“Qishloq xo`jaligi marketing” tushunchasi, uning mohiyati va rivojlanish xususiyatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

“Qishloq xo`jaligi marketing” tushunchasi, uning mohiyati va rivojlanish xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. “Marketing” tushunchasi, uning mohiyati va samaradorligi 2. Qishloq xo`jaligi marketingi funksiyalari 3. Qishloq xo`jaligi marketingi strategiyasini tuzish 1

www.arxiv.uz “Marketing” tushunchasi, uning mohiyati va samaradorligi Hozirgi paytda qishloq xo`jaligini rivojlantirishda ma`lum bir iste`molchilarning talablarini aniqlash va qondirishga qaratilgan marketingga ko`proq e`tibor qaratilmoqda. Marketing (inglizcha market-bozor) – tadbirkor muhitini, bozorni, iste`molchining aniq talabini va ular uchun ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni ko`zda tutishni o`rganishga asoslangan, qishloq xo`jaligi korxonalarining ishlab chiqarish, sotish va xizmat ko`rsatish bilan bog`liq bozor konsepsiyasidir. Qishloq xo`jaligi marketingining maqsadi- talabni shakllantirish va rag`batlantirish, qishloq xo`jaligi ishlab chiqaruvchisi ishning rejalari va qabul qilinadigan boo`qaruv qarorlarining asosliligini ta`minlash hamda qishloq xo`jaligi mahsulotlarining savdo ko`lami, bozor hissasi va foydasini ko`paytirishdan iborat. Sotiladigan, ya`ni bozori chaqqon qishloq xo`jaligi mahsulotlarini yetishtirish – qishloq xo`jaligi fermeri faoliyatiga marketing nuqtai nazaridan yondashishining asosiy nishonidir. Boshqacha qilib aytganda, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishidan oldin, qo`lga kiritilgan ma`lumotlarga qishloq xo`jaligi mahsulotlarini to`liq ishlab chiqarish va mukammallashtirish va shundan keyingina shu tovar bilan bozorga chiqish, qishloq xo`jaligi fermeri konkret iste`molchilari talablarini puxta o`rganishni tartibga solish kerak. Qishloq xo`jaligi mahsulotlarini yetishtirib, keyin uni sotish bilan bog`liq bo`lgan qiyinchiliklarga duch kelmaslik lozim. Marketing – iste`molchi talabi tahlili va nazarda tutilishining ilmiy ishlab chiqilgan konsepsiyasi. Bu rag`batlantirish, reklama andozalarini o`z ichiga olgan sotishni tashkil qilish tizimidir. Marketing – peshtaxtaning boshqa tomonida turib biznesga iste`molchi ko`zi bilan qaray olishdir. Bu xaridor topish va uni ushlab turish, unga raqobatchiga ko`ra yaxshiroq va tezroq xizmat ko`rsatish va uning talablarini qondirish qobiliyatidir. Agar moliyaviy faoliyat sohasida fermerlar tomonidan asosiy e`tibor marketing yondashuvining qabul qilinishigacha narxga emas tannarxga qaratilgan bo`lsa, marketingishlab chiqaruvchilarni xaridor to`lashga tayyor bo`lgan narxga yo`naltiradi. Shunga ko`ra, qishloq xo`jaligi fermeri budjeti ham sotish sohasidagi talablarga muvofiq ravishda qurilishi kerak. 2

www.arxiv.uz Agar oldin korxona birinchi navbatda ishlab chiqarishga tegishli tadqiqotlarni bajargan bo`lsa, unda marketing tizimi asosiy e`tiborni bozordagi ahvolning tahliliga qaratadi. Agar qishloq xo`jaligi mahsulotlari assortimentini rejalashtirish oldin faqat uning sifatini yaxshilashga qaratilgan bo`lsa, unda marketing tizimi, asosan, iste`molchi talablarini hisobga oladi. Ishlab chiqarishga qarab ish tutishda qishloq xo`jaligi mahsulotlarini sotish va tarqatish masalalari bilan shug`ullanayotgan mutaxassis qishloq xo`jaligi fermeri uchun buyurtma oluvchi sifatida ikkinchi darajali rol o`ynaydi. Marketingni nazarda tutib ish yuritishda qishloq xo`jaligi mahsulotlarini sotish bo`yicha menejer tashkiliy tizimdagi boshliqlardan biri bo`lib, uning vazifasi bozorning tovar va xizmatlar bilan to`lgan qiyin sharoitlarda korxonaning uzluksiz va samrali ishlashini ta`minlashdan iborat. Aynan to`la bozor, ya`ni sotuvchilar taklifi xaridorlar talabidan oshganda, “xaridor bozori” marketing konsepsiyasini qo`llash va uning samarali bo`lishini ta`minlash uchun asosiy shart-sharoit bo`lib xizmat qiladi. Umuman, sotishni tashkil qilish va ishlab chiqarish tizimining tarixiy taraqqiyoti bozor munosabatlarining xususiyati va bozorda talab va taklifning o`zaro munosabatlari bilan bog`liq ravishda vujudga kelgan. Birinchi bosqichda tovar sotilishini tashkil qilishning ishlab chiqarish tizimi o`z aksini topgan “tovar - xaridor” (xaridor talabi taklifni qamrab oladi) tizimidir. Bunda sotuvchi bozorning tavarga bo`lgan talablaridan xoli holda uni ishlab chiqaradi va hech qanday qo`shimcha xarajat va qiyinchiliksiz sotadi. Bu usul “sotuvchi bozori” sharoitida o`z samarasini beradi. Bunday holatda ishlab chiqaruvchining asosiy vazifasi – ishlab chiqarish quvvatini oshirish va qishloq xo`jaligi mahsulotlarini chiqarishni ko`paytirish hamda xarajatlar va narx raqobatini kamaytirishdir. Tovar sotishni tashkil qilishning ishlab chiqarish tizimi aniq ko`rinishi – tovar tizimi bo`lib, uni ishlab chiqaruvchining asosiy e`tibori chiqarilayotgan tovar va xizmatlarning xossa va sifatini mukammallashtirishga qaratiladi. Ishlab chiqaruvchi yuqori sifatli tovar reklamaga muhtoj emas va u har doim o`z xaridorini topadi, degan konsensiyadan kelib chiqadi. 3

www.arxiv.uz Ikkinchi bosqichda yanada murakkabroq tip vujudga keladi – sotishni tashkil etish tizimi: “tovar - sotishni rag`batlantirish - iste`molchi”. Boshqacha qilib aytganda, noma`lum xaridor uchun chiqarilgan qishloq xo`jaligi mahsulotlarini bozorga kiritish tizimi. U ko`proq talab va taklif nisbatan muvozanatda bo`lgan yoki taklif talabdan ozroq oshgan vaziyatga mos tushadi. Bozorda shunday holat yaratiladiki, unda xaridorlarga kerak bo`lgan tovarlar taklif ko`rinishida mavjud bo`ladi va sotuvchining vazifasiga axborat berish, xaridorni qiziqtirish va uni raqobatchilarning emas, balki o`zining tovarini sotib olishga undash kiradi. Bu holatda sotuvchi o`z qishloq xo`jaligi mahsulotlari reklamasiga, uning sotilishini rag`bantlantirishga, texnik xizmat ko`rsatishga va boshqa shunga o`xshash narsalarga qo`shimcha xarajatlar qiladi. Undan tashqari, sotuvchi uchun savdo – sotiqning samaradorligini oshiruvchi asosiy omil qishloq xo`jaligi mahsulotlarining sifatini yaxshilashdir. Uchinchi bosqich – bozor talablari va xaridorlarning aniq ehtiyojlari bilan ishlab chiqarish vazifalarining bog`liqligiga asoslanga ishlab chiqarish – sotishni tashkil etish tizimining vujudga kelishi.bunday tizim quydagilarni o`z ichiga oladi: “bozorni o`rganish - fan yangiliklarini joriy etish - qishloq xo`jaligi mahsulotlarining ishlab chiqarilishi - talabni shakllantirish va sotishni rag`batlantirish - istemolchi”. Bu tizim “xaridor bozori” sharoitida qo`llanadi va ancha keng tarqalgan marketing konsepsiyasi hisoblanadi. Bunday holatda tovar aynan bozor uchun emas, balki talablari bir xil iste`molchilar gurihi uchun ishlab chiqariladi. Tavarlar individuallashtirilada va o`ziga xos ustunliklarga ega bo`ladi, buning ustiga , har bir fermer o`z qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorning aniq bir segmentida ma`lum va ustun bo`lishiga intiladi. Bundan oldin ahamiyatli bir tadqiqot ishi mavjud: bozor, uning muhiti yeste`molchilarning motivlari o`rganiladi, bozor segmentatsiyasi o`tkaziladi, qishloq xo`jaligi fermerining roqobat ustunligi va eng maqbul bozor segmenti aniqlanadi. Butun bir bu segment uchun bozor maqsadlari, marketing strategiyasi va dasturlari ishlab chiqiladi va bozorga qishloq xo`jaligi mahsulotlaring, narx, sotish va rag`batlantirish siyosati hisobiga qishloq xo`jaligi fermerining 4

www.arxiv.uz raqobatdoshligini mustahkamlash va ko`tarish maqsadida marketingga ta`sir o`tkazish tizimining me`yorlari tashkil qilinadi va amalga oshiriladi. Marketing tizimi yopiq emas, uning asosiy elementlari takrorlanishi va ketma – ketligi sharoitida ularning yangi, zamonaviy darajasi kuzatiladi. Bunday paytda marketing xizmati bir vaqtning o`zida turli qishloq xo`jaligi mahsulotlari bo`yicha har xil marketing tadbirlarini amalga oshirishi zarur bo`ladi. Qishloq xo`jaligi fermerining ishlab chiqarish – sotishni tashkil etish va ilmiy – texnikaviy faoliyati bilan boshqarish konsepsiyasi sifatida marketing o`tgan asrning 60-70 yillarida vujudga kelgan (marketing tadqiqotlarining ilk kurtaklari 30- yillarning oxirida va bevosita ikkinchi jahon urishidan so`ng kuzatilgan). Uning paydo bo`lishi, birinchi navbatda, ilmiy – texnikaviy taraqqiyotning informatsion infratuzilma sohasidagi rivoji va qishloq xo`jaligi ichki boshqaruvining takomillashtirilishi hamda ko`pchilik tovar bozorlarida sotishni tashkil etish borasida bir qancha jiddiy qiyinchiliklarning vujudga kelishiga bog`liqdir. Ma`lum bir darajada marketing konsepsiyasi maqsadli bozorni aniqlash yo`li bilan raqobat kurashining ko`rinishini o`zgartirishga va uni silliqlashga yo`naltirilgan. Marketing qishloq xo`jaligi faoliyatining barcha jixatlari bilan to`liq boshqaruv tizimining muhim soxalaridan birini o`zida aks ettirgan holda moliyaviy, ta`minot tizimi, xizmatlarning tashkiliy tuzulganligi, kadrlar siyosati bilan boshqarishni o`z ichiga olib, unga faol ta`sir ko`rsatadi. Qishloq xo`jaligi marketingi uchun quydagi asosiy holatlar yoki tamoyillar mosdir: 1. qishloq xo`jaligi biznesining iste`molchilar talablarigi qarab ish tutishi; 2. segmentatsiya va maqsadli bozorni aniqlash; 3. ishlab chiqarish va sotishni tashkil etishning aktiv va potensial iste`molchilarning talablariga va bozor sharoitlarining o`zgarishiga moslashishi yoki egiluvchan ta`siri; 4. yangiliklar kiritish; 5. strategik rejalashtirish va boshqalar. 5

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligi fermerining iste`molchilar talablariga yo`naltirishi ko`p tajriba talab qiladigan ilmiy – amaliy, tadqiqot va analitik ishni, bozor ehtiyojini chuqur va har tomonlama o`rganishni, bozor muhiti va iste`molchining motivatsiyasini o`rganishni nazarda tutadi. Analiz uchun bozor hajmi, narxni tashkil etish tizimi, narx sur`ati, qishloq xo`jaligi mahsulotlarining iste`mol xususiyati, hamkor qishloq xo`jaligi fermerlari ishining qurilishi va uslublari spetsifikasi, sotishni tashkil etish kanallari, sotishni rag`batlantirish usullari, savdo ishining o`ziga mosligi va boshqalar kerak bo`ladi. Shu bilan birgalikda qishloq xo`jaligi mahsulotlarining turlari assortimenti taftishi, ishlab chiqarish quvatini, moddiy – texnikaviy ta`minot tizimini o`z ichiga oladigan ishlab chiqarish – sotishni tashkil etish imkoniyatlario`rganiladi; kadrlar tarkibining strukturasi va malakasi darajasi, moliyaviy imkoniyatlar, sotishni tashkil etish va savdo xizmatini shakillantirish va faoliyati xarakterining shart – sharoitlari tahlil qilinadi. Bu tatqiqotlarningmaqsadi qishloq xo`jaligi fermerining bozorda olib borayotgan faoliyat strategiyasi taktitasini aniqlash va raqobatchilarga nisbatan ko`rroq omadga va afzallikka erishishini ta`minlashdir. Bozor, marketing muhiti va iste`molchilar xohishini o`rganishning asosiy uslubi so`rov, kuzatish, test va taqlid hisoblanadi. Keng miqyosli va sermashaqqat marketing tatqiqotining asosiy sharti – kompyuter texnikasi, bank ma`lumotlaridan foydalangan holda yaxshi jihozlangan va to`liq ishlab chiqilgan informatsion tizimdir. Segmentatsiya va maqsadli bozorni aniqlash qishloq xo`jaligi korxonalarning bir turdagi iste`mol xohishlari xarakteri va marketining ta`sir choralariga bir tipli reaksiyasi bilan ajralib turuvchi iste`molchilar guruhini aniqlashda namoyon bo`ladi. Asosiy maqsad – raqobatchi qishloq xo`jaligi fermerlari bilan taqqoslangan paytda ustunliklarga erishish, o`z xarakatlarining samaradorligini oshirish, ixtiloflarni va bozorda to`g`ridan – to`g`ri raqobat kurashi kuchayishining oldini olish. Undan tashqari, qishloq xo`jaligi fermeri imkoniyatlariga mos keladigan maqsadli bozor segmentining tanlovi ham ko`zda tutiladi. Bu tanlov 6

www.arxiv.uz qishloq xo`jaligi mahsulotlarining xarakatiga qarab intensiv marketing faoliyati amalga oshiradigan iste`molchilarning aniq guruhiga nisbatan bo`ladi. Segmentatsiya va maqsadli bozorni tanlash sotuv bozorlarining o`zlashtirilishi va kengaytirilishi sharoitida qishloq xo`jaligi fermerining xarajatlarini optimallashtirish va raqobatdoshlikni kuchaytirish vazifalari bilan bog`liqdir. Ishlab chiqarish va sotishni tashkil etishning aktiv va potensial talab holatlarida bozor va iste`molchilarning aniq talablari, narx yoki boshqa shartlar bo`yicha hamda talab va laklifning egiluvchanligiga bog`liq holda qishloq xo`jaligi fermerining ishlab chiqarish – sotishni tashkil etish faoliyatni boshqarishning harakatchanligi nazarda tutiladi. Bozor bilan doimiy aloqa, bozor segmentining o`zgarishini puxta o`rganish va iste`mochilar talablarining o`ziga xosligini tahlil qilish qishloq xo`jaligi fermerining barcha faoliyatida islohat o`tkazish va uni mukammallashtirishda asosiy yo`nalishlardan hisoblanadi. Shu bilan birgalikda qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlashda, ishlab chiqarishda va sotishda innovatsion jarayon faoliyatining shakl va usullari tashkiliy tuzilishi ham aniqlanadi. Moslashuv prinsipi qishloq xo`jaligi fermeri tomonidan ishlab chiqarilgan qishloq xo`jaligi mahsulotlarini individuallashtirishga bo`lgan yondashuvni talab qiladi. Bu tamoyil foydalanilayotgan asbob – uskunani faol mukammallashtirish va moslashuvchan ishlab chiqarish chiziqlari va qayta ishlash markazlarini ishlatishni nazarda tutadigan faoliyatning ishlab chiqarish va texnik sohasiga urg`u beradi. Innovatsiya boshqaruvning marketing konsepsiyasi prinsipi tarkibi sifatida ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish faoliyatini qamrab oladi. Birinchi navbatda u ishlab chiqariladigan qishloq xo`jaligi mahsklotlarini doimiy mukammallashtirish, tashqi ko`rinishini o`zgartirish va ularni yangilab borish, yanada mukammalroq texnologiya ishlarining yangi yo`llarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Innovatsion siyosatga yangi bozorlarga chiqishning yangi shakl va usliblarini joriy qilish, sotishni rag`bantlantirish va qishloq xo`jaligi mahsulotlavri uchun reklanma faoliyatiga yangiliklar kiritish, qishloq xo`jaligi fermeri, shirkat xo`jaligi 7

www.arxiv.uz boshqaruvida yangi xizmatlarni shakillantirish, tovar harakati va sotishni tashkil etish tarmog`ida yangi kanallarni aniqlash kabilar kiradi. Marketing faoliyatining prinsipi sifatida strategik rejalashtirish moslashuv prinsipi bilan chambarchas bog`liq hamda uning davomi va to`ldiruvchisi hisoblanadi. Strategik rejalashtirish prinsipi bozor bashoratlari va ilmiy – texnikaviy taraqiyot rivojining bashoratlariga asoslangan ishlab chiqarish – sotishni tashkil etish marketing dasturlarini tuzishni nazarda tutadi. Marketing dasturlari qishloq xo`jaligi fermeri va shirkat xo`jaligining oldiga maqsadlarni amalga oshirishiga qaratilganini, strategiyalar va me`yorlarni o`zida mujassam etadi. Ular muhim darajada tadbirkorlarni noqulay bozor munosabatlari sharoitida ishdagi risk darajasini kamaytiradigan, qishloq xo`jaligi fermerining rivojlanishiga qulaylik yaratadigan va ishlab chiqariladigan qishloqxo`jaligi mahsulotlarining sotilish ko`lami kafolati o`sishini ta`minlaydigan rejali boshqaruvning yangi usullarini shakillantirish nuqtai nazaridan o`ziga jalb qiladi. Qishloq xo`jaligi fermeri va shirkat xo`jaliklari ichidagi rejalashtirish marketing dasturlariga tayangan holda o`zining asosliligi va realligi bilan ajralib turadi va ma`lum darajada bozor raqobatining keskinligini yumshatishga xizmat qiladi. Qishloq xo`jaligi marketingi funksiyalari Marketing funksiyasi ishlab chiqarish – sotishni tashkil etish faoliyati bilan boshqaruv konsepsiyasi sifatida boshqaruvning barcha turlariga xos umumiy funksiyalarga ega. Aynan rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, hisobga olish va nazorat marketing strategiyasi va dasturini ishlab chiqishni, marketing xizmatining strukturasini shakllantirishni, ular faoliyatini boshqa bo`limlar bilan muvofiqlashtirishni, marketing faoliyatini nazorat qilishni va uning faoliyatiga baho berishni ko`zda tutadi. Ayni vaqtda, barcha boshqaruv jarayonlariga xos bo`lgan bu asosiy funksiyalar marketing faoliyati uchun maxsuz bo`lgan funksiyalar bilan 8

www.arxiv.uz konkretlashtirilgan va to`ldirilgan bo`lishi mumkin. Unga analitik, tovar ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish va aynan:  qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozori, bozor muhiti vaiste`molchilar talablarini kompleks tarzda tadqiq qilish;  bozorni segmentlash;  qishloq xo`jaligi fermeri va shirkat xo`jaligining ishlab chiqarish – sotishni tashkil etish imkoniyatlari tahlili;  maqsadli bozor tanlovi;  tovar siyosati;  narx siyosati;  sotish(tarqatish) siyosati;  kommunikatsion siyosat (qishloq xo`jaligi mahsulotlariga bo`lgan talabni shakllantirish va sotishni rag`batlantirish)lar kiradi.  Bozor, bozor muhiti iste`molchilar talablarini kompleks tarzda tadqiq qilish yoki analitik funksiya – ko`p vaqt, moliyaviy va infarmatsion resurslarni hamda marketing bo`yicha mutaxasislarni yuqori tayorgarligini talab etadigan muhim ishdir. Bu tadqiqot quydagi muhim yo`nalishlarni qamrab oladi:  marketing muhitini o`rganish: tadbirkorlik faoliyati geografik va demografik shartlarini, iqtisodiy va ilmiy – texnikaviy, siyosiy – huquqiy, ijtimoiy – madaniy xususiyatlarini, shu bilan birga, raqobatchi, vositachi, yetkazib beruvchi qishloq xo`jaligi fermeri va shirkat faoliyatining maxsus xususiyatlari va ularning munosabatlari xarakterini bilish;  qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorining jami xususiyatlari tahlili: talab, taklif, sig`im, talab elastikligi, narx elastligi, raqobat darajasi;  muayyan qishloq xo`jaligi mahsulotlarining iste`mol hususiyatlari va bozordagi harakati, shu bilan birga istemolchilar xohishi va ularning tovar haqidagi tasavvurlari tahlili;  bozorning qishloq xo`jaligi fermeri va shirkat xo`jaligi tarkibi tahlili: sotib oluvchi qishloq xo`jaligi fermeri va shirkatlar, raqobatchi qishloq xo`jaligi fermeri va shirkatlar, betaraf qishloq xo`jaligi fermeri va shirkatlarni ko`rib chiqish; 9

www.arxiv.uz  savdo shakllari va usliblari tahlili; iste`molchilarni (individual va kollektiv) va ularning sotib olishdagi hatti – harakatlarini o`rganish. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozori segmentatsiyasi marketing ishining tarkibiy qismi bo`lib, bozorni segmentlarga, yani bir xil talab xarkteriga ega bo`lgan iste`molchilar guruhi va qishloq xo`jaligi fermeri va shirkat xo`jaliklarining marketing tasiriga bo`lgan bir turdagi ta`siridir. Bozor segmentatsiyasi qishloq xo`jaligi mahsulotlarining individuallashtirish siyosati bilan bog`langan. Marketing yondashishi barcha iste`molchilarga hisoblangan standart, universal tovar tayorlash zaruratidan voz kechadi va biznesning optimalligini va raqobat afzalligi taklifini individuallashtirish va rang – barang qilishda ko`radi. Maqsadli bozorni tanlash – marketing tadqiqotlarining muhim uo`rinishidir, chunki karxona faqat bozor ehtiyojini va o`z imkoniyatlarini aniqlabgina bozor talablarini o`z potensiali va istiqbol rivojlanishi bilan moslashtira oladi va jamlangan marketing ishi uchun muaychn bir segmentni samarali ravishda tanlay oladi. Maqsadli bozorni tanlash bir tamondan, bozor segmentlari talablari baholanishi asosida, ikkinchi tamondan, qishloq xo`jaligi o`z imkoniyatlari asosida, ular o`rtasidagi muvozanat va balansni o`rnatish maqsadida quriladi. Maqsadli bozor shunday bozor segmentini, unda nafaqat raqobat afzalliklari, balki bir necha raqobat kamchiliklari ham shu qishloq xo`jaligi fermeri, shirkat va qishloq xo`jaligi mahsulotlari uchun raqobatda yaxshi pozitsiyalarni yaratishi va ular uchun eng samarali bozor talabini vujudga keltirishi mumkin. 10

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligi marketingi strategiyasini tuzish Tadqiqotlarni olib borish natijasida marketologlar maqsadli bozor rivojlanishi prognozlarini, qishloq xo`jaligi fermeri va shirkatning unda harakat qilish maqsadi, srategiyasi va taktikasini, uning tovar, narx, sotish siyosati hamda sotishni rag`batlantirish va reklanma tadbirlari o`tkazish siyosatisotishni o`z ichiga olgan qishloq xo`jaligi fermeri va shirkatlarining ishlab chiqarish – sotish faoliyatining strategik, taktik va operativ rejalarini tuzib chiqishadi. Muqobil strategiyani ishlab chiqish qishloqda tadbirkorlikning samarali bo`lishini belgilab beradi. Marketing bozor strategiyalarining turli xil variantlarini taklif etadi: global va umumiy – talab holati va darajasi, bozorni qamrash me`yori, bozor ulishi, tovar va bozorning yangiligiga ko`ra. Marketing dasturlari marketing faoliyatida juda ham muhim o`rinni egallaydi, qishloq xo`jaligi fermerining bozordagi o`rni qandaydir ma`noda ana shu dasturlarning sifatli ishlab chiqilishi va samarali amalga oshirilishiga bog`liq. Tovar siyosati qishloq xo`jaligi fermerining raqobatdagi pozitsiyasini oshirishga qaratilgan marketing mix kompleksining tarkibiy qismi bo`lgan maxsus marketing dasturini ifodalaydi. Bunda bu siyosat chiqarilayotgan qishloq xo`jaligi mahsulotlarining iste`mol xususiyatlarini, ularning yangi turlarini ishlab chiqish va raqobatdoshligini oshirish, qishloq xo`jaligi mahsulotlarining hayotiy siklini uzaytirish va ularning assortimentini optimallashtirishga qaratiladi. Bu choralar tanlangan bozor segmentidan qishloq xo`jaligi mahsulotlarining sifat tasniflari va xususiyatlarini iste`molchilarning aniq talablari darajasiga yetkazish va uning samarali sotilishini ta`minlashni ko`zda tutadi. Narx siyosati qishloq xo`jaligi fermeri va shirkatining bozorda uzoq muddatli harakatidagi narx strategiyasini va qishloq xo`jaligi mahsulotlarining har bir guruh va turiga hamda bozorning aniq bir segmentiga nisbatan qisqa muddatli narx taktikasini aniqlashni bildiradi. Narx siyosati tovar narxini o`zgartirib, raqobatbardoshligini oshirishga imkoniyat yaratadi (bozor munosabatlari sharoitida savdo faoliyatini olib borish 11

www.arxiv.uz talab qilinganidek) va bozor talablaridan va boshqa omillar asosida narx belgilashni taminlaydi. Odatda, narx siyosati bir necha bozor strategiyalarini o`z ichiga oladi: “bozorga yorib kirish” siyosati (penetration policy), “qaymog`ini olish” siyosati (skimming policy), differensiyalangan, diskrinimatsiyalovchi, raqobatbordosh, obro`li narxlar va boshqa turdagi narxlar, chegirma va narxli imtiyozlar siyosati va b. Narx siyosati, shuningdek, taqribiy miqdorda ifodalangan, belgilanadigan narx darajasini aniqlash metodologiyasi va shartnoma narxini hisoblash va qayd qilish metodikasini o`z ichiga oladi. Sotish siyosati qishloq xo`jaligi mahsulotlarini to`g`ridan – to`g`ri va bilvosita usillar orqali sotish kanallarini vujudga keltirishni nazarda tutadi. To`g`ridan – to`g`ri usul sotish filiallari, omborlar, stansiya va texnik xizmat ko`rsatish markazlarning bevosita ishlab chiqaruvchi qishloq xo`jaligi fermeri va shirkat xo`jaligi tomonidan tashkil qilinishini ko`rsatadi, ya`ni o`zining sotish tizimi orqali. Bilvosita usul savdoning mustaqil vositachilar orqali amalga oshirilishini bildiradi. Qishloq xo`jaligi femeri intensiv, selektiv va “esklyuziv”sotish sistemalaridan foydalanish, nolinchi yoki ko`p darajali sotish tarmoqlarini yaratish, sotishning vertikal va gorizantal strukturalarini aniqlashi mumkin. Chakana, ulgirji va tashqi savdo sotish sistemalarini ishlab chiqish ham qishloq xo`jaligi fermerining sotish siyosatiga kiradi. Kommunikatsion siyosat qishloq xo`jaligi mahsulotlarining bozorga olib kirilishiga qaratilgan tadbirlar kompleksini rejalashtirish va amalga oshirishni anglatadi. Bu sohada turli xil reklama ko`rinishlaridan foydalaniladi, jamoatchilik bilan aloqalar o`rnatiladi, sotishni rag`batlantirish, sotishdan oldingi va keyingi xizmatko`rsatish hamda zamonaviy savdo markasi, ya`ni “brend”lardan foydalanadi. Marketing – qishloq xo`jaligi fermeri va shirkat xo`jaligi boshqaruv faoliyatining yaxlit konsepsiyasi bo`lib, umumiy prinsiplar va funksiyalar bilan xarakterlanadi va qishloq xo`jaligi fermerining ishlab chiqarishi va sotishni tashkil qilishi iste`molchilarning talablarini qondirishga yo`naltirilgan. Ammo, qishloq 12

www.arxiv.uz xo`jaligi fermerini boshqarishning marketing konsepsiyasini qo`llashsohasi va obyektiga qarab marketingning turli xil ko`rinishlari ko`rsatiladi. Rivojlanish xususiyati va yondashuvlaridan kelib chiqib, uning “menejeristik”, “bixevioristik”, “integrallangan”, “innovatsion”, marketingni konsepsiyasi to`g`ridan – to`g`ri, strategik, ekologik va ijtimoiy marketing turlari mavjud. Qishloq xo`jaligi mahsulotlariga bo`lgan talabning xususiyatlariga qarab quydagi marketing turlari mavjud: konversion – negativ, manfiy talabni ijobiyga aylantiradi; kreativ –bozorda ma`lum vaqtda muayyan tovarga talab yo`q bo`lsa, talabni yaratadi; rag`batlantiruvchi – past darajadagi talabni oshiradi; remarketing – susayayotgan talabni jonlantiradi; sinxromarketing – o`zgarib tiruvchi talabni barqarorlashtiradi; -qo`llab – quvvatlovchi – optimal talab saqlanishini ta`minlaydi ; -demarketing – ochiqcha yuqori talabni pasaytiradi. Marketing taklif qilinayotgan tovar va xizmatlarning ko`rinishlariga qarab bir qancha turlarga bo`linadi. Xususan, marketing o`zining shaxsiy xususiyatlariga ega bo`lgan iste`mol tovarlari marketingi, qishloq xo`jaligi mahsulotlari marketingi, bank va moliya marketingi, savdo – sotiq marketingi, turistik biznes marketingi, ilmiy – texnikaviy marketing, g`oyalar marketingi va boshqa turlarga bo`linadi. Tashkilot va qishloq xo`jaligi fermeri va shirkatining turiga, tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanadigan subyektga qarab quydagi qishloq xo`jaligi marketing turlari mavjud: notijorat va tijorat tashkilotlar marketingi, qishloq xo`jaligi kichik biznes marketingi, saylov oldi kompaniyalar, alohida shaxslar marketingi va boshqalar. Marketing (ingl. Market – bozor) – tadbirkor muhitini, bozorni , iste`molchining aniq talabini va ular uchun ishlab chiqarilgan, qishloq xo`jaligi korxonalarning ishlab chiqarish, sotish va xizmat ko`rsatish bilan bog`liq bozor konsepsiyasidir. Qishloq xo`jaligi marketingi maqsadi – talabni shakllantirish va 13

www.arxiv.uz rag`bantlantirish, qishloq xo`jaligi ishlab chiqaruvchisi ishining rejalari va qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarining asosligini ta`minlash hamda qishloq xo`jaligi mahsulotlarining savdo ko`lami, bozor hssasi va foydasini ko`paytirishdan iborat. Sotiladigan, ya`ni bozori chaqqon qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish – qishloq xo`jaligi fermeri faoliyati marketing nuo`tai nazaridan yondashishining asosiy nishonidir. Qishloq xo`jaligi marketingi uchun quydagi asosiy holatlar yoki tamoyillar xosdir: 1. Qshloq xo`jaligi biznesining iste`molchilar talablariga qarab ish tutishi; 2. Sgmentatsiya va maqsadli bozorni aniqlash; 3. ishlab chiqarishni tashkil etishning aktiv va potensial iste`molchilarning tlablariga va bozor sharoitlarining o`zgarishiga moslashishi yoki egiluvchan ta`siri; 4. yangiliklar kiritish; 5. strategik rejalashtirish va boshqalar. Tadqiqotlar olib borish natijasida marketologlar maqsadli va o`irkatining unda harakat qilish maqsadi, strategiyasi va taktikasini, uning tovar, narx, sotish siyosatini hamda sotishni rag`batlantirish va reklama tadbirlari o`tkazish siyosatini o`z ichiga olgan qishloq xo`jaligi fermeri va shirkati ishlab chiqarish – sotish faoliyatining strategik, taktik va operativ rejalarini tuzib chiqishadi. Muqobil strategiyani ishlab chiqish qishloqda tadbrkorlikning samarali bo`lishini belgilab beradi. Marketing bozor strategiyalarining turli xil variantlarini taklif etadi: global va umumiy – talab holati va darajasi, bozorni qamrash me`yori, bozor ulishi, tovar va bozorning yangiligiga ko`ra. Marketing dasturlari marketing faoliyatida juda ham muhim o`rinni egallaydi, qishloq xo`jaligi fermerining bozordagi o`rni qandaydir ma`noda ana shu dasturlar sifatli ishlab chiqilishi va samarali amalga oshirilishiga bog`liq 14

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: O`zbekiston Respublikasining «Fermer xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 19b. O`zbekiston Respublikasining «Dehqon xo`jaligi to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 16b. O`zbekiston Respublikasining «Davlat Yer fondining kadastri to`g`risida»gi qonuni. - T.: «Adolat», 1998. - 13b. O`zbekiston qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga oid qonun, hukumat qarorlari va me`yoriy hujjatlar to`plami. _ T.: «O`zbekistonqituvchi», 1998. - 231 b. “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada ekinlashtirish sohasidagi ustivor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora- tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. “Tadbirkorik subyektlarini huquqiy himoya qilish tiziini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 16 iyun 2005 yil. “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 15 iyun 2005 yil. “Mikrofirmalar va kichik korxonalani rivojlantirishni rag`batlantiish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Xalq so`zi” gazetasi, 20 iyun 2005 yil. www.ziyonet.uz 15

O'xshashlar

Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari va ulardan foydalanish

Qishloq xo`jaligi yer fondi va undan foydalanish

Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning mohiyati

Qishloq xo`jaligi - agrosanoat majmuasining asosiy bo`g`ini

Turizm va mehmonxona xo`jaligi marketingi