Mаркетинг ва эҳтиёжларнинг қондирилиши - Iqtisodiyot - Referatlar

Mаркетинг ва эҳтиёжларнинг қондирилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

515.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Инсон эҳтиёжлари 2. Якка истеъмолчининг мотивацияси 3. Инсон эҳтиёжларининг типологияси 4. Саноат харидорининг мотивацияси

www.arxiv.uz Инсон эҳтиёжлари Эҳтиёж тушунчаси шундай атамаки , унинг устида тинимсиз баҳс боради , чунки унда баъзан аҳлоқ ёки мафкурага асосланган субъектив фикрлаш элементлари мавжуддир. Эҳтиёж бирор нарсани танлашдан аввал ҳис қилиниши лозим. Бунинг маъноси шуки, мантиқан қараганда, бирор нарсани афзал кўриш самарали танлаш жараёнидан аввал юз беради. Агар шахс тафаккур жиҳатдан етук ва ақлли бўлса, унинг хулқ-атворини олдиндан айтиб бериш мумкин бўлади, чунки хулқ-атвор оқилона ҳисоб-китобнинг натижаси бўлади. Эҳтиёж - индивид шахсининг маданий даражасига асосан специфик шаклга кирган муҳтожликдир. Ф.Котлер эҳтиёжга “ ҳаёт шароитлари билан боғлиқ бўлган ва ҳис қилинадиган қониқмаслик ҳолати” деб таъриф берган эди. Бу моҳият жиҳатдан аслий эҳтиёжга берилган таърифдир. Инсонларнинг турмуш тарзини белгилаб берувчи тенденцияларнинг ҳар бирига мос келадиган аслий эҳтиёжни тасаввур қилиш мумкин, бунда ушбу тенденциялар сони чеклангандир. Шунинг учун аслий эҳтиёжни инсон табиати белгилайди, ва бинобарин, жам ият ёки маркетинг томонидан вужудга келтирмайди, у талаб юзага келиҳдан аввал ҳам яширин ёки ифодаланган ҳолда мавжуд бўлади. Ф.Котлер эҳтиёжлар, истаклар ва талаб ўртасидаги тафовутларни ўрнатади. Истаклар чуқурроқ эҳтиёжларни қондиришнинг маҳсус воситаларидир. Аслий эҳтиёжлар барқарор ва кам сонли бўлади, истаклар эса кўп бўлиб, ўзгариб туради, уларга ижтимоий кучлар доим таъсир қилиб туради. Истаклар сотиб олиш қобилияти ва хохиши билан мустаҳкамланса, махсус товарларга бўлган потенциал талабларга айланиб боради. Котлернинг фикрича, маркетинг истак ва талабларга таъсир қилишга уринади ҳамда товарнинг ўзига жалб қилувчи ва разон бўлишини таъминлайди. Маркетинг эҳтиёжларни ҳосил қилмайди; эҳтиёж маркетологлар пайдо бўлишидан аввал ҳам бор эди. Ф.Котлер маркетинг истеъмолчининг ижтимоий мақомдаги эҳтиёжни

www.arxiv.uz муайян русумдаги автомобиль қондиришини айтиб беради. У ижтимоий мақомдаги эҳтиёжни ҳосил қилмайди, балки уни қондириш воситасини таклиф қилади деб таъкидлаган. Ý ҳ òè¸æ, èñòàê âà òàëàáíè ê ў ïèí÷à áèð-áèðè áèëàí àäàøòèðèá þáîðèøàäè, ҳ îëáóêè áó ó÷ êîíöåïöèÿ ў ðòàñèäà æèääèé ôàð қ ëàð áîð. Àììî ìàðêåòèíãíèíã èæòèìîèé ðîëè ҳ à қ èäàãè áà ҳ ñíè ¸ïèøãà áó òàôîâóòëàðíèíã ў çè êàìëèê қ èëàäè. Ê ў ðèíèá òóðèáäèêè, ý ҳ òè¸æëàð èëãàðèäàí ìàâæóä á ў ëñà-äà, ìàðêåòèíã óëàðãà òàúñèð ê ў ðñàòèøè ìóìêèí. Áóíèíã óñòèãà, õàðèä қ èëèø қ îáèëèÿòèíèíã åòàðëè á ў ëìàãàíëèãè ó÷óí òàëàáãà àéëàíòèðèá á ў ëìàéäèãàí èñòàêëàðíèíã ҳ îñèë á ў ëèøè è қ òèñîäè¸òäàãè óçèëèøëàð âà åìèðèøëàðíèíã ìó ҳ èì ìàíáàèäèð. Ìàðêåòèíã àéíàí øó íàðñà ó÷óí áåâîñèòà æàâîáãàðäèð âà àéíàí øó íàðñà óíè қў ëëàøäà ÷åêëàøëàð қў éèø çàðóðëèãèíè èçî ҳ ëàéäè. Ý ҳ òè¸æëàðíè áèð íå÷òà òóðëàðèíè ê ў ðñàòèø ìóìêèí. Абсолют ва нисбий эҳтиёжлар. Эҳтиёж сўзининг луғавий маъноси табиий ёки ижтимоий ҳаёт тақозосидир. Таърифда икки эҳтиёж ажратиб кўрсатилади . Дастлабки азалий эҳтиёжлар ( табий , туғма ёки организмга хос бўлган эҳтиёжлар ) ва орттирилган , кейин пайдо бўлган эҳтиёжлар ( маданий ва ижтимоий эҳтиёжлар ) бўлиб , улар тажриба , атроф - муҳит ва жамиятнинг тараққиёт даражасига боғлиқдир . Кейнснинг абсолют ва нисбий эҳтиёжлар ўртасидаги фарқи ҳам шунга ўхшаб кетади . Унинг фикрича “ абсолют эҳтиёжларнинг маъноси шуки , биз уларни бошқа кишилар билан қандай аҳволда эканлигидан қатъий назар хис қиламиз , нисбий эҳтиёжларнинг маъноси шуки , бундай эҳтиёжлар қондирилганда ўзимизнинг бошқалардан устундек сезамиз ”. Абсолют эҳтиёжларни тўйинтириш мумкин , нисбий эҳтиёжларни эса тўйинтириб бўлмайди . Нисбий эҳтиёжларнинг тўйинтиришнинг мумкин эмаслигига сабаб шуки , уларнинг умумий даражаси юксалган сари бу даражадан ҳам юқори кўтарилиш истаги кучайиб бораверади . Бундай шароитларда нисбий

www.arxiv.uz эҳтиёжларни қондириш мақсадидаги ишлаб чиқариш уларни ривожлантириш билан бир хилдирдир . Мана шунинг учун ҳам турмуш даражаси абсолют жиҳатдан юксалган кишилар ўзлари доим хавас билан қараган кишиларнинг ўзларидан кўра яхшироқ яшай бошлаганини кўрсалар , ўзларини ёмон хис қиладилар , яъни Котта (Cotta) ёзганидек “ баъзилар учун зеб зийнат ва ҳашам ҳисобланган нарсалар бировлар учун заруратга айланади ”. Воқелик билан истак ҳоҳишлар ўртасидаги масофа қониқмаслик даражаси кучайган сари ўзгариб боради . Гэлбрейтнинг таъкидлашича , эҳтиёжларни тўйинтириш мумкин , реклама эса “ илгари мавжуд бўлмаган истакларни юзага келтириш учун ” сунъий эҳтиёжларнинг вужудга келишига жавобгардир . Аслида Гэлбрейт ўз таҳлилида эҳтиёжлар билан талабни адаштириб юборган . Реклама илгари мавжуд бўлган ва талабга айлана олмаган эҳтиёжни аниқлашда ёрдам бериши мумкин , чунки бу талабга мўлжалланган товар ҳали йўқ эди . Албатта , бир эҳтиёж мавжуд бўлиб , уни қондирадиган товар ҳали мавжуд бўлмаслиги ҳам мумкин . Реклама эҳтиёж ҳақида хабар берар экан , талабни ҳосил қилади , эҳтиёжларни эса ҳосил қилмайди . Бошқача қилиб айтганда , реклама мавжуд бўлган , бироқ аниқланмаган эҳтиёжлар учун талаб ҳосил қилиши мумкин . Худди шу каби , Гэлбрейт фойдаланган “ сунъий ” эҳтиёж тушунчаси ҳам эҳтиёжларнинг чегаравий фойдалилик даражаси ҳақида фикр юритишни белгилаб беради . Демак , Гэлбрейтнинг таҳлилларидан келиб чиқадиган хулоса - бу янги “ сунъий ” эҳтиёжларнинг чегаравий фойдалилик даражасидир . Масалан , фойдалилик кичик миқдорда бўлсада , мавжуддир . Янги эҳтиёжларнинг пайдо бўлишини ҳар доим оқлаш мумкин . Абсолют ва нисбий эҳтиёжлар ўртасидаги фарқ унчалик аниқ равшан эмасдир . Масалан , ҳаёт учун зарур бўлган нарса истеъмолнинг исталган бошқа турига қарагандан чексиз даражада муҳимроқдир , дейиш мумкин . Бу фикрда ноаниқлик бор . Ижтимоий - руҳий эҳтиёжларни ҳам оддий эҳтиёжлар каби чуқур ҳис

www.arxiv.uz қилиш мумкин . Масалан , эътиборсизлик ёки лоқайдлик баъзи ҳолларда ўлимга , руҳиятнинг жиддий бузилишига ёки ижтимоий ҳаётдаги қийинчиликларга олиб келиши мумкин . Абсолют ва нисбий эҳтиёжлар ўртасидаги фарқнинг етарлича аниқ эмаслигига қарамай , бу тфовутнинг икки қизиқарли жиҳати бор . Бир томондан , у нисбий эҳтиёжларнинг абсолют эҳтиёларчалик қатъий бўлмаслиги мумкинлигини кўрсатади . Иккинчи томондан , у тўйинтиришнинг мумкин эмаслигини белгиловчи нисбий эҳтиёжлар диалектикасини биринчи ўринга қўяди . Инсон ўзи мақсад қилиб қўйган даражага етишгач , камолотнинг янги босқичини кўзлай бошлайди . Эббот туғма ва ҳосилавий эҳтиёжлар ўртасига ажиб бир чегара тавсия қилади . Ҳосилавий эҳтиёжлар туғма эҳтиёжларга нисбатан махсус технологик жавоб (товар)ни ва истак объектини ифодалайди. Бир қанча шароитларда товарнинг истеъмоли маълум ҳаётийлик циклида кутилганлиги натижасида ҳосилавий эҳтиёжлар қондирилганлиги кузатимлади. Ҳосилавий эҳтиёжларнинг энг юксак фойдалилиги пасайиш тенденциясига эгадир. Лекин, технологик тараққиёт туфайли туғма эҳтиёжлар қондирилмайди, янги такомиллашган товарлар юзага келиши, шу билан бирга янги ҳосилавий эҳтиёжлар пайдо бўлиши шароитида янада юқорига интилади. Шундай қилиб, туғма эҳтиёжларни қондириш учун товар ишлаб чиқариш ҳамиша ўзининг эволюцияси билан рағбатлантириб борилади. Сўнг эҳтиёж бозор таъсир қилади, бу эса ўз навбатида янги даражада қондирадиган янги товарларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Ушбу ҳосилавий эҳтиёжлар ўз навбатида қондирилади, сўнг янги такомиллашган товарлар вужудга келиши натижасида ўзгаради. Шундай қилиб, туғма эҳтиёжлар ва ҳосилавий эҳтиёжларнинг фарқи шуни кўрсатадики, умумий тўйиниш бўлмаслигига қарамасдан бемалол хусусий тўйинишга эришиш мумкин. Шундай экан, стратегик маркетингнинг муҳим роли фирмалар эҳтиёжларини қондиришга қаратилган ривожланишни рағбатлантиришни ташкил қилади.

www.arxiv.uz Якка истеъмолчининг мотивацияси Истеъмолчининг хулқ-атвори ва мотивациянинг тузилиши янада синчиклаб таҳлил қилинса, иқтисодчилар ҳам, маркетилоглар ҳам, аниқлашга уринаётган талаб ва таклиф ўртасидаги алоқани яхшироқ англаб олиш мумкин бўлар эди. Тажрибавий психологиянинг бу соҳадаги ютуқлари кўп нарсага аниқлик киритмоқда, ҳамда турли индивидларнинг хулқ-атворини белгилаб берувчи мотивацион йўналишларнинг бутун бошли спектрини очиб беришга ёрдам бермоқда. “Стимул-реакция” назарияси . Мотивациянинг марказий вазифаси организмнинг нима сабабдан фаол ҳолатга ўтишини тадқиқ этишдир. Шундай қилиб, мотивация энергиянинг сафарбар қилинишидир. Тажрибавий психология дастлаб асосан, очлик, ташналик ва шу каби физиологик, табий эҳтиёжлар ва уринишларни ўрганар эди. Биз кўриб чиқаётган “стимул ( S ) - реакции ( R )” (ёки “ S - R ”) назариясига кўра, стимулга организм реакциясининг бошланиши деб қаралади. Аммо кузатишларимизга қараганда, организм муҳит таъсиридаги стимулга ҳар доим ҳам жавоб беравермас экан. Бундан ташқари, кўпинча мувозанатни бузувчи ва “ S - R ” назарияси бўйича изоҳлаш қийин бўлган ҳолатни юзага келтирувчи фаолият билан шуғулланаётган индивидларни учратиш мумкин. Фаоллашиши концепцияси. Бугунги кунда мотивация назариётчилари хулқ-атворни янгичасига изоҳлашга уринмоқдалар, чунки нейрофизиологлар мия фаолияти тўғрисидаги билимларни анча кенгайтиришга муваффақ бўлдилар. Масалан, Хебб реакцион қобилиятга эмас, балки асаб тизимининг табиий фаолиятига асосланган гипотезани илгари сурди. Аввал мавжуд бўлган қарашларга тескари равишда, фаолиятни таъминлаш учун мияни ташқаридан қўзғатиш шарт эмас. Мия физиологик жиҳатдан инерт эмас, унинг табиий фаолияти эса ўз-ўзини мотивациялаш тизимини

www.arxiv.uz шакллантиради, деб таъкидланади. Рағбатлантиришга бўлган эҳтиёж. Бу соҳада Берлайннинг каттагина тажрибавий базага асосланган асарлари қизиқиш уйғотиши мумкин. Берлайннинг таъкидлашича, янгилик (яъни, қандайдир ажойиб, илгари бўлган ёки бугунги кунда кутилаётганидан фарқ қилувчи нарса) эътиборини тортади ва рағбатлантирувчи таъсирга эга бўлади. “Янгилик, айниқса у ҳайрон қолдирса, ўзгартириб юборса, ноаниқлик, бетартиблик, тарқоқликҳамда кутилаётган билан юз бераётган ҳолат ўртасида фарқ ҳосил қилса, рағбатлантиради ва қувонтиради”. Янги ҳодисанинг кутилаганда содир бўлиши динамик таъсирга эга бўлади ва шунга мос ҳатти-ҳаракатларга сабаб бўлади. Аммо, янги ва ажойиб нарсанинг фақат маълум даражагача жалб қилувчан бўлишини, шундан сўнг унинг ёқимсиз ва қўрқинчли бўлиб қолишини ҳам айтиб ўтиш лозим. Жалб қилувчанлик аввалига кучайиб боради, сўнгра янгилик даражасига мос равишда сусайиб кетади. Бу нисбат тескари U -шаклидаги эгри чизиқ кўринишида ифодаланиши мумкин. 1.-расмда кўрсатилган бу эгри чизиқ Вундт ( Wundt ) эгри чизиғи номи билан ҳам машҳурдир. Етарлича янги ва ажойиб бўлмаган нарса зерикарли бўлади, ҳаддан ташқари янги нарса кишини чўчитади. Янгиликнинг ўртача даражада бўлгани маъқулдир. Товарларнинг қиёсий характеристикалари туфайли вужудга келган рағбатлантириш товарлар сиёсатини ишлаб чиқиш, сегментлаш ва позициялаш, коммуникация ва илгар суриш каби катта қисми бу кутилаётган эҳтиёжларнинг қондирилишига қаратилгандир. Яхшими, ёмонми, ҳарқалай товарлар асаб системасига стимуллар сифатида таъсир қилади ва бу ўйинчоқларнинг болаларга кўрсатадиган таъсирини эслатади. Маълум бир ўйинчоқларнинг йўқлиги боланинг ақлий ривожланишида турғунликка олиб келади. Шунга ўхшаш, истеъмол жамияти берадиган стимуллардан маҳрум бўлган катта ёшдаги киши ҳам зерикиш, диққинафаслик ва ёлғизликдан изтироб чекади. “Кўпчилик янги машина сотиб олганда ўзини ёшроқ ҳис қилади ва ўз

www.arxiv.uz машинасининг эскиришини ўзининг ёшига боғлиқдек ҳис қилади. Шу тариқа машина сотиб олиш жисмоний янгиланиш ўрнига рамзий ўлчов касб этади”. Бинобарин, организм ҳаво ва озуқага муҳтож бўлганидек, стимуллар ва турли ҳиссиётларнинг доимий оқимига ҳам муҳтождир. Инсонлар эҳтиёжларга эҳтиёж сезадилар. Бу асосий мотивация тангликни юмшатиш мотивацияси билан бир қаторда инсон хулқ-атворининг бутун ранг- баранглигини изоҳлайди, бу эса иқтисодчиларнинг қарашларига кучли путур етказади. “Янгиликни қидириш” назарияси ўз турмуш тарзига ўзгариш ва янгилик олиб кираётган истеъмолчиларнинг хулқ-атворини изоҳлайди. Истеъмолчилар фаровонлигининг детерминантлари. Тажрибавий психологиянинг инсон мотивациясини ўрганишга қўшган асосий ҳисасини шарҳлаш охир-оқибатда эҳтиёж тушунчасини янала кенгроқ тушунишга олиб келади. Биш иқтисодчиларнинг қарашларидан бошладик, улар учун эҳтиёж асосан харидорларнинг хулқ-атворида акс этувчи “етишмаслик ҳолати” бўлиб, бу ҳолат мазку танқислик ҳолатининг замирида ётувчи мотивация табиатини ҳеч қандай изоҳламайди. Мотивация назариясининг йўқлиги иқтисодчиларни уларнинг дастлабки тахминларидек қийматга эга бўлган ва ҳақиқатда кузатилаётган хулқ-атворга жиддий алоқаси бўлмаганмеъёрий тавсияларни ифодалашга олиб келади. Психологларнинг тадқиқотлари мотивациянинг умумий йўналишларини белгилашга имкон беради, бу йўналишлар шахснинг умумий фаровонлигини изоҳлашга имкон берувчи омиллар бўлиб, улар хулқ- атворларнинг бутун бошли йиғиндисини изоҳлай олади. Бу детерминантларин уч гуруҳда бўлиш мумкин: комфорт, лаззатланиш ва рағбатлантириш. Комфортни излашдан мақсад танқисликни бартараф этиш ва шу билан салбий неъматларни таъминлашдир; роҳатланиш ва рағбатлантиришнинг мақсади эса ижобий неъматни танлашдир. Маркетингдан товарларнинг тинимсиз янгиланиб турилиши, янада торроқ дифференциация, турли хил хулқ-атворларга мўлжалланган реклама

www.arxiv.uz кўринишида кенг кўламли фойдаланилмоқда. Аммо бу аслида лаззатланиш ва рағбатлантиришга бўлган эҳтиёжларнинг ўсиб бораётганлигига, асосий эҳтиёжлар яхши қондирилаётган жамиятдаги мўл-кўлчиликка жавоб реакцияси бўлиб, янгилик, ўзига хослик, мураккаблик ва хатар каби эҳтиёжлар ҳаётий муҳим бўлиб бормоқда. Эҳтиёжлар турли ҳиссиётларни, турли хулқ-атворларни, ҳар хил товарларни синаб кўриш ва роҳатбахш манбалардан фойдаланиш бундай жамият учун муҳим жиҳатдир. Бу изланишларнинг чеки йўқ, чунки бундай эҳтиёжларни қондириб бўлмайди. Истеъмолнинг умумий назарияси ҳақида гапирадиган бўлсак, мотивация назариясининг ютуқлари бизга инсондаги мотивацион йвналишнинг умумий турларини аниқлашга имкон беради. Йўналиш турлари инсон хулқ-атворининг ғоятда ранг-баранг ва турли-туман қирраларини қамраб олади. Инсон эҳтиёжларининг типологияси Фаровонлик ҳар бир эҳтиёжни қондириш учун “неъматларнинг” мавжуд бўлишини англатади. Табиийки, эҳтиёжлар ресстрини ишлаб чиқиш ва уни мавжуд неъматлар билан таққослаш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Бу ерда “неъмат” сўзи махсус аҳамият касб этади. Бу ерда неъмат деганда оддий жисмлар ёки хизматлар эмас, балки севги, нуфуз ва шу каби мавҳум, ижтимоий ёки руҳий омиллар ҳам тушунилади. Бундай ёндашув Murray , Maslow , Rokeach ҳамда Шет, Ньюман ва Гроссларнинг энг янги тадқиқотларида баён этилган. Меррейнинг инсон эҳтиёжлари реестри. Меррей индивиднинг эҳтиёжларини қуйидаги тўрт мезонга кўра таснифловчи анча тартибланган реестрини келтиради: келиб чиқиши физиологик ёки физиологик бўлмаган бирламчи ва иккиламчи эҳтиёжлар; объекти индивидни ўзига тортиши ёки уни ўзидан итарувчи ижобий ва салбий эҳтиёжлар; эҳтиёжнинг ҳақиқтисодиётий ёки хаёлдаги хулқ-атворни белгилашига кўра яққол ва

www.arxiv.uz латент эҳтиёжлар; индивиднинг ретроспектив жараёнлари билан боғлиқлигига кўра англанган ёки англанмаган эҳтиёжлар. Меррей ўз рееестрида шу мезонлар асосида эҳтиёжларнинг 37 хилини келтиради. Меррейнинг фикрича, эҳтиёжлар барча кишиларда бир хил эди, бироқ у ёки бу эҳтиёжлар турли кишилар учун шахсий омиллар ва муҳит омилларининг таъсирига кўра турлича намоён бўлишини эътироф этар эди. Эҳтиёжлар ички ва ташқи стимуллар томонидан вужудга келиши ва турли пайтларда кучли ёки кучсиз бўлиши мумкин. Эҳтиёжлар уч хил ҳолатда бўлади: (1) рефрактор ҳолат, бунда эҳтиёжнинг уйғонишига ҳеч қандай стимул таъсир қилмайди; (2) ишонтиручи ҳолат, бунда эҳтиёж пассив бўлсада, бироқ уни қўзғатиш мумкин; (3) фаол ҳолат, бунда организмнинг хулқ-атворини шу эҳтиёж белгилайди ( Murray ). Шундай қилиб, маркетинг соҳасидаги фаолият ҳис қилинадиган эҳтиёжларга бевосита таъсир кўрсатиши мумкин. Ният майилларини тадқиқ этишдан мақсад - истеъмолчиларнинг бозордаги хулқини ойдинлаштириш, яъни нега одамлар ундай эмас, бундай қиладилар? - деган саволга жавоб топиш, шунингдек уларни зарур ҳатти- ҳаракат қилишга ундашдан иборат. Ният (мотивацион) тадқиқотларда гап асосан истеъмолчиларнинг фикрий, иқтисодий нуқтаи назари билан алоқаси бўлмаган ҳатти-ҳаракатлар, истеъмолчи ҳуқуқининг мотивларини очиб бериш ҳақида бормоқда. Шу сабабли ниятларнинг ўрганиш тадқиқотларида психологик усул энг кўп қўлланилади. Психологлар томонидан инсон мотивациясининг бир қатор назариялари яратилган. Уларнинг орасида З.Фрейднинг “Мотивация назарияси” ва А.Маслоунинг “Эҳтиёжлар иерархияси” назариялари машҳурдир. З.Фрейднинг фикрича, одамлар ўз хулқларини шакллантирадиган реал руҳий кучларни англамайдилар. Ёш улғайган сайин майлларнинг кўпи тўла йўқолиб кетмайди, балки онгда сақланиб қолади. Шу сабабли, кишилар ўз мотивация манбалари жиҳатидан ўзларига охирига қадар хисобот

www.arxiv.uz бермайдилар. А.Маслоу эса муҳимлиги даражасига қараб инсон эҳтиёжларини бир- бирига ўзаро бўйсиниш босқичлари тартибини ишлаб чиқади. Бу тартиб қуйидагича: -физиологик эҳтиёжлар (очлик, ташналик) -ўз-ўзини муҳофаза қилиш эҳтиёжлари (хавфсизлик, ҳимояланганлик) -ижтимоий эҳтиёжлар (маънавий яқинлик, ҳис-туйғу, муҳаббат) -ҳурмат иззатга эҳтиёжлар (обрў даражаси, статус) -ўз-ўзини қарор топтиришга эҳтиёжлар (ўзини намоён этиш) Инсон биринчи навбатда энг муҳим эҳтиёжларини қондиришга интилади, бу эҳтиёжлар қондирилгандан кейин ҳаракатлантирувчи мотивлар сўнади, сўнгра қолган эҳтиёжларни қондириш ҳаракати юзага келади. 1 - чи жищатда Щурматга былган эщтиёжлар И жтимоий эщтиёж Х авфсизликка оид эщтиёжлар Физиологик эщтиёжлар Шахсий камол топиш эщтиёжлари 2 - чи жищатда 1- расм . А . Маслоунинг таклиф этган эҳтиёжлар иерархияси .

www.arxiv.uz А . Маслоунинг фикрича эҳтиёжларни аҳамияти бўйича саралаш мумкин : биз кейинги тоифага ўтишдан аввал асосий эҳтиёжларни қ ондиришга урина бошлаймиз . қ уйи таба қ адаги эҳтиёжларни қ ондириш юксакро қ эҳтиёжларга хул қ- атвор учун мотиватор бўлиб хизмат қ илиш ва унга таъсир кўрсатиш имконини беради . Қ ондирилган эҳтиёжлар интенсивлиги сусайиб боради ва ҳали қ ондирилмаган юксак эҳтиёжлар интенсивлиги ортади . Шахс умумий яшаб қ олиш ёки ҳаёт минимумини таъминлаш каби ма қ садлардан турмуш тарзи ёки сифатига таалу қ ли юксакро қ ма қ садларга ўтганда унинг ривожланишига бо ғ ли қ равишда эҳтиёжлар таркибининг эволюцияси юз беради . А . Маслоунинг таҳлили қ изи қ иш уй ғ отади , чунки у нафа қ ат эҳтиёжларнинг кўп ўлчамли тузилишини , балки эҳтиёжларнинг турли шахслар индивидлар учун турли даражада интенсив бўлишини ҳам илгари суради . Амалда эҳтиёжларнинг бу тоифалари доимо биргаликда мавжуд бўлади ва у ёки бу тоифа индивиднинг ўз хусусиятларига бо ғ ли қ ҳолда ёки бу индивид бошидан кечираётган вазиятларга мос равишда кўпро қ даражада аҳамият касб этади . Шундай қ илиб , эҳтиёжларни қ ондириш учун ишлаб чи қ ариладиган товарларни тегишли режалаштириш зарурдир . Неъмат ёки товар ўзининг асосий функциясидан таш қ ари бир неча ролни ўйнаши ёки функцияни бажариши мумкин . Инсонлар товарлардан нафа қ ат амалий ма қ садларда , балки улар ёрдамида таш қ и муҳит билан ало қ а бо ғ лаш , ўзларининг кимлигини кўрсатиш , ўз хиссиёт ва кечинмаларини намойиш қ илиш ва ҳоказолар учун ҳам фойдаланадилар . Маркетинг учун товар ва товар маркаларининг фа қ ат функционал қ иймати эмас , балки ҳиссий ёки рамзий қ ийматлари туфайли ҳосил бўладиган аҳамиятидан хабардор бўлиш муҳимдир . Рокичнинг қийматлар реестри . Инсоний қадриятларни тадқиқ қилишда асосий эътибор инсон эришишга интиладиган энг муҳим мақсадларга

www.arxiv.uz қаратилади . Қадриятлар инсонниг эҳтиёжлари билан чамбарчас боғлиқ бўлса - да , нисбатан реалроқ даражада мавжуд бўладилар . Улар нафақат шахсий, балки ижтимоий институционал асл эҳтиёжларнинг интеллектуал рўёбга чиқарилишидир. Бошқача қилиб айтганда, бу бизнинг ўзимиз истаган ва орзу қилган нарсалар ҳақидаги фикрлашимиздир. Қадриятларнинг икки хил тури бор: (1) терминал ва (2) инструментал қадриятлар. Терминал (ёки пировард) қадриятлар - ўзимиз интиладиган мақсадлар ва ҳолатлар ҳақидаги фикрларимиздир (бахт, донишмандлик ва х.к.). Инструментал (ёки билвосита) қадриятлар эса терминал қадриятларга эришиш учун биз қўллайдиган хулқ-атвор шакллари ҳақидаги тасаввурларга таалуқлидир (халол бўлиш ёки ўз зиммасига мажбурият олиш). Қадриятлар маданият воситасида қўлга киритилади, шу сабабли бирор жамиятнинг аъзолари бир хил қадриятларни турли даражада қўлга киритадилар. Шунинг учун ҳар бир қадриятнинг нисбий аҳамияти турли индивидлар учун турлича бўлади, бу фарқлардан эса бозорни сегментларга ажратиш мезони сифатида фойдаланиш мумкин. Турли қадриятларнинг аҳамияти ҳам вақт ўтиши билан ўзгариши мумкин. Рокич инсон эришган қадриятлар унчалик кўп эмас, деб ҳисоблайди. У ўз тажрибаларда ўн саккиз хил терминал ва инструментал қадриятларни келтиради ( Rokeach ). Сўнгги йилларда баъзи тадқиқотчилар қадриятларининг маълум даражада баҳолаш мумкин бўлган қисқача рўйхатини ишлаб чиқдилар. Кайле ( Kahle ) терминал қадриятларининг саккизтасини кўрсатиб ўтган:  ўз-ўзига ҳурмат;  хавфсизлик;  илиқ ўзаро муносабатлар;  мақсадга эришганли ҳисси;  ўз-ўзидан қониқиш;  бошқалар томонидан ҳурмат;  мансублик ҳисси;  шодлик, лаззат, ёқимли хис.

www.arxiv.uz Ушбу қадриятлар истеъмолчи хулқ-атворининг ёки ижтимоий ўзгаришларининг турли жиҳатлари билан жуда яхши мос келиши тажрибаларида аниқланган. Шодлик ёки лаззатни қадрлайдиган кишилар бир қадах қахвани ёқимли таъми учун ичишни исташи мумкин; мақсадга эришганлик хиссини қадрлайдиган киши қахвага ишлаб чиқариш унумдорлигини оширадиган кучсиз стимулятор деб қарайдилар; бошқалар билан илиқ муносабатда бўлишни қадрлайдиган кишилар эса ижтимоий урф-одатга риоя қилган ҳолда бир пиёладан қахва ичадилар (Кайле). Бу методолигянинг мантиқини қуйидагича изоҳлаш мумкин: инсонлар мотивациясини тушунишдаги дастлабки нуқта уларнинг нимани қадрлашни, биринчи навбатда истеъмол қийматига эга бўлган қандай неъматларни қадрлашини тушуниб олишдир. Қадриятларнинг бирор жамиятда қандай ўзгараётганлигини тушуниш ижтимоий ўзгаришлар динамикасини ҳисобга оладиган самарали стратегияларни ишлаб чиқишга ёрдам беради. Харид қилиш жараёни узвий тарзда қуйидаги босқичлардан иборат:  қандай талабнинг қондирилишини белгилаш;  товар хусусида ахборот ёиғиш;  товарлар тури бўйича варинтларни баҳолаш;  харид қилиш тўғрисида қарор қабул қили;  харид қилинган буюмга муносабат. Харидор ўзининг қайси турдаги талабини дастлаб қондириши борасидаги бир қарорга келгунча, у кўп жиҳатларни таҳлил қилади. Ушбу товарни олиш ва у айни шу вақтда нечоғлик зарур? Бу менга қандай имкониятлар яратади? Ушбу харид мен учун ўринлими ва атрофдагилар унга қандай баҳо беришлари мумкин? Ушбу товар сотиш билан шуғулланаётган маркетинг тадқиқотчиси учун қуйидаги саволларга жавоб топиш зарур. Қандай турдаги эҳтиёжлар ва муаммолар харидорга таъсир ўтказади? Ушбу муаммолар қандай вужудга келди? Қандай қилиб харидор айнан шу товарни танламоқчи?

www.arxiv.uz Кўпгина холларда харидорга товарнинг тўлиқ имкониятлари, фойдаланиш хусусидаги ахборот тўлиқ етиб бормайди. Шу сабабдан, харидор ва сотувчи сухбатидан асосий натижа кутилади. Ушбу сухбат мавзуси - қайси товар қанадй ассортиментида таклиф этилган, унинг сифати, нархи хусусида ахборот тўплаш хисобланади. Сўнгра товарлар бўйича вариантлар баҳоланади. Баҳолаш мезонлари сифатида мода, техник имкониятлар, пишиқлиги, дизайни, кафолат, сотувдан кейинги хизмат ва шу кабилар бўлади. Лекин ҳар бир товар ўзига хос баҳоланиш кетма-кетлигига эга. Масалан, автомобиллар бўйича уларнинг синфи, эҳтиёт қисмлар ва тузатиш имкониятлари, ранги, нархи бўйича ахборот албатта зарур. Бу ахборотлар харидорга: товар маркаси, марка-тарзи, манфаат даражаси тўғрисида етарлича кўникма хосил қилишга ва баҳолашга имкон яратади.Товар танлови Атрофдаги шахслар муносабати Товар хариди Харидорнинг шахсий муносабати Товар кынгилдагидек Товар кутилган ва кынгилдагидек эмас Фойдаланиш Товардан бир оз фойдаланиб туриш Товарни дарщолкайтиб топтшириш Янги товар харид килиш Товардан воз кечиш Ижарага бериш Сотиб юбориш Ташлаб юбориш -расм. Товарни харид қилиш ва ундан кейинги харидорлик атвори босқичлари

www.arxiv.uz Бевосита харид қилиш чоғида ҳам харидор ўз танловини ўзгартириш мумкин. Бунга унга сотувчи, оила аъзоси, хамкасби ва қолаверса ўша вақтда савдо залида бўлган ўткинчи харидор таъсир этиш мумкин. Харидорнинг ўз танловини ва қарорини ўзгартиришга унинг ўз фикрида қатъий тура олиши, ўз шахсиятини қадрлаш ва бошқа психологик хусусиятлар таъсир этади. Харидор ўз харидини амалга оширгандан сўнг ҳам товар тақдири тўла хал бўлмайди, чунки энг муҳим бўлган истеъмол доирасидаги синов бошланади. Харид қилинган товар ҳаракатини қуйидагича тасвирлаш мумкин (-расм.). Келтирилган схемадан кўриниб турибдики, товарнинг тақдири харид қилингандан сўнг тўхтамайди, у янада мураккаблашиб, ахборот олиш қийин бўлган шароит, яъни истеъмолдан бўлади. Сотиб олинган товар тақдири ҳусусида ҳам маркетинг мутахассиси ўйлаши, мулохаза юритиши лозим бўлади. Демак, харид қилинган товар тақдири, уни истеъмоли қай даражада кечаётганлиги, янгидан товар олиш учун дастлабки салбий истеъмоли сабабчи бўлмаганлигини аниқлаш, зарурий холларда тегишли маслаҳат бериш маркетинг мутахассисларининг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Саноат харидорининг мотивацияси Ҳар қандай кўринишдаги иқтисодий тизимда тижорат фаолиятининг катта қисми ташкилотлар ўртасидаги битимлардан иборат бўлади. Масалан, асбоб-ускуналар, товарлар, таркибий қисмлар, хом ашё ва ҳоказолар билан савдо қиладиган фирмалар ушбу маҳсулотлардан ўзининг ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланадиган бошқа фирмалар хизмат кўрсатади. Маркетингнинг бошқарув тамойиллари саноат товарларини сотувчи фирма учун ҳам, истеъмол товарлари сотувчи фирмалар учун ҳам бир хил бўлишига

www.arxiv.uz қарамай, тамойилларни қўллашнинг муайян усуллари турлича бўлиши мумкин. Саноат товарларига бўлган талаб ҳосила талаб бўлиб, талабнинг баъзи бир бошқа қуйи турларига боғлиқдир. Саноат талаби ҳосила талабдир. Яъни сотиб олинган товарлардан бошқа ташкилотларнинг талабини ёки пировард истеъмолчининг талабини қондириш мақсадида ўз ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланадиган ташкилотнинг талабидир. Демак, ташкилот ишлаб чиқариш занжирининг бир қисмидир, яъни, унинг “қуйи” талабга боғлиқ бўлган талаби охир-оқибатда истеъмол товарларига бўлган талабнинг натижасидир. Саноат талаби ва хусусан капитал асбоб-ускуналарга бўлган талаб кескин ўзгариб туради ва пировард талабда юз берадиган энг кичик ўзгаришлар ҳам бу талабга кучли таъсир қилади (акселерация тамойили). Саноат талаби кўпинча, айниқса товар ҳал қилувчи компонент бўлганда, яъни аниқ спецификация асосида тайёрланганда нархга нисбатан ноэластик бўлади. Товар харидорга зарурдир ва унинг ўрнини босадиган товарлар кўп эмас. Саноат харидори занжирнинг ҳар бир поғонасидаги коллегиал тизими билан тавсифланади: бир неча индивидлар, ҳамда харид маркази турли функцияларни бажаради ва турли ролларни ўйнайди. Мижоз - техник савияси юқори бўлган профессионал харидор; харид ҳақидаги қарор истеъмол харидларига хос бўлмаган расмийлаштириш босқичларини кўзда тутади. 1 - жадвал. Қарор қабул қилиш босқичлари ва харид марказининг роли Харид Харид марказининг таркиби Жараёнининг босқичлари Фойдала- нувчи Нуфузли шахс Харидор Ҳал қилувчи шахс “Дарвоза- бон” Эҳтиёжларни аниқлаш Қ Қ Талабларни шакллантириш Қ Қ Қ

www.arxiv.uz Етказиб берувчиларни қидириш Қ Қ Таклифларни баҳолаш Қ Қ Қ Қ Қ Етказиб берувчиларни танлаш Қ Қ Қ Иш кўрсаткич- ларини баҳолаш Қ Манба : Webster F.E. and Wind Y. (1972, p. 80), мослаштирилган Саноат товарининг характеристикалари, одатда мижозлар изланаётган товарни аниқ тасаввур қаладилар, талаблар аниқ қўйилган бўлади, товар етказиб берувчининг имкониятлари эса чекланган бўлади. Саноат товарлари индустриал харидорнинг ишлаб чиқариш жараёнига киритилган бўлиб, шу сабабдан стратегик аҳамият касб этади. Саноат товарлари кўпинча турли мақсадларда қўлланилади, улар шу жиҳати билан ҳар доим махсус мақсадларга мўлжалланган истеъмол товарларидан фарқ қилади. Саноат маркетингининг ўзига хос ҳусусиятлари шундан иборатки, саноат талаби тушунчаси “саноат занжири” тушунчасига боғлиқдир. Саноат занжири ишлаб чиқаришнинг барча босқичларни ўз ичига олади, бу босқичлар хом ашё материаллари истеъмолчининг пировард талабини қондиришга етказилади. Ҳар бир фирма учун тармоқлар иерархияси мавжуд бўлиб, улар фирма учун ё мижоз ва ёки етказиб берувчи бўладилар. Саноат буюртмачисининг стратегик кучи биринчи навбатда ўзи аъзо бўлиб турган занжирдаги пировард бозорни олдиндан билиш ва уни назорат қила олиш қобилиятига боғлиқ бўлади. Ўз-ўзидан тушунарлики, талаб занжири бир қатор ҳолларда бундан кўра узунроқ ва мураккаброқ бўлиши мумкин. Ушбу рўйхат тўлиқ бўлмаса- да, қуйидаги хусусиятларни қайд этиб ўтиш мумкин: -янги вазифа. Буюртмачи ташкилот учун янги бўлган товарлар

www.arxiv.uz синфига мансуб янги товарни харид қилиш; -такрорий хариднинг ўзгариши. Муаммо ва товар маълум, аммо харид вазиятининг баъзи элементлари ўзгарган; -такрорий харид. Фирма фойдаланишда маълум бир тажрибага эга бўлган, ҳеч қандай ўзгаришларга учрамаган, маълум товарни харид қилиш. Дастлабки икки ҳолда харид марказининг функциялари тўлиқ амалга оширилади. Ўз-ўзидан равшанки, етказиб берувчи харид жараёнининг барча иштирокчиларини аниқлаб олиш муҳимдир, чунки у коммуникация сиёсатининг мақсадларини белгилаб олиши лозим. Шунингдек, ушбу иштирокчиларнинг ўзаро қандай муносабатда бўлишини ва уларнинг мотивацияси қандай эканлигини аниқлаш ҳам муҳимдир. Қисқача хулосалар Эҳтиёж тушунчаси шундай атамаки , унинг устида тинимсиз баҳс боради , чунки унда баъзан аҳлоқ ёки мафкурага асосланган субъектив фикрлаш элементлари мавжуддир. Эҳтиёж бирор нарсани танлашдан аввал ҳис қилиниши лозим. Бунинг маъноси шуки, мантиқан қараганда, бирор нарсани афзал кўриш самарали танлаш жараёнидан аввал юз беради. Агар шах тафаккур жиҳатдан етук ва ақлли бўлса, унинг хулқ-атворини олдиндан айтиб бериш мумкин бўлади, чунки хулқ-атвор оқилона ҳисоб-китобнинг натижаси бўлади. Эҳтиёж - индивид шахсининг маданий даражасига асосан специфик шаклга кирган муҳтожликдир. Ф.Котлер эҳтиёжга “ ҳаёт шароитлари билан боғлиқ бўлган ва ҳис қилинадиган қониқмаслик ҳолати” деб таъриф берган эди. Бу моҳият жиҳатдан аслий эҳтиёжга берилган таърифдир. Инсонларнинг турмуш тарзини белгилаб берувчи тенденцияларнинг ҳар бирига мос келадиган аслий эҳтиёжни тасаввур қилиш мумкин, бунда ушбу тенденциялар сони чеклангандир. Шунинг учун аслий эҳтиёжни инсон табиати белгилайди, ва бинобарин, жам ият ёки маркетинг томонидан вужудга келтирмайди, у талаб юзага келиҳдан аввал ҳам яширин ёки

www.arxiv.uz ифодаланган ҳолда мавжуд бўлади. Шундай қилиб, эҳтиёжларни қондириш учун ишлаб чиқариладиган товарларни тегишли режалаштириш зарурдир. Неъмат ёки товар ўзининг асосий функциясидан ташқари бир неча ролни ўйнаши ёки функцияни бажариши мумкин. Инсонлар товарлардан нафақат амалий мақсадларда, балки улар ёрдамида ташқи муҳит билан алоқа боғлаш, ўзларининг кимлигини кўрсатиш, ўз хиссиёт ва кечинмаларини намойиш қилиш ва ҳоказолар учун ҳам фойдаланадилар. Маркетинг учун товар ва товар маркаларининг фақат функционал қиймати эмас, балки ҳиссий ёки рамзий қийматлари туфайли ҳосил бўладиган аҳамиятидан хабардор бўлиш муҳимдир.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ассэль Генри. Маркетинг: принципў и стратегия. Учебник для вузов - М.: ИНФРА-М, 2001. Багиев Г.Л. и др. Маркетинг. - М.: Экономика, 2001. 3. Дойль Питер. Маркетинг - менеджмент и стратегии. 3-е изданиеҒ Пер. с англ. под ред. Ю.Н.Каптуревского. - С-Пб.: Питер, 200 4. Дэвид Кревенс. Стратегический маркетинг. - М.: Издательский дом “Вильямс”, 2003. 5. Котлер Ф., Армстронг Г., Сондерс Дж., Вонг В. Основў маркетингаҒ Пер. с англ. 2-е изд. - М., СПб., 6. Матанцев А.Н. Стратегия, тактика и практика маркетинга. - М.: Юристъ, 200 Қўшимча адабиётлар 1. О’Шонесси Дж. Конкурентнўй маркетинг - стратегический подход - С- Пб.: Питер, 200 Постма П. Новая эра маркетинга - С-Пб.: Питер, 200 3. www.marketing.spb.ru 4. www.4p.ru 5. www . dis . ru . Маркетинг журнал в России и зарубежом. 6. www.4p.com.ua

O'xshashlar

Иқтисодий ресурслар ва жамият эҳтиёжлари

Иқтисодий ривожланишнинг мезон ва кўрсаткичлари

Аҳоли турмуш даражаси. Аҳоли даромадлари ва уларнинг турлари

Iqtisodiy rivojlanishning mezon va ko‘rsatkichlari

Маркетинг бизнес - режаси