marketing boshqaruvi – bu o’z navbatida boshqaruv tizimining ishbilarmonligi, ishlab chiqarish va savdo faoliyatidagi o’zgarishlarga doim tayyorligi, bozor konyunkturasi va iste’molchilar talabini o’zgarib turuvchi sharoitlariga moslashishdir. Marketing xizmati iste’molchilar va bozor bilan aloqa munosabatlarini doimiy olib boruvchi hisoblanadi va bozor talabini qondirish hamda foyda olishga qaratilgan yagona uyushgan jarayonni barpo etadi. Quyidagi chizmada biz xorijiy mamlakatlar korxonalarida marketing boshqaruvining tashkiliy ko’rinishini keltirib o’tamiz: Boshqaruv direktori Marketingni boshqarish jarayoni quyidagicha tuzilgan bo’ladi: 1. Bozor muhitining tahlili. 2. Maqsadli bozorni tanlash. 3. Marketing kompleksini ishlab chiqish. 4. Marketing tadbirlarini hayotga tatbiq qilish. Bozor muhitini tahlil qilish jarayonida tadbirkor o’z oldiga qo’ygan maqsadini amalga oshirish uchun ushbu tahlildan keng foydalanadi. Bozor muhitini tahlil qilish va uni boshqarishda bozordagi iste’molchilar, ularning talablari, Marketing bo‘yicha direktor Narxlash va sotish boshqarmasi Mahsulot ishlab chiqarish Sotish bo‘yicha bosh menejer Angliya) ( Eksportga sotish bo‘yicha menejer Marketing tadqiqoti bilan ta’minlovchi menejer Taqsimot bo‘yicha menejer Sotish bo‘yicha mahalliy mene j e r Asosiy hisob va sotish bo‘yicha milliy Marketing tadqiqotlar bo‘limi Marketing nashri va ko‘rgazmalar Jamoat bilan ishlash agentligi va reklama 6- chizma. Xorijiy mamlakat korxonalarida marketing boshqaruvining tashkiliy ko‘rinishi.

raqobatchilarning faoliyatlari va narx-navo siyosatini o’rganib o’z faoliyatlarini boshqarishlari muhim hisoblanadi. Yuqoridagi tahlil natijalaridan kelib chiqqan holda maqsadli bozor tanlab olinadi va unda faoliyat olib boriladi. Bunda bozordagi talab hajmi o’rganilib chiqiladi va bozorni segmentatsiyalash (guruhlarga bo’lish) jarayoni amalga oshirilib tahliliy o’rganiladi. Marketing kompleksini ishlab chiqishda bozor muhitini tahlili va bozordagi ma’lumotlar asosida tahliliy harakat qilish majmuasi ishlab chiqiladi. Shunga ko’ra tovar ishlab chiqarish, ishlab chiqarilgan tovarga narx o’rnatish, tovarlarni tarqatish usullari va sotishni rag’batlantirish ustida faoliyatlar olib boriladi. Yuqoridagi tahliliy natijalarga tayangan holda marketing tadbirlarini hayotga tatbiq etish va boshqarish jarayoni amalga oshirilib boriladi. Ushbu bosqichda esa strategik rejalashtirish, nazorat va uning turlari to’liq yoritib beriladi. Marketing boshqaruvi. Bu bo’limda marketing boshqaruv tuzilmasini belgilash bilan bog’liq bo’lgan masalalarni ko’rib chiqish tavsiya etiladi. Mumkin bo’lgan variantlar sifatida bu yerda quyidagilarni o’z ichiga olgan marketing boshqaruv chizmalari bo’lishi mumkin: a) erkin marketing xizmatini yaratish; b) uning optimal strukturasini belgilash; d) tanlangan marketing xizmatini hisobga olgan holda boshqa xizmatlar va boshqaruv tuzilmalari bilan o’zaro aloqa tizimi. Kichik biznes korxonalari faoliyatining o’ziga xosligi shundaki, boshqaruv personali shtatining chegaralanganligi marketing xizmatini o’z ichiga oluvchi ixtisoslashgan boshqaruv strukturalarini yaratishga imkon bermaydi. Bunday holatda marketing tadbirlarini o’tkazish alohida shaxslarga topshirish va quyidagi jadvalni to’ldirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Marketing bo’yicha ishlarni taqsimlash ¹ Xodimlarning familiyasi, Mansa bi Marketing bo’yicha ismi, otasining ismi biriktirilgan vazifa 1 . 2 3 4 7-chizma. Marketing bo’yicha ishlarni taqsimlash. Tadbirkorlik faoliyatini boshqarishda marketing nazorati katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu nazorat bo’limini tanlashda shuni nazarda tutish lozimki, unda tadbirkor bozor faoliyatining marketing tadqiqoti asosida nazorat qilishning quyidagi 3 turidan foydalanishi, ya’ni: – tadbirkorlik faoliyatining xususiyatlari; – imkoniyatlarini hisobga olib yillik reja nazorati; – foydalilik nazoratini o’rnatish maqsadga muvofiqdir.

Bu holda marketing nazoratini amalga oshirish rejasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi. Nazora t choralari tarkibi Tahlili y material O’tkaz ish muddati Tayyorl ash sanasi Javobgar shaxs Mahsu lot sotish tahlilin i tayyorlas h Ishlab chiqarish hisobotlar i Har bir oy o’suvcha n tartibda Kelasi oyning 2- sanasigac ha Xizmat (sotishga javobgar) Bozor ulushi tahlilini o’tkazish Statisti k ma’lumot lar, yig’malar i Yilda bir marta Birinch i chorak Marketin g xizmatiga javobgar Market ing va sotuvga ketgan xarajat lar haqida tahlilni tayyorlas h Korxo na moliyavi y hisobotlar i Yarim yilda bir marta Iyul, Yanvar Xizmat (moliyavi y hisobotga javobgar) Iste’m ol talabi va munosab ati o’zgari shi tahlili Xarido rlar so’rov anketasi Ikki yilda bir marta Tahlil o’tgandan so’ng 10 kun ichida Xizmat (marketin gga javobgar) Foydal ilik tahlilini o’tkazish Moliya viy faoliyati haqida hisobot Har chorakda bir marta Aprel, Iyul, Oktabr, Yanvar Xizmat (marketin gga javobgar) 8-chizma. Marketing nazorati rejasi.

Foydalilikni nazorat qilish kerak bo’lgan holda, uni alohida tovar, sotish hududi, taqsimot kanali, bozor segmenti bo’yicha o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Marketing nazorati rejalashtirilgan va olingan natijalarni taqqoslash maqsadida amalga oshiriladi, shuning uchun kerakli grafik tuzish maqsadga muvofiq bo’ladi. ko’rsatkichlar haqiqiy kattaligi ko’rsatkichlar 9-chizma. Marketing nazoratini rejalashtirish. Marketing nazoratini tayyorlashda e’tibor berish lozim bo’lgan masalalar quyidagilardan iborat: 1. Nazorat ishonchliligi foydalanilayotgan ma’lumot ishonchliligi vahajmiga bog’liq, shuning uchun maxsus shakllarni ishlab chiqish va ishonchli ma’lumot manbalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 2. Agar sizda bir qancha axborot manbalari bo’lsa tekshirish uchuntaqqoslab ko’ring. 3. Foydalilik nazorati har bir tovar qoldig’i, sotish hududlari, taqsimot kanallari, bozor segmentlari bo’yicha hisobotlarga tayangan holda olib borildi va moliyaviy xizmatlardan haqiqiy rentabellikni aniqlash bo’yicha qo’shimcha ishlarni bajarishni talab etadi. 4. Bozorni tanlash Har qanday tadbirkor o’z faoliyatini uch jarayoniga jalb etadi: – tashqi muhitdan resurslarni olish; – resurslarni mahsulotga aylantirish; – mahsulotni tashqi muhitga – bozorga chiqarish. Boshqarishning muhim vazifasi tashqaridan resurs olish va bozorga mahsulot chiqarishni muvofiqlashtirishdir. Agar korxonada ushbu muvozanat buzilsa, uning faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Hozirgi zamon bozori ushbu muvozanatni quvvatlashda bozorga mahsulot chiqarish jarayonining ahamiyatini ancha oshiradi. Tadbirkorlik faoliyatlari har qanday bozorni tanlashlaridan oldin uni to’liq, har tomonlama tahliliy jihatdan o’rganib ushbu bozorga kirish uchun kerak bo’lsa katta xarajatlar qiladilar. Yangi bozorga kirish uchun zarur bo’lgan tahlil va marketing tadqiqotlarini o’tkazmay turib, tavakkalchilik asosida faoliyat yuritishlar bu boshlangan biznesning uzoqqa bormasligidan dalolat beradi va umuman bunday faoliyat maqsadga muvofiq emas. Mahsulotlar kiritiladigan bozorni aniqlashda quyidagilar o’rganiladi: Rejadagi ko‘rsatkichlar vaqt

– bozorga kiritiladigan tovarlarni iste’molchilar didlariga qarab o’zgartirib borish; – iste’molchilarning yoshlari, an’analari, ijtimoiy va iqtisodiy darajalari bo’yicha guruhlash; – reklamani iste’molchilarning qabul qilish jihati; – tadbirkorlik faoliyatining raqobatga bardoshliligi. Yuqoridagi bozor to’g’risidagi ma’lumotlarni bilish tadbirkorga va mutaxassisga o’z faoliyatlari haqida to’g’ri qaror qabul qilishlari uchun oydinlik kiritadi. Tadbirkor uchun bozorni o’rganish va u xohlagan natijaga erishish uchun faoliyatini bozor muhitiga mos ravishda olib borishi kerak bo’ladi. Bozorni o’rganishda bo’lajak iste’molchilarning tadbirkor taklif qilayotgan tovarlarga nisbatan ehtiyojlarini aniqlash bozorga kirish imkoniyatini yaratadi. Ushbu o’rganish esa tadbirkorga ishlab chiqarishni boshqarish va uni to’g’ri tashkil qilishi uchun ahamiyatlidir. Bozorni o’rganish va bozorga kirish jarayonida iste’molchilarga taklif qilinayotgan tovar haqidagi ma’lumotlarni shunday tarqatish kerakki, unda keng aholi ushbu tovarni hayotiy zaruriyat deb bilsin. Iqtisodi rivojlangan mamlakatlar korxonalari tajribasi shuni ko’rsatadiki, unda olib borilgan bozor haqidagi ma’lumotlarning samaradorligi quyidagicha o’rganiladi: – bozorda sotiladigan tovarlarni aniqlash; – sotishni tahliliy o’rganish va uning istiqbolini belgilash; – iste’molchilarni o’rganish; – raqobatchilarni o’rganish; – sotiladigan tovarlarga nisbatan raqobatni o’rganish orqali faoliyat natijasi oshib borishi mumkin. Maqsadli bozorni tanlash usullari quyidagilardan iborat: 1. Haqiqatda siz qanday tovarlarni (xizmatlarni) sotayapsiz? – Odamlar o’zlariga kerakli mahsulotlarga pul sarflaydilar, bu bilan o’zlarining muammolarini yechadilar. 2. Sizning mahsulotingizga kimning ehtiyoji bor? 3. Iste’molchilarning qaysi turlari sizning mahsulotingizni sotib olishlari mumkin? – Yoshi, jinsi, daromadi, mashg’ulotlari turi, ma’lumotlari, oilaviy ahvoli, oila a’zolarining soni va hokazolar. 4. Bozorni qanday segmentlash (guruhlash) kerak? 5. Bozor bo’shlig’ingizni qanday aniqlaysiz? Barcha bozorlarning darajalashtirilgan tahlili alohida bozorlarda paydo bo’ladigan holatlar va xavf-xatarlarni o’z vaqtida aniqlashga va ular strategiyasini ishlab chiqishda hisobga olish uchun imkon beradi. Bozorni, hammadan avval bozor holatini to’lig’icha tadqiq qilish korxonalarga xatolardan qochish, xo’jalik qarorlarini qabul qilishda xavf-xatarni kamaytiruvchi qurol bo’ladi. Bozor tadqiqotining mazmuni:

Mazmuni Narxlas h Son ko’rsatkichlari Ijobiy Salbiy 1. Bozor imkoniyatlari. x x 2. Bozor hajmi. x x 3. Bozorning to’lov darajasi. x x 4. Bozorning o’sish sur’atlari. x 5. Sotuvchilar o’rtasida bozorning taqsimlanishi. x x 6. Iste’molchilarning bir maromdaligi. x x 7. Narxlarning rivojlanishi. x x Sifat ko’rsatkichlari 1. Iste’molchilar tarkibi. x x 2. Xarid sabablari. x x 3. Xarid qilish jarayonining turi. x x 4. Iste’molchi axborot olishining usuli. x x 5. Bozor tizimi elementlari o’rtasida kuchlarning taqsimlanishi. x x 10-chizma. Bozor tadqiqotining mazmuni. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor muhitini o’rganishning bir qancha turlari mavjud bo’lib, ulardan biri quyidagi chizmada keltirib o’tilgan: Bozorni o’rganish Imkoniyatlar ni o’rganish Bozor sharoitini Subyektlarni Xo’jalik faoliyatini o’rganis h va tahlil qilish o’rganish tahlil qilish Talabni Iste’molchilar ni Mahsulotnin g tahlil o’rganish raqobat

qilish bardoshligini tahlil qilish Taklifni Raqobatchi fao- Raqobat- tahlil qilish liyatini o’rganish bardoshlikni va tahlil qilish o’rganish 11-chizma. Marketing tadqiqotlarining tuzilishi. Tayanch so’zlar: marketing va ayirboshlash, ehtiyojni qondirish, marketingli qarorlar, korxona manfaatlari, salbiy talab, yashirin talab, mavjud bo’lmagan talab, pasayayotgan talab, doimiy bo’lmagan talab, to’laqonli talab, o’ta yuqori talab, noratsional talab, konversion marketing, marketing maqsadlari, marketing strategiyasi, milliy iqtisodiyot manfaatlari, korxona bozorlari, ochiq va yopiq tizim. Iste’molchining Tovar bilan tovarga bo‘lgan qiziqayotgan talabini tahlil iste’molchilarni qilish o‘rganish Bozorning Savdo u sullarini istiqbollarini o‘rganis h tahlil qilish Tadbirkorlik faoliyatini transport, huquq va boshqa sharoitlarni o‘rganish

Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishyo’lida”. – T.: O’zbekiston, 1995. 2. I.A. Karimov. “O’zbekiston-bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xosyo’li”. – T.: O’zbekiston, 1996. 3. J.J. Jalolov. Marketing. O’quv qo’llanma. – T.: 1999. 4. B.Yu. Xodiyev, A.A. Qobulov, S.T. Ishmurodov, M.O. Xadayev, M.S. Yusupov, Sh.A. Meliboyev. «Kichik tadbirkorlikda marketing» (o’quv-amaliy qo’llanma) –T.: YEH TEMPUS dasturi «Matador-2000» loyihasi, 2004.

O'xshashlar

Marketing tizimida joy va uning ahamiyati

Tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasi va uning ahamiyati

Merkantelizm iqtisodiy ta’limoti va uning mohiyati

Iqtisodiy xarajatlar, uning tarkibi va turlari

Soliqlarning iqtisodiy mazmuni, tarixiy shakllanishi, zaruriyati va ahamiyati