Marketing deganda nimani tushunamiz - Iqtisodiyot - Referatlar

Marketing deganda nimani tushunamiz

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Marketing deganda nimani tushunamiz? 2. Ishlab chiqarishni rivojlantirishda marketingning roli 3. Strategik va xalqaro marketing

www.arxiv.uz Marketing deganda nimani tushunamiz? Bozor sharoitlari va uning o`ziga xos xususiyatlarini, undagi raqiblar salohiyatiyu, raqobat usullarini, muayyan tovar va xizmatlarga bo`lgan talab va u erda mavjud bo`lgan taklifni puxta va atroflicha o`rganish tovar ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko`rsatuvchilar uchun yutuq va barqarorlik garovidir. Ana shu aytib o`tilgan ishlarni amalga oshirish hozirgi zamon tilida marketing deb yuritiladi. Bozor mexanizmining asosiy elementlari (tovarlar taklifi, xaridorlar talabi, narx-navo) bir-biri bilan shu qadar uzviy bog`liqki, ularni o`rganmay turib, bozordagi jarayonlarni to`g`ri tushunib etish anchagina mushkul ishdir. Shuning uchun xo`jalik amaliyotining chalkashliklari, uning siru asrorlarini bilmoq uchun har qanday tadbirkor, birinchidan, maxsus bilimlarga ega bo`lmog`i va, ikkinchidan, marketing tadqiqotlarini o`tkazib turmog`i lozim. Marketing faoliyati tijorat ishlarida xavf-xatarni kamaytirish, mavjud sharoitu vaziyatlarni eng maqbulini tanlab olish, ishlab chiqarish va sotuvning yuqori foyda berib turishini ta`minlash va xaridorlar uchun to`g`ri keladigan baholarni belgilashga yordam beradi. Marketingning asosiy tamoyillari bozorni bilish, bozorga moslashish va bozorga ta`sir o`tkazishdan iboratdir. Bozorni bilish deganda, iste`molchilarni har tomonlama o`rganish, ularning did va istaklarini bilish ko`zda tutiladi. Demak, bozorga moslashish muayyan talabni qondiradigan mahsulotlarnigina ishlab chiqarmoqni bildiradi. Nima ishlab chiqarilgan bo`lsa, shuni sotmaslik, balki bozortalab mollarnigina ishlab chiqarmoq zarur. Bozorga ta`sir o`tkazish talabni shakllantirish demakdir, ya`ni tovarni yaratish bilan iste`molchini ham “yaratmoq” lozim. Marketingning umumiy tamoyillari va vazifalariga qarab faoliyatning aniq yo`nalishlari va mazmuni belgilanadi. Ularning orasida eng muhimlari: bozorni

www.arxiv.uz atroflicha o`rganish, mahsulot turlarini rejalashtirish, mahsulot sifatini qiyomiga etkazish, tovar reklamasini tashkil qilish, uning eng maqbul bahosini belgilash hamda savdosini tashkil etishdir. Marketing bozor iqtisodiyotining muhim elementi bo`lib, mamlakatimizda xo`jalik sub`ektlari va tadbirkorlar uni o`zlashtirish va tashkil qilish sohasida muayyan natijalarga erishdilar. Korxona va firmalarda marketing xizmati bo`limi tashkil etilmoqda. Shuni alohida ta`kidlab o`tish lozimki, tovarlar va xizmatlarning raqobatbardoshligini oshirish ko`p jihatdan marketing xizmatining samaradorligiga bog`liqdir. Biroq shu narsani esdan chiqarmaslik kerakki, marketing xizmatini tashkil qilish muayyan sarf-xarajatlar qilish va sabr-toqat ko`rsatishni talab etadi, buning ustiga darrov samara ham bera olmaydi. Bu ish, bir tomondan, iste`molchilarni etarlicha yuqori bo`lgan talablariga va xarid qobiliyatlariga, ikkinchi tomondan, tovarlar va xizmatlarni tanlash erkinligiga mos keladigan bo`lishi kerak. Marketingni joriy etish tashkiliy shart-sharoitlarni yaratishni talab etadi. Korxonalarni rejalashtirish va uni boshqarish, ichki va tashqi savdo aloqalari tizimini yaratish, shuningdek, tovarlar bilan yuqori darajada ta`minlangan bozor kanallari bo`yicha tayyorlangan mahsulotlarni sotish shular jumlasidandir. Iqtisodiyotimizning hozirgi ahvoli, talablarni qondirilmay kelayotgani, iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagi nomutanosibliklar mavjudligi sharoitida marketingdan foydalanishga ehtiyoj va imkoniyat yo`qdek ko`rinadi. Biroq aynan marketing shu qiyinchiliklarni yengib o`tishga, talab bilan taklif o`rtasida mutanosiblik o`rnatishga yordam berishini yoddan chiqarmaslik kerak. Marketing – korxonalar uchun mahsulot sifatiga, uning raqobatbardoshligiga qo`yiladigan o`ziga xos talablarni o`rganish orqali tovarlar ishlab chiqarishni

www.arxiv.uz kengaytirish, aniq talab darajasini hisobga olgan holda tovarlarni bozor kanallari orqali mohirlik bilan o`tkazish imkoniyatidir. Talab bilan taklif o`rtasida bir qadar nomutanosiblik mavjud bo`lgan sharoitda tovarlarni egasiga borib yetadigan qilib ishlab chiqarish va oxirgi iste`molchiga kam-ko`stsiz yetkazib berish juda ham muhimdir. Marketing ana shunga imkon ochadi. Marketing yordamida ko`pgina muammolarni hal qilish mumkin: talabga ta`sir o`tkazish, uning tarkibini o`zgartirish, ishlab chiqarishni bozor talablariga moslashtirish va h.k. Shunday qilib, marketing xo`jalik yuritishning bozor munosabatlariga asoslangan tizimida korxona va firmalar uchun strategik ahamiyatga molik bo`lgan vazifalarni hal etishga ko`maklashadi. Quyida talabning turli holatlari va marketing xizmatining ularga mos keladigan vazifalarini keltiramiz. 1.Manfiy talab. Agar xaridorning ko`pchilik qismi tovarni qabul qilmasa va undan qochadigan bo`lsa, bunday bozor manfiy talab holatida bo`ladi. Bunday sharoitda marketing xizmatining vazifasi bozor nima sababdan tovarni yoqtirmayotganini tahlil qilish va tovarni qayta ishlash, baholarni pasaytirish yo`li bilan uni sotishni bir muncha jonlashtirishdan iboratdir. 2.Talabning yo`qligi. Iste`molchilar tovarga qiziqmasligi yoki unga befarq qarashlari mumkin. Bunday hollarda marketingning vazifasi tovarga xos bo`lgan xususiyatlarni insonning tabiiy ehtiyojlari va istaklari bilan bog`lash yo`llarini topishdir. 3.YAshirin talab. Ko`pgina iste`molchilarda bozorda mavjud bo`lgan tovarlar yoki xizmatlar yordamida qondirib bo`lmaydigan ehtiyojlar bo`lishi mumkin. Marketingning vazifasi ana shu tovarlar va xizmatlar bozorining hajmiga baho

www.arxiv.uz berish va talabni qondira oladigan xaridorgir tovarlar hamda xizmatlar yaratishni yo`lga qo`yishdir. 4.Kamayib boradigan talab. Har qanday korxona (firma) ham o`zining u yoki bu tovariga bo`lgan talab kamayib qoladigan holatga ertami - kechmi duch keladi. Bunday sharoitlarda marketing xizmati nima sababdan talab kamayib borayotganini tahlil qilib chiqishi va yangi bozorlarni qidirib topishi, tovar xarakteristikalarini o`zgartirish yoki bir muncha samarali aloqalarni o`rnatish yo`li bilan tovarlarni o`tkazishni yana jonlantirish mumkin yoki mumkin emasligini aniqlashi kerak bo`ladi. 5.Nomuntazam talab. Ko`pgina tovarlar (xizmatlar)ga talab mavsum sayin, kun sayin va hatto soat sayin o`zgarib turadi. Masalan, aviachiptalarga bo`lgan talab yozgi mavsumda ortib ketadi, jamoat transportining ko`pchilik qismi kunduzgi osoyishtalik paytida bo`sh turadi va odamlar qatnab turadigan soatlarda ularni tashib uddalay olmaydi. Bunday sharoitda marketingning vazifasi baholarni o`zgartirish, transport qatnovi jadvalini takomillashtirish va hokazoga qaratilgan takliflar ishlab chiqishdir. 6.To`la qimmatli talab. Tadbirkorlar o`zlarining tovarlari (xizmatlari) oborotlaridan qoniqadigan bo`lsalar, ana shu to`la qimmatli yoki to`laqonli talab deyiladi. Marketingning vazifasi talabni mavjud darajasini saqlab qolish maqsadida ishlab chiqarilayotgan tovarlar va ko`rsatiladigan xizmatlarning sifati to`g`risida tinmay qayg`urib borishdir. Marketing strategiyasining zarur elementi bozor qatnashchilari faoliyatini hisobga olgan holda bozorga chiqadigan mahsulotlarning sifat va miqdor ko`rsatkichlarini belgilab olishdir. Korxonaning umumiy strategik maqsadi belgilab olingandan so`ng, uni amalga oshirishga doir zarur choralar batafsil ishlab chiqiladi. Bular:

www.arxiv.uz -bozorga qanday tovarni qanday assortimentda va qanday baholar bilan kiritish; -tovarlarni rejalashtirilgan miqdorda sotish uchun qanday shart- sharoitlar kerakligini aniqlash; -tovarlarni etkazib berish qanday kanallar orqali va qanday hajmlarda amalga oshirilishini belgilash; -talabga ta`sir ko`rsatish va sotuvni rag`batlantirish uchun qanday vositalardan foydalanish maqsadga muvofiqligini aniqlash; -sotuvdan keyin ko`rsatiladigan xizmat qanday bo`lishi va uni kim amalga oshirishini belgilab olish. Marketing faoliyatining taktikasini belgilab beruvchi mana shu masalalarni biron bo`g`inida uzilish bo`lib qolishi mo`ljaldagi barcha ishlarning barbod bo`lishiga olib kelishi mumkin. Marketing faoliyatining tayyor yo`l-yo`rig`i yo`q. Talabga ta`sir ko`rsatishning usul-amallari har bir korxona va bozorga kiritiladigan har bir tovar uchun yangidan ishlab chiqiladi. Chet mamlakatlarda buning uchun maxsus firmalar va institutlar tashkil etilgan. Yirik korxonalardan birontasi marketing bilan shug`ullanadigan maxsus bo`lim (yoki xizmatsiz) tirikchilik qila olmaydi. Marketing faoliyatida reklama muhim narsa hisoblanadi. Reklamaning vazifasi – mavjud bozor segmentini mustahkamlab, yangi-yangi xaridorlarni topib borish, yangi bozorlarni shakllantirish orqali iste`molchilar doirasini kengaytirishdir. Biroq, xaridorning psixologiyasi uchun firmaning iste`mol bozoridagi obro`-e`tibori va tovar markasining muhim ahamiyatini alohida ta`kidlash zarur. Sotuvni rag`batlantirish marketing vazifalaridan biri bo`lib, bozorga kiritiladigan tovar realizatsiyasini rejalashtirilgan miqdorga etkazishga imkon

www.arxiv.uz beradi. Demak, u qilingan sarf-xarajatlarning o`rnini to`ldirib, foyda olishga imkon beradi. Sotuvni rag`batlantirish uchun yarmarkalar, mollar sotiladigan ko`rgazmalar singari faol shakllaridan, maxsus savdo agentlarining xizmatlaridan, shuningdek, imtiyozli baholar qo`yish usullaridan foydalanish mumkin. Shunday qilib, marketing bizning xo`jalik hayotimizga bozor iqtisodiyoti bilan birgalikda kirib kelgan tushuncha bo`lib, uni yaxshilab o`zlashtirish, joriy qilish har qanday korxona yoki firma ish faoliyatining yuqori samaradorligiga xizmat qiladi. Biroq shuni alohida ta`kidlash joizki, marketingni tashkil qilishning yagona va tayyor sxemasi yo`q. Har bir korxona yoki firma o`z xo`jalik faoliyatining xarakteri, tashqi va ichki omillarni hisobga olgan holda ishlab chiqarish va savdoni yagona texnologik jarayonga birlashtirib, o`zining marketing dasturini ishlab chiqadi. Xo`sh, nima uchun marketing xizmatini o`zvaqtida va oqilona tashkil qilish korxona(firma) faoliyatini yuqori iqtisodiysamaradorlik bilan amalga oshirish imkonini beradi?Umumlashgan holda busavolga quyidagicha javob berish mumkin. Birinchidan, marketing xizmati tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko`rsatishni bozor talablariga moslashtiradi. Ikkinchidan, tayyorlangan mahsulotlarni o`z vaqtida va to`la-to`kis sotilishiga ko`maklashadi. Uchinchidan, bozordagi talabning o`zgarishini oldindan bashorat qilgan holda ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish tarkibi va sifatiga tegishli tuzatishlar kiritib, behuda sarf-xarajatlar qilinishi va keraksiz tovarlar ishlab chiqarilishining oldini oladi. To`rtinchidan, bozor jo`g`rofiyasi va narx-navosini o`rganish orqali ishlab chiqarilgan mahsulotni qaysi hudud, mintaqada va mamlakatlarda qanday baholar bilan sotish bo`yicha takliflar kiritadi.

www.arxiv.uz Va, nihoyat, marketing xizmatining muhim vazifasi – ishlab chiqarilayotgan tovarlar reklamasini amalga oshirish bo`lib, bozorlar tovarlar bilan tobora ko`proq to`yinib borayotgan hozirgi davrda ta`sirchan reklamaning korxona(firma) faoliyati uchun ahamiyati juda kattadir. Xorijiy firmalar, xususan, rivojlangan mamlakatlarda tovarlar va xizmatlar reklamasiga juda katta ahamiyat berishadi va buning uchun o`z mablag`larini ayamasliklari bejiz emas. Bozor munosabatlariga o`tayotgan mamlakatlar, shu jumladan, O`zbekistonda ham tovar ishlab chiqaruvchilar buni tobora yaxshiroq anglab etmoqdalar va reklama ishiga o`z e`tiborlarini kuchaytirmoqdalar. 2. Ishlab chiqarishni rivojlantirishda marketingning roli. Mamlakatimizda XX asrning 90-yillariga qadar hukm surgan va ma`muriy- buyruqbozlikka asoslangan xo`jalik yuritish tizimi davridagi eng katta illatlardan biri, bu – talab bilan taklif o`rtasidagi nomutanosibliklar bo`lib, uning asosiy sababi ishlab chiqarishning bozor talablariga moslashmagani edi. Moddiy ta`minotdagi etishmovchiliklar, fan-texnika taraqqiyotining pastligi, reklamani yaxshi yo`lga qo`yilmagani, iqtisodiyotni rejalashtirish tizimining takomillashmagani, bozorda ro`y berayotgan jarayonlar to`g`risida axborotlarni etarli bo`lmagani va boshqa sabablar natijasi o`laroq ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning samaradorligi achinarli ahvolda edi. Endilikda, bozor iqtisodiyotiga amal qilinayotgan sharoitda, respublikamiz iqtisodiyotida vaziyat tubdan o`zgardi. Bozor munosabatlari talab va taklifga samarali ta`sir o`tkazish, tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligini oshirish, bu sohada turli mamlakatlarda to`plangan ijobiy tajribani o`rganish va marketing tamoyillarini to`la-to`kis o`zlashtirishni talab qilmoqda. Jahon tajribasi shu narsadan dalolat beradiki, bozorga marketing yo`li bilan yondashish va ishlab chiqarishni shu yondashuv asosida tashkil qilish har qanday

www.arxiv.uz firma yoki kompaniya muvaffaqiyatining garovi bo`lib xizmat qiladi. Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulot assortimenti tabaqalashib, ehtiyojlar o`sib borgani, fan-texnika taraqqiyoti kuchayib, xizmat ko`rsatiladigan sohalar kengaygani va raqobat keskinlashgani sayin marketing strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish va amalga oshirishga bo`lgan ehtiyoj ortib boradi. Chunki marketing bozorni har tomonlama tahlil qilish, barcha ijtimoiy va iqtisodiy jihatlardan, jumladan, baholar siyosati jihatidan uni tartibga solish, talab va ehtiyojlarni hisobga olgan holda tovar ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish, barcha turdagi xizmatlarni rivojlantirish omilidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotning barcha sohalaridagi korxonalar moliyaviy-xo`jalik faoliyatining asosiy va eng muhim ko`rsatkichi foyda hisoblanadi. Daromadlar korxona faoliyatiga baho berishning asosiy ko`rsatkichlaridan biri sifatida o`z ahamiyatini yo`qotib boradi. Rejalashtirish bevosita mehnat jamoalari qo`liga o`tib, rejalar aholining tovarlar va xizmatlarga, ishlab chiqarishning esa mashinalar, asbob-uskunalar va boshqa ishlab chiqarish vositalariga bo`lgan ehtiyojlarini hisobga olish uchun bir mo`ljal bo`lib qoladi. Shu sababli korxonalarda marketing faoliyati dasturlarini shakllantirishning asosiy qoidalaridan biri ishlab chiqariladigan va bozorda sotiladigan mahsulotning sifat va miqdor ko`rsatkichlarini birga qo`shib olib borishdan iborat bo`lmog`i kerak. Xaridor muayyan mahsulotning qanday ko`rinishda bo`lishini istaydi, bu mahsulotga qaerda va qancha talab paydo bo`ladi? Bu savollar puxta o`rganilib, har bir muhandisga, konstruktorga va ishlab chiqaruvchiga etkazilishi lozim. Marketing mahsulotni loyihalash, ishlab chiqarishni rejalashtirish, iqtisodiy tahlil, taqsimot, sotish va sotilgan mahsulotga xizmat ko`rsatish kabi masalalarga ta`sir ko`rsatishi lozim. Korxonalar uchun marketing mahsulot sifatiga, uning raqobatbardosh bo`lishiga qo`yiladigan o`ziga xos talab, turli tovarlar ishlab chiqarishni kengaytirishga undaydigan

www.arxiv.uz rag`bat, aniq talab darajasini hisobga olish va mollarni bozor kanallari orqali mohirlik bilan o`tkazish imkoniyatidir. Hozirgi kunda talab va taklif bir qadar nomutanosib bo`lib turgan sharoitlarda tovarlarni egasiga etib boradigan qilib, tejamkorlik bilan ishlab chiqarish va oxirgi iste`molchiga etkazib berish juda muhimdir. Marketing ana shunga imkoniyat ochadi. Marketing talabga ta`sir o`tkazish, uning tuzilishini o`zgartirish, ishlab chiqarishni bozor sharoitlariga qarab kengaytirish kabi muammolarni hal qilish omilidir. Bugungi kunda talab va taklifni muvozanatlashtirishga imkon beradigan iqtisodiy omillarni topish zarur. Mulkchilikning turli shaklidagi korxonalar ham, yakka tartibda mehnat faoliyati bilan shug`ullanadigan kishilar ham ana shundan manfaatdor. Marketing bozorni aniq (tayin) tovarlar va xizmatlarga bo`lgan ehtiyojlarini o`rganishi va shu asosda uzoq muddatli va yillik dasturlarni ishlab chiqish hamda ularni amalga oshirishi zarur. Shu munosabat bilan bozor ob`ektlari va sub`ektlari degan tushunchalarni farqlamoq zarur. Bozor ob`ektlari deganda, unga kiritiladigan tovarlar va xizmatlar tushuniladi. Bozor sub`ektlari esa ularni ayirboshlash ishlarida qatnashadigan tovar etkazib beruvchilar va iste`molchilardir. Bozor sub`ektlariga ishlab chiqarish korxonalari, muassasalar (o`quv yurtlari, kasalxonalar va boshqalar) va uy xo`jaliklari (oilalar va shaxsiy iste`molchilar) kiradi. Shaxsiy iste`molchilar bozorning eng muhim sub`ektlari hisoblanadi. Shular jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotib oladigan oxirgi xaridorlardir.

www.arxiv.uz Korxonalar ham sotuvchilar bo`lib, ham bozorga chiqariladigan tovarlarni yaratish uchun kerakli xomashyolar, ishlab chiqarish vositalari va xizmatlarni sotib oluvchi xaridorlar bo`lib maydonga chiqadi. Bozorning faoliyat ko`rsatib borishi uchun milliy iqtisodiyotning turli sohalari va idoralariga qarashli korxonalar o`rtasida gorizontal aloqalar yuzaga kelishi muhim shart hisoblanadi. Bu aloqalarni boshqarish organlari (vazirliklar, idoralar)ga ega bo`lgan asosiy xo`jalik bo`g`inining vertikal aloqalari to`ldirib boradi. Gorizontal va vertikal aloqalar yaxshi yo`lga qo`yilgan taqdirdagina bozor samarali faoliyat ko`rsatadi. Bu aloqalarda qing`irliklar bo`lsa, bozor muvozanati buziladi. Marketing yo`li bilan yondashuv bozorda qaror topgan aloqalarning maqbulligini aniqlashga imkon beradi. Reja asosiy o`ringa qo`yilgan davrlarda ishlab chiqarish jarayonini moddiy texnik jihatdan ta`minlash va ma`muriy yo`l bilan har xil shaklda nazorat olib borish hal qiluvchi, bosh yo`nalish hisoblanar edi. Bozor munosabatlari sharoitida korxonaning strategiyasi ham, taktikasi ham o`zgaradi. Asosiy e`tibor ishlab chiqariladigan mahsulot assortimentini yaxshilash, tovar taklifi tuzilishini takomillashtirish, uni talabga ko`proq mos tushadigan holga keltirishga qaratiladi. Marketingning ishlab chiqarishni rivojlantirishga ijobiy ta`sirini kuchaytirish quyidagilarni taqozo etadi: -bozor vaziyatini chuqur tahlil qilish va uning qay tariqa rivojlanib borishini oldindan bilishni; -gorizontal aloqalarni yo`lga qo`yishda ma`lum darajada erkin bo`lishni; -tijorat ishlaridagi raqobatga aloqador xavf-xatarni hisobga olib, o`z mavqeiga ega bo`lishni; -kon`yukturaga ta`sir o`tkazadigan texnologik va tashkiliy siyosat olib borishni;

www.arxiv.uz -bozordagi raqiblar to`g`risida zarur axborotni yig`ib, ishlab chiqish va tahlil qilishni; -ish yuzasidan muzokaralar olib borish va echimlarni amalga oshirishga qodir bo`lgan yuqori malakali marketolog mutaxassislar va rahbarlar tayyorlashni. Korxonalarning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi mustaqilligi ulardan ishlab chiqarish natijalari uchun javobgarlikni o`z zimmasiga olishni ko`zda tutadi. Ba`zi korxonalar javobgarlikni o`z zimmalariga olishdan qo`rqib, xo`jalik yuritishda erkin bo`lishni hohlamaydilar. Bu ularning moliyaviy ahvoli va bozordagi mavqeiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Marketing nuqtai nazaridan fikr qilish, ya`ni unga tayangan holda ish yuritish ko`ngilga tushadigan qo`rquvni bartaraf etadi. Iste`molchi talabini korxona qay darajada qondira olayotgani haqida, albatta, faqat iste`molchi aniq bir fikr ayta oladi. Buni ular o`sha korxona mahsulotini sotib olishi (yoki tanlashi) orqali namoyish etadi. Shuning uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilardan marketing xizmatini yaxshi yo`lga qo`yish orqali o`z iste`molchilari bilan uzoq muddatli aloqalarni amalga oshirish talab qilinadi. Yana shuni aytib o`tish joizki, bozorga taklif etilayotgan tovarlar assortimenti o`rtacha iste`molchiga mo`ljallanadigan bo`lsa, bundan ,avvalambor, tovar ishlab chiqaruvchi ziyon ko`radi, chunki iste`molchining o`rtachasi bo`lmaydi. Shuning uchun marketing xizmati iste`molchining hamisha yuqori did va yuksak talabini nazarda tutgan holda ish yuritishi lozim. Marketing iste`molchilardan ishlab chiqarish va savdo korxonalariga uzluksiz axborot kelib turishini ta`minlaydi. Bu o`z navbatida tovar assortimentini ko`paytirish, uni sotish sharoitlariga zarur o`zgarishlar kiritish, xaridorga ta`sir o`tkazish va hokazolar orqali ishlab chiqarishni rivojlantirish imkonini beradi. 3. Strategik va xalqaro marketing

www.arxiv.uz Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona (firma)lar o`z faoliyatini samarali olib borishga harakat qilib, tobora uzoqroq muddat uchun oldindan strategik rejalashtirish usulidan foydalanadi. Bozordagi o`zgarishlar va fan-texnika taraqqiyoti yo`nalishlarini tahlil qilish asosida korxona (firma)ning strategiyasini ishlab chiqish uchun negiz bo`ladigan umumiy maqsadlar belgilanadi. Korxona (firma)ning strategiyasi faoliyatning bosh dasturini, marketing, moliya, tashkiliy faoliyat, kadrlar siyosati va boshqa sohalardagi rejalar hamda resurslar taqsimotini aks ettiradi. Strategik rejalashtirish korxona (firma) faoliyatining asosiy yo`nalishlarini belgilaydi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish sohasidagi barcha harakatlarning maqsadga muvofiq yo`nalishini aks ettiradi. So`ngra har bir yo`nalish bo`yicha batafsil rejalar tuziladi. Ular orasida tovar nusxasini yaratishdan boshlab, to pirovard sotishga qadar tovar harakati jarayonlarini qamraydigan marketingni rejalashtirish alohida o`rin egallaydi. Mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha marketing rejasi qo`yidagi bo`limlarni o`z ichiga oladi: -joriy marketingga oid vaziyat bayoni; -xavf-xatar va imkoniyatlar tavsifi; -marketing strategiyasi; -harakatlar dasturi; -byudjet va nazorat. Mazkur bo`limlarning ayrimlari ustida to`xtab o`tamiz. Asosiy ma`lumotlarga tovar xarakteristikasi, unga bo`lgan talabning hozirgi holati va kelajakda o`sishi, uning raqobatbardoshligi kiradi.

www.arxiv.uz Joriy marketing holati harakatdagi bozor, uning hajmi, iste`molchilar tarkibi, raqiblar, o`ziga xos boshqa omillarning holati, shuningdek firmaning shu bozordagi mavqeini aniqlab beradi. Xavf-xatar va imkoniyatlar bo`limida tovarlarning bozorda sotilishi bilan bog`liq bo`lgan sharoitlar ko`rib chiqiladi. Bularga fan va texnikaning eng so`nggi yutuqlari, jamiyatdagi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy o`zgarishlar, bozordagi muhitning o`zgarishlari va, umuman, firmaning ishlab chiqarishiga ta`sir ko`rsatadigan boshqa omillar va hodisalar kiradi. Keyingi bo`lim - marketing strategiyasi bo`lib, unda korxona (firma) imkoniyatlarini bozordagi holatga muvofiqlashtirish va qo`yilgan maqsadlarga erishishning kompleks vositalari belgilanadi. Ushbu strategiyani ishlab chiqish jarayonida maqsadga muvofiq bozorni tanlash, bozorda o`z segmentiga ega bo`lish, bozorga chiqish usullari va marketing vositalarini tanlash, bozorga chiqish vaqtini belgilash, boshqarishning korxona (firma) strategik maqsadlariga mos keladigan tashkiliy tarkibini tanlash kabi ishlar amalga oshiriladi. O`zaro bir-birini to`ldiradigan ikkita marketing strategiyasi mavjud bo`lib, ularning bittasi mahsulotga nisbatan strategiya va ikkinchisi bozorga nisbatan strategiyadir. Mahsulotga nisbatan strategiya mahsulotni bozorda sotish usullarini aniqlaydi, bozor ehtiyojlarini tadbiq etish va hisobga olishni buyumning sifat va qiymat tavsifini rejalashtirish negiziga qo`yadigan tamoyilga tayanadi. Ushbu strategiya bozor rivoji va korxona (firma) ishlab chiqarishining o`ziga xos sharoitlariga qarab uch variantga bo`linadi: past xarajatlar strategiyasi, tabaqalanish strategiyasi, tor ixtisoslashuv strategiyasi.

www.arxiv.uz Raqiblar orasida etakchi mavqeni egallaydigan korxona (firma)lar, odatda, tabaqalangan strategiyadan keng foydalanadi. Mahsulotni tabaqalashtirishning asosiy usullaridan biri yuksak sifat va raqib mahsulotiga qaraganda alohida iste`mol xossalarini ta`minlashdir. Sanoat mahsuloti uchun unumdorlik, xomashyo, yordamchi materiallar va energiya sarfi, xizmat ko`rsatish sohalari uchun mehnat sarflari asosiy omillar hisoblanadi. Keng iste`mol mollari uchun texnologiyaning standartlarga muvofiqligi, qulayligi, estetik ko`rinishi va boshqa sifat mezonlari muhim ahamiyat kasb etadi. Tabaqalanish strategiyasining muhim tomoni mahsulotning barcha parametrlariga ko`ra o`ziga xos tarzda ajralib turishini, bozorda firma markasining ko`zga tashlanishini ta`minlashdan iboratdir. Bunga misol qilib Mersedes, Ford, Toyota mashinalari, IBM komp ь yuterlari, Adidas sport tovarlari, Soni audio va video texnikasi va boshqalarni keltirish mumkin. Past xarajatlar strategiyasi raqobatda afzalliklarga erishishni mahsulotni arzonroq ishlab chiqarish va sotishni ta`minlash bilan bog`laydi. Past xarajatlar strategiyasini amalga oshirishning bir qancha usullari bor. Birinchi usulda firma bozorda o`z sifatiga ko`ra raqiblarining mahsulotlaridan farq qilmaydigan mahsulotni arzon narxda taklif etadi. Ikkinchi usul - ishlab chiqarish uchun arzon tushadigan mahsulot andozasini yaratishdan iborat. Uchinchisi - arzon xomashyo manbalari va arzon ishchi kuchidan tanho foydalanishga asoslanadi. Past xarajatlar strategiyasini tanlashda xarajatlar bobida firma o`z ustunligining uzoq muddatli ekanligiga ishonch hosil qilishi lozim. Shu sababli mazkur strategiyani amalga oshirishning asosiy sharti firmaning bozorda etakchi mavqeini ta`minlashga qodir bo`lgan ishlab chiqarish texnologiyasi va mahsulot sotishni uzluksiz takomillashtirishdir. Firma raqiblari oldida muvaffaqiyat qozonishning asosiy omillaridan birontasiga ham ega bo`lmagan taqdirda yoki bir-ikki omil bo`yicha ustun kelsa

www.arxiv.uz ham, ammo boshqa omillar bo`yicha orqada qolgan sharoitda tor ixtisoslashuv strategiyasini tanlashga majbur bo`ladi. Umuman olganda, mahsulot bo`yicha marketing strategiyasidagi bu uch variant turli kombinatsiyalarda ham qo`llanishi mumkin. Masalan, agar firma ikkala sohada ham raqiblar oldida ustunlikka ega bo`lsa, tabaqalashtirish strategiyasi past xarajatlar strategiyasi bilan qo`shib olib borilishi mumkin. Marketing tizimi, uning tamoyillari va vazifalari ichki bozorda ham, tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ham deyarli bir xilda amal qiladi. Ammo chet mamlakatlar bozorlarining faoliyati va bu bozorlarda ishlash sharoitlarida muayyan o`ziga xosliklar ham mavjud. Xalqaro marketing ichki bozordagi marketingga nisbatan o`ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini ta`kidlagan holda, jahon iqtisodiyotida va umuman jahon bozorida “noaniqlik omillari”ning uchrab turishini ham aytib o`tish kerak. Birinchidan, xalqaro marketingning o`ziga xos xususiyatlari xalqaro tijorat tashkilotlarining turiga qarab namoyon bo`ladi. Bu tashkilotlar xalqaro iqtisodiy aloqalarni bevosita amalga oshirish bilan shug`ullanishi mumkin yoki tovarlarni sotuvdan iste`molchi (xaridor)ga etib kelishi bilan bog`liq biror-bir operatsiyani bajarishi mumkin. Asosiy tijorat operatsiyalari quyidagi yo`nalishlarda amalga oshiriladi: -buyum shaklidagi tovarlarni ayirboshlash bo`yicha; -ilmiy-texnikaviy bilimlarni (patent va litsenziyalar, nou-xau savdosi shaklida) ayirboshlash; -texnikaviy xizmat ko`rsatishni ayirboshlash; -ijara bo`yicha; -xalqaro turizm bo`yicha va hokazo. Xalqaro tovar oborotini ta`minlovchi operatsiyalarga quyidagilar kiradi:

www.arxiv.uz -yuk tashish bo`yicha transport-ekspeditorlik operatsiyalari; -yuklarni sug`urtalash; -yuk saqlash; -xalqaro hisob-kitoblar va hokazo. Xalqaro marketingning ikkinchi o`ziga xosligi ishbilarmonlik faoliyati maqsadlarini aniq belgilash va taraqqiyot strategiyasini tanlashda hamda maqsadlarga erishish usullarida namoyon bo`ladi. Xalqaro marketing strategiyasining bir-biridan keskin farq qiluvchi ikkita ko`rinishi mavjud. Bular tabaqalanmagan va tabaqalangan strategiyadir. Tabaqalanmagan marketing strategiyasi dasturi bo`yicha firma bir xil tovarni ham ichki bozorga, ham tashqi bozorga chiqaradi. Bunda firma bozori chaqqon bo`lgan o`z tovarlarini chet ellardagi savdo markasi, dizayni, tarkibi yoki ularni o`rash-joylashga o`zgartishlar kiritmasdan ham sotilishiga ishonadi. Bunday yondashuvda firma o`z mahsulotini chetga chiqarish bilan bog`liq qo`shimcha xarajatlardan xoli bo`ladi. Masalan, AQShning jahonga mashhur “Koka-kola” kompaniyasi o`z mahsulotlarini ommaviyligi tufayli shunday strategiyadan foydalanadi. Tabaqalangan marketing strategiyasi turli bozorlardagi talab va did, huquqiy normalar, til talablari, madaniy tafovutlar va boshqalarni hisobga olgan holda tovarlarga muayyan o`zgartirishlar kiritishga asoslanadi. Firma narx belgilashda mahalliy, iqtisodiy, masalan, aholi jon boshiga to`g`ri keladigan yalpi milliy mahsulot (YAMM) miqdori kabi ko`rsatkichlarni hisobga oladi. Xuddi shu sababli ko`pgina firmalar sust rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatda tovarlarning soddalashtirilgan ko`rinishlarini yoki arzon mahalliy ishchi kuchidan foydalanib, o`z mahsulotlarini past narxlarda sotadi. Ayni paytda

www.arxiv.uz sanoati rivojlangan davlatlarda narxlar yuqoriroq belgilanadi, chunki narxlar qo`shimcha xalqaro marketing va mahsulot sifati xarajatlarini o`z ichiga oladi. Xalqaro marketingning eng muhim tarkibiy qismi, bu – mahalliy talablar va milliy an`analarni ziyraklik bilan payqaydigan reklamadir. Masalan, shinalar reklamasi Buyuk Britaniyada xavfsizlikka, AQShda foydalanish tafsilotlariga, Germaniyada ixchamlikka birinchi navbatda e`tibor beradi. Tabaqalangan strategiya xalqaro marketingda keng qo`llaniladi. Shu bilan birgalikda keyingi vaqtlarda firmalar xalqaro marketing strategiyasini ishlab chiqish va rejalashtirishda ko`proq aralash yondashuvlardan foydalanmoqda. Bu yondashuv doirasida ikki strategiya muvofiqlashadi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, firma markasini barqaror va ayni paytda mahalliy talablarni qondirishga imkon beradi. Tovarlarni sotish muammosi keskinlashgan hozirgi sharoitlarda xalqaro bozorlarda lizing-ishlab chiqarish vositalari ijarasi faol marketingning keng tarqalgan vositasiga aylanmoqda. Lizing, bir tomondan, sanoat kompaniyalarini qo`shimcha savdo yo`li bilan ta`minlaydi, natijada iste`molchilar doirasi kengayadi, ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish dasturlarining puxtaligi, ularni bajarish uchun zarur resurslarni safarbar etish imkoniyati ancha ortadi. Hozirgi kunda xalqaro moliya lizingi katta istiqbolga ega. U xalqaro ilmiy-texnika kooperatsiyasining ishlab chiqarish va tijorat samaralarini ko`paytirishi, hamkorlikdagi ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari yakunlarini joriy etishni tezlashtirishi, hamkorlikdagi ishbilarmonlik ufqlarini kengaytirishi mumkin. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida aniq bir mamlakat bozoridagi turli tovarlar marketingini ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Bunday marketingni amalga oshirishdan ko`zlangan maqsad muayyan mamlakat bozorining hajmi, aholisi, aholi va oilalar tarkibi, daromadlari va ularning taqsimoti, raqobatda kutiladigan o`zgarishlar va boshqalar haqida ma`lumotlar olishdan iborat.

www.arxiv.uz Tashqi bozorda samarali faoliyat olib borish uchun marketing usullaridan ijodiy va o`rnini bilib foydalanish zarur. Bu o`rinda standart yondashuvlarga mutlaqo yo`l qo`yib bo`lmaydi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I . A . O ` zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo ` lida . T.: “O`zbekiston”, 1995. 2. Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish – bosh yo`limiz. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida so`zlangan nutq. “Xalq so`zi”, 2002 yil, 15- fevral. 3. Karimov I.A. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T.: “O`zbekiston”, 1996. 4. Karimov I . A . O ` zbekiston XXI asr bo ` sag ` asida : xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . T.: “O`zbekiston”, 1997. 5. Karimov I . A . O ` zbekiston - bozor munosabatlariga o ` tishning o ` ziga xos yo ` li . T.: “O`zbekiston”, 1993. 6. Amaliy iqtisodiyot ( o ` quv qo ` llanmasi ). Tarjimonlar I . Fozilov va boshqalar . T.: “Sharq”, 1996. 7. Butikov I. Qimmatli qog`ozlar bozori. T.: “Konsauditinform”, 2001. 8. Doklad o chelovecheskom razvitii. T. “O`zbekiston”,1993. 9. Kurs ekonomiki(uchebnik). M.: “Infra-M”, 2000. 10. Rasulov M. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: “O`zbekiston”, 1999 .

O'xshashlar

Iqtisodiyot deganda nimani tushunamiz

Marketing menejmenti

Marketing tadqiqotlari

Innovatsion marketing

Xalqaro marketing