Мализинг амалиёти, ғояси ва ҳуқуқий асослари ва уни тижорат воситачи ташкилотларда қўлланилиши

Мализинг амалиёти, ғояси ва ҳуқуқий асослари ва уни тижорат воситачи ташкилотларда қўлланилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Лизинг амалиёти, ғояси ва ҳуқуқий асослари ва уни тижорат воситачи ташкилотларда қўлланилиши. 2.Т и жор ат воситачи ташкилотларда лизинг компания.лари ва улар фаол и яти нинг ў зига хос х у сус и ятлари . 3.Ўзбекистонда лизинг фаолиятини йўлга қў йишда ва уни фаолият соҳаларини кенгайтиришда мавжуд муаммолар ва уларни давлатнинг қонунлари асосида енгиллаштиришга қаратилган чора тадбирлар. «Барака» лизинг компанияси мисолида. 4. ТВТ асосий фондларининг моҳияти ва тузилиши. 1

www.arxiv.uz Лизинг амалиёти, ғояси ва ҳуқуқий асослари ва уни тижорат воситачи ташкилотларда қўлланилиши Республикамизда амалга оширилаётган иқтисодий ислохатлар натижасида иқтисодиётимиз тобора эркинлашиб, унда замонавий бозор муносабатлари ва шунингдек, бир қ атор самарали молиявий хизмат турлари ривожланиб шакилланиб бормо қ да. Дунёнинг барча мамлакатларда кенг кўламда қ ўлланилаётган лизинг амалиётлари шундай самарали молиявий хизмат турларидан бири ҳисобланади. Ушбу истиқболли соҳани ривожлантириш ма қ садида. ҳукуматимиз томонидан муҳим тадбирлар амалга оширилмо қ да турли имтиёзлар яратилмо қ да. Лизинг ҒОЯСИ. Албатта ҳар қ андай и қ тисодий муносабатлар муайян жамиятдаги мавжуд объектив зарурият ор қ али вужудга келади. Шу билан бирга, и қт исодиётда пайдо бўлишини барчасини янги муносабатлар кимнингдир ҒОЯСИ ва ташаббуси ор қ али ҳаётга жорий этилади. жорий этилади. Лизинг инглизча сўз бўлиб, унинг ўзбек тилдаги маъноси «ИЖАРА» маъносини билдиради. Унинг иқтисодий мазмуни эса мулкий муносабатларни мазмуни билан изоҳланади. Кишилик жамиятининг айрим босқичларида ишлаб чиқариш воситалари айрим жамоалар, кейинчалик эса алоҳида шахслар қўлида тўпланиб борган, айни пайтда жамият аъзоларининг катта қисми эса ишлаб чиқариш воситаларидан маҳрум бўлиб қолган. Бундай шароитда бир тамондан мулкдорлар ўз тасарруфидаги барча мол- мулкдан бирданига фойдаланиш имкониятидан мавжуд бўлмаганлиги сабабли, уларнинг маълум қисми харакатсиз туриб қо лган бўлса, иккинчи томондан эса ишлаб чи қ ариш воситаларидан махрум бўлган жамият аъзоларининг катта қ исми бекорчи ишсизларга айланган. Натижада маълум ишлаб чи қ ариш кучлари жамият учун хеч қ андай наф келтирмайдиган холга тушиб қ олган. Бу и қ тисодиётга путир етказиб, жамиятда иштимоий барқарорликни вужудга келтирган. Бундай қ арама- қ аршиликлар, маълумки янги муносабатларнинг шаклланишига олиб келади. Мана шундай қа лтис вазиятни хал этиш учун харакатсиз 2

www.arxiv.uz қ олган ишлаб чиқариш воситаларини ишсизларга вақтинчалик фойдаланишга ижарага бериш ғояси туғилган бўлса ажаб эмас. Шундай қ илиб, и қ дисодиётда мулкдан фойдаланишнинг янги шакли ижара муносабатлари, кейинчалик эса унинг такомиллашган махсус тури молиявий ижара лизинг вужудга келган, демак, лизинг амалиётларининг заминида аввало, ижара муносабатларига асосланган мулкий муносабатларнинг эвалюцион ривожланиш бос қ ичлари ётади. Лизинг ҒОЯСИ шакилланиб, улгирмаган бизнинг республика иқтисодиёти учун бугунги кунда бе қ иёс аҳамиятлидир. Замонавий лизинг тара ққ иёти. Бугунги замонавий лизинг (молиявий ижара) амалиётлари 20 асрнинг 50 йилларида АҚШ да шакиллана бошлади. тиниб-тинчимас Америкаликлар 1952 йилда Санфронциско шаҳрида ишбилармон Генри Шонфельд томонидан асос солинган биринчи лизинг компанияси «United States Leazing Corparation» дунёга келди. Ушбу воқеа замонавий лизинг ривожланиши учун тарихий қадам бўлди. Биринчи лизинг операцияси 1993 йил таш қ и и қ тисодий фаолият Миллий банки томонидан Ўзбекистон ҳаво йўлларига чет эл компанияларидан лизинг ор қ али самалётлар харид қ илган. Бугу нги кунда мазкур банкнинг лизинг операциялари суммаси 600 млн. ( Доллар) дан ошиб кетди. Миллий банк билан биргаликда хозир яна 8 та тижорат банки шундай самарали молия операцияларини амалга оширмо қ да. Т и жор ат воситачи ташкилотларда лизинг компания.лари ва улар фаол и яти нинг ў зига хос х у сус и ятлари Лизинг ва лизинг компаниялари фаолияти ҳақида сўз борганда шунга эътибор бериш лозимки, мазкур ишлаб чи қ ариш воситаларини ишлаб чиқарувчидан – истеъмолчига томон харакатланиши лизинг фирмасини мамлакатимиз амалиёти учун мутлоқо тенп йўқ деб бўлмайди. Чунки лизинг дейилганда, одатда машина ва жи ҳ озларни узо қ муддатга ижарага олиш тушинилади. Бугунги кунга келиб лизинг операциялари амалда барча мамлакатларда сармоя улушини молиялаштириш ва ишлаб чи қ ариш техникавий таъминот ма ҳ сулотлари харакатланиши мабла ғ билан таъминлаш воситалари бирига айланади. 3

www.arxiv.uz К ў пчилик мутахассислар фикрича лизинг операциялари сармоя қў йишнинг кейинги ў н йиллар мобайнида таназзулга юз тутмаган камдан кам со ҳ аси ҳ исобланади. Қ оидага к ў ра лизинг операциясида етказиб берувчи (муайян мулкни сотувчи), лизинг компанияси (ижарага берувчи), ва олувчи (ижарачилар) қат нашадилар. Лизинг шартном а си одатда кейинги амалий вазиятда тузилади. Лизинг таклифлари мажбурий қ о и далардан, яъни барча турдаги лизинг шартномаларига хос қо идалардан иборат б ў лади. Молиялаштирилаётган мабла ғла р ми қд ори, ша ртнома муддати т ў ловларининг даврийлиги, т ў ловлар ставкаси, соли ққа тортиш, мулкни су ғу рта қ илиш, шартнома т у гашига янги истеъмолчиларнинг топилиш эхтимоли шулар жумласидандир. Лизинг компанияси, шартномага имзо қў йилгандан с ў нг, ишлаб чи қ арувчи, етказиб берувчи билан ижарачи учун керакли ускуналарни ишлаб чи қ ариш ва ў рнатиш хусусида шартнома тузиб, б у юртма беради, агар с ў ралаётган ускуна стандарт б ў лса, унда лизинг фирмаси уни сотиб олиш учун б у юртма беради. Ускуналар етказиб берил га ч , ў рнатилади ижарачи лизинг компанияси ва етказиб берувчи (сотувчи) қ абул қ илиш далолатномасини расмийлаш - тирадилар, унга имзо қў йиб, лизинг компанияси мол етказиб берувчига ускунанинг харид нархини т ў ла й ди. Б у лизинг шартномаси тўла кучга кир га н и н и б илдиради. Лизинг хизмати к ў рсатиш билан ҳ ам шу ғу лланувчи турли тижорат воситачи ташкилотлар одатда ускуна ҳ амда жи ҳ озлари шунингдек т и жо р ат в о с итала рининг ижарага ихтисослашади. Ў збекистоннинг лизинг хизматларини ривожлантириш ва фаолиятини йўлга қўйишдаги ташкилотлари : Агросаноат мажмуасида лизинг фаолиятини йўлга қўйиш мисолида Ўзбекистон и қт исодиётида хозирги кунда қ ишло қ хўжалиги ва тармо қ ларида ишлаб чи қ аришга хизмат кўрсатиши ва қ ишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қ айта ишлаш билан боғли қ бўлган соҳаларни ислоҳ қ илиш бирламчи характерга эга. Қишло қ хўжалиги соҳаларини қа йта қ уриш масалаларидан бири бозор и қ тисодиёти талабларига жавоб берадиган хўжалик 4

www.arxiv.uz юритишнинг илғор шакллари ва услубларини йўлга қў йиш ва ривожлан- тиришдан иборат. Агросаноат мажмуасида лизингни ривожлантириш учун асосий шарт- шароитлар бўлиб, қ уйидагилар хизмат қ илади: • хўжалиги техникалари турларига сўровнинг ҳисоби; • мамлакат худудларида қишлоқ хўжалиги машинасозлиги заводлари ҳисоби. Бу эса техника тайёрловчилар ў ртасида бевосита муваффа қ ияти тўғрисида турли ало қ алар шаклланишига имкон беради. • турли хил мулк шаклларини, импорт-экспорт ҳ амкорлигини ривожлантириш; • тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб қувватлаш. Чет эл амалиёти шуни кўрсатадики, лизинг турли мамлакатларда турлича шаклларда фаолият кўрсатади. Бизнинг мамлакатимиздан лизингни бошқаришга солиштирадиган бўлсак у кўпроқ тезкор ва компенсация лизинга тўғри келади. Хамкорликдаги асосий жиҳатлар қуйидагича асосланади: • техника етказиб берувчи билан олди сотди хақида шартнома ва келишувларни имзолаш яъни «Ўзбекистоннинг» маҳсулот-ларини молиялаштирса; • маҳсулот тури ўзгарганлиги хақида вақтида ахборот бериш; Техник муаммолар юзага келганда тайёрлаб берувчига керакли ёрдамни кўрсатиш маълумотларга биноан 1996 йил охирида «КЕЙС» машиналари сони 440та комбайн «Аксил Фюд» комбайн харидорлар 640 тани ташкил этган. Бундан ташқари, «Кейс» дон йиғиб олувчи Кадерларидан фойдаланиш дастури бошланади. 100 та пахта териш машиналари қў шимча хедер комбайнлари ва 400 та «Магнум» маркаси ю қ ори сифатли комбайнлардан фойдаланил а ди. Компаниянинг асосий ва муҳим вазифалари истеъмолчиларга юқори сифатли қиммат кўрсатишда профессионаллик ва йиллилик, ўз фаолиятидаги муваффақиятларига янада аъло даражада яхшиланишига. 5

www.arxiv.uz Ўзбекистонда лизинг фаолиятини йўлга қў йишда ва уни фаолият соҳаларини кенгайтиришда мавжуд Mуаммолар ва уларни давлатнинг қонунлари асосида енгиллаштиришга қаратилган чора тадбирлар. «Барака» лизинг компанияси мисолида. Жаҳон амалиёти тасди қ лаб турганидек, лизинг молиялашти-ришнинг асосий чапдаст механизмидир. Лекин, Ў збекистондаги лизинг хизматлари бозорнинг аҳволи шундан далолат берадики, ҳам меъёрий – ҳуқуқий базада бир қанча муаммолар бор, булар мазкур лизинг компанияларининг фаолиятига таъсир этиб, республикада лизингнинг равнақига туғаноқ бўлмоқда. Ўзбекистонда лизингнинг самарали равнақига дахлдор равишдаги муаммо мамлакатдаги лизинг ташкилотларининг қўлидаги айланма капиталнинг камлиги ҳамда лизинг компаниялари томонидан кредитлар шаклида қў шимча маблағларни имтиёзли шарт- шароитларда жалб этишнинг механизми йў қ лигидир. Жахон амалиётида мана бундай хорижий лизинг компаниялар асосида асосан ўзининг маблағларидан эмас балки жалб этилган қ арзга олинган маблағлардан фойдаланилади. Ана шуларнинг ҳаммаси республика минта қ аларида субъектларига лизинг хизматини ҳамма ерда ва бир текисда кўрсатишга имкон бермаслиги бажарилаётган лизинг операцияларининг миқёсларини чеклаб қўймоқда. Републикамизда лизинг бизнесининг қарор топиши ва хозирги равнақи масалалари «БАРАКА» универсал лизинг компанияси маъсуляти чекланган жамият (МЧЖ) қатнашчиларининг умумий йиғилишида муҳокама қилинди. МЧЖ нинг 2001 йилдаги фаолияти яцинлари ҳам кўриб чиқилди. Лекин, бу ҳам кичик ва ўрта бизнес субъектларига лизинг хизматларини кўрсатиш миқёсини қисман ошириш учун имкон берди. Ушбу лойиҳа 1999-2000 йиллардаги инвестиция дастурига кирган эди. Бу йил компания мазкур кредитнинг қолган қисмини муддатидан илгари ўзиш учун чора тадбирлар 6

www.arxiv.uz кўради. Энди лизинг компаниялари худудий ваколатхоналарини вилоятларда, минтақалар бўйича лизинг лойихаларининг нотекс тақсимлангани хусусида гапирадиган бўлсак шу нарса таъкидланадики 2001 йилда «БАРАКА» УЛК МЧЖ лизинг битимларини асосий улуши Фарғона водийсига тўрғи келади. Яна шу нарса ўқтирилдики лизинг инфратузилмасини республиканинг бутун худудида бир текисда кенгайтириш мақсадга муовфиқ бўлар эди. Лизинг соҳасини кенгайтириш учун лизинг битимларини таъминлашнинг кенг кўламли ахборот базасини вужудга келтириш консалтинг компанияларни ва бошқа воситачи ташкилотларни тузиш лозим. «БАРАКА» компанияси ички ва ташқи сармоядорлар , шу жумладан, ЎзР ТИФ Миллий банки «Ипак йўли» акциядорлик тижорат банкининг тегишли тарзда 100 млн. сўмлик ва 60 млн. сўмлик пул ресурсларини жалб этишни режалаштирмоқда. Жалб этишни маблағлардан фойдаланиб, компания Ўзбекистон худудида икки йиллик лойихани амалга оширишни режалаштирмоқда. Лизинг операцияларини амалга ошириш учун ҳ уқуқий ижтимоий ва иқтисодий шароитларни такомиллаштиришда компания вакилларининг Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси хузурида ташкил этилган лизинг қонунчилигини ислоҳлаш гуруҳлаш ишида қатпишпшн ёрдам беради. ТВТ асосий фондларининг моҳияти ва тузилиши ТВТ ўз вазифаларини бажаришлари учун, мулкнинг шаклидан қатъий назар, моддий-техникавий негиз, молиявий ва меҳнат ресурсларига эга бўлишлари керак. Асосий фондлар ТВТнинг моддий-техникавий негизининг муҳим унсури ҳисобланади. Улар бозор иқтисодиёти ривожланиши шароитларида ва мулкни давлат тасарруфидан чиқаришнинг кучайиши жараёнида кўп ҳолларда ТВТ хусусий мулки бўлиб қолади ва ТВТлар улардан самарали фойдаланиши ҳамда қайта ишлаб чиқариш масъулиятини ўз зиммасига олди. ТВТ ўз вазифасини бажара бориб, товар айланишининг омбор шаклини ривожлантириш, ҳажмини кўпайтириш ва бажарилаётган хизматлар сифатини яхшилаш, сақлашда маҳсулотлар исроф бўлишига йўл қўймаслик, транспорт-омбор 7

www.arxiv.uz ва бошқарув хизматини механизациялаш ва автоматлаштириш мақсадида доимо ўз асосий фондлари (бино, иншоат, машиналар ва асбоб-ускуналар, транспорт воситалари ва ҳ.к.)нинг аҳволи ва улардан самарали фойдаланиш устидан назорат қилиб туришлари керак. ТВТ ўз тасарруфидаги асосий фондлар билан бир қаторда ўз вазифасини бажариш учун бошқа корхона ва ташкилотлардан зарур воситаларни ижарага олишлари мумкин. ТВТ асосий фонди таркибида яна меҳнат воситалари ҳам мавжуд, улардан баъзи ишлаб чиқариш, қурилиш ва фаолиятнинг бошқа турларида фойдаланилади. Асосий фондларнинг узоқ муддат фойдаланиш хусусияти ўзига хос жиҳатлари бўлиб, улар бу муддатда емирилиши мумкин, бу эса созлашни ёки тўлиқ алмаштиришни талаб этади ва у ТВТ олаётган даромадлар ҳисобига бўлади. Асосий фондларни баҳолаш бошланғич ва қолдиқ қийматларда амалга ширилиши мумкин. Асосий фондларни ташкил этиш ёки сотиб олиш, шунингдек, келтириш, ўрнатиш ва йиғиш бошланғич қийматда киритилади. Асосий фонд қолдиқ қиймати бошланғич қийматда емирилиши қийматини айириб аниқланади. Бозор иқтисодиёти шароитида асосий фондлар сезиларли даражада ўзгаради, буни доимо эътиборда тутиш лозим, чунки уни амалга оширишда, баҳолаш вақтидаги бозорда вужудга келган нархлардан келиб чиқиш, пул қадрсизланиши (инфиляция) даражасига тўғрилаш лозим. ТВТ асосий фондлари ким томонидан тасарруф этилиши, мўлжаланган мақсад ва фойдаланиш йўналишига боғлиқ тарзда ўз асосий гуруҳга ажратилади: - тижорат – воситачиликка мўлжалланган ишлаб чиқариш асосий фондлари (бунга бинолар, иншоатлар, узатиш қурилмалари, машина ва жиҳозлар, транспорт воситалари, асбоблар ва буюмлар киради); - ТВТнинг тавсифи ва йўналишига тааллуқли тарзда саноатда, қурилишда, қишлоқ ҳўжалигида, транспорт (айниқса қурув ўтказгичлар)да фойдаланиладиган ишлаб чиқариш асосий фондлари; - таркибига турар жой ва коммунал хўжалик, маданият ташкилотлари, фан маориф ва соғлиқни сақлаш киритилган ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган асосий фондлар. 8

www.arxiv.uz ТВТ асосий фондларининг ўзига хослиги шундаки, уларнинг кўпчилик қисмини бинолар ва иншоатлар ташкил этади, бу кўп жиҳатдан улар фаолиятининг хусусиятини бегилайди. Шу билан бирга кўпгина ТВТлар транспорт – омбор, ортиш – тушириш ва бошқа операциялар такомиллашган механизация ва автоматлар билан яхши таъмин этилмагани маълум бўлмоқда. Ишлаб чиқариш воситалари бозорида муваффақиятли фаолият кўрсатиш учун ниҳоятда зарур бўлган ТВТ кўрсатадиган хизматлар миқдорини тобора ошириш ТВТ асосий фондларини фаол қисмини янгилаш ва кенгайтириш техникавий негизини тегишли тарзда такомиллаш-тиришни талаб қилади. ТВТ асосий фондларидан самарали фойдаланиш к ўрсаткичлари ТВТ асосий фондларидан фондларининг самарадорлик даражаси турли усуллар билан баҳоланиши мумкин. Бунинг учун жиҳозлар ва бошқа ускуналарнинг лойиҳадаги ҳамда амалдаги юкланганини таққослаш, ҳар қайси бир-бирликдаги меҳнат қуролига ёки уларнинг 1 сўм (1$) қийматига тўғри келадиган иш ва хизматларнинг ажарилиши ҳажмини тавсифловчи натура ёки қиймат кўрсаткичлардан ва бошқалардан фойдаланиш мумкин. Маълумки, тижорат-воситачи ташкилотларда жуда ҳам ранг-баранг асосий фонд турларидан фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар-дан фойдаланишда кўпинча улар хусусиятини ҳисобга олиб таққослашнинг иложи бўлмайди. Бундай шароитда ТВТ моддий-техника негизидан фойдаланиш самарадорлигини баҳолаш, умуман қиймат шаклида фойдаланган умумлаштирувчи кўрсаткичлар ёрдамидагина мумкин бўлади. ТВТ учун шундай кўрсаткич бўлиб, ёки асосий фондлардан келган тушум (у асосий фондлар – фонд тушуми йиллик нархи 1 сўмга ҳисобан қийматларда ифодаланган хизматлар ва бажарилган иш, етказиб бериш ҳажмида ўлчанади), ёки фонд сиғими деб аталувчи фонд тушуми кўрсаткичига тескари миқдор хизмат қилди. 9

www.arxiv.uz Айтайлик ТВТ мижозларига хизмат кўрсатиш билан боғлиқ етказиб бериш, ишлар ва хизматлар ҳажми, бир йилда 80млн. сўмни ташкил этди, унинг асосий фондларни ўртача йиллик қиймати эса 20 млн. сўмни ташкил этди. Демак, мазкур ҳолда фонд тушуми 4 сўм (80:20)га тенг, фонд сиғими эса – 25 тийин (20:80). Бу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, мазкур ҳисобларни бажаришда бизнинг ҳисоб-китобларимизга таъсир этувчи пул қадрсизланиши ва бозор нархларининг ўзгаришини ҳисобга олиб тегишли тузатишларни қилиш лозим бўлади. Шу билан бирга, тақсимлаш тизимидан бозор муносабатларига ўтиш ҳам асосий фондлардан фойдаланиш самарадорлигини баҳолашга ўлган ёндашувни ўзгартириш киритмоқда. ТВТнинг бозор шароитларида фаолиятидан бош мақсад бўлиб, амалдаги қонунчиликка хилоф иш тутмаган ҳолда энг юқори тижорат натижасига, яъни фойдага эришиши ҳисобланади. Шунинг учун ТВТ ўз олдига мақсад қилиб, етказиб бериш, бажарилган иш ва хизматлар ҳажмини фақат миқдорий оширишнигина қўймайди, балки мўлжалланаётган, амалга оширилаётган операциялар фойда келтиришини пухта ўйнаб кўради. Мазкур вазият ҳисобга олинса, унда ТВТ асосий фондларидан фойдаланиш самарадорлигини баҳолашни амалга оширишда ТВТ фаолиятининг бирор даврида олган фойда миқдоридан фойдаланиш ҳам мақсадга мувофиқ. Бу ўринда сўз юқорида эслатилган фонд тушуми ва фонд сиғими кўрсаткичларини ТВТ мижозларига кўрсатган хизмат билан боғлиқ бажарган иш, кўрсатилган хизмат, етказиб бериш ҳажми унига қўйиш ва булар натижасида олинган фойда кўрсаткичидан фойдаланиш ҳақида бормоқда. Албатта бу кўрсаткичлар нисбий тавсифга эга ва фақат аналитик мақсадларга хизмат қилади, чунки фойдани юзага чиқарадиган омилга ҳаддан зиёд (булар – сотув нархи, ноишлаб чиқариш сарфларини камайтириш, ёнилғи – хом-ашё ресурсларини тежаш ва ҳ.к.). Шунинг учун фойда ошиши ёки камайишини асосий фондлардан фойдаланишнинг яхшиланиши ёҳуд ёмонлашув билан ва айниқса, боғлаш мумкин эмас. 10

www.arxiv.uz ТВТ асосий фондларидан фойдаланиш самарадорлигини баҳолашда қуйидаги маълум кўрсаткичлардан ҳам фойдаланиш даркор яъни омбор хўжаликларининг сиғимликларини тўлдириш даражаси, навбатлашиш коэффициенти ва бошқалар. Шундай қилиб, фақат асосий фондлардан самарали фойдаланиш даражасини тавсифловчи турли кўрсаткичларнинг мужассама ва қиёсий таҳлилларигагина энг ишончли баҳони бериши мумкин. Ҳисоблаш техникасининг замонавий воситалари ва улардан оқилона фойдаланиш бундай аналитик ишларни юқори суръатларда ва ишончли тарзда бажариш имконини беради. ТВТ асосий фондларининг емирилиши ва уни тиклаш шакллари. Асосий фондларнинг корхона ва ташкилотлар, шу жумладан ТВТ ишлаш фаолиятида узоқ вақт ва кўп маротаба иштирок этиши ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Шу билан бирга уларнинг жисмонан ҳамда маънавий емирилишича боғлиқ. ТВТ асосий фондларини эксплуатация қилиш жараёнида унинг айрим таркибий қисмлари секин-аста ишдан чиқа бошлайди, улар сифатида қайта тикланмас ўзгаришлар юз беради. Меҳнат воситасини тиклаш даражаси қанча юқори бўлса, уларни эксплуатация қилиш шарти қанчалик мураккаб бўлса, уларнинг жисмонан емирилиши шунчалик тез содир бўлади. Натижада асосий фондлар, у хоҳ бино бўлсин, хоҳ транспорт воситаси бўлсин секин-аста яроқсизлана бориб ўзининг бошланғич хусусиятини йўқотади, улардан фойдаланиш хавфи ҳам ошиб боради. Буларнинг барчаси уларнинг самарадорлигига таъсир этади, улар иштирокида ва ёрдамида бажарилаётган иш ёки хизматлар сифати пасаяди, натижада ТВТнинг уларга хизмат кўрсатиш ва созлаш харажатлари сарфи ошади. Асосий фондлар маънавий жиҳатдан ҳам емирилади. Бу хол илмий-техника тараққиётининг тезкор суръатларида пайдо бўлиши билан боғлиқдир. Шу туфайли илгари харид қилинган меҳнат воситаси, хозирги техник ўз қадрини йўқотади. Бундай қадрсизланишни маънавий жиҳатдан емирилиш (эскириш) деб юритилади. 11

www.arxiv.uz Маънавий емирилиш (эскириш)нинг иккинчи тури ҳам илмий-техника тараққиёти билан боғлиқ бўлиб, у туфайли янада замонавий ва тежамли машина ҳамда жиҳозлар тури яратилади, ишга киритилади. Бу ТВТга бажарадиган иш ва хизматлар хажмини улар таннархини пасайтирган ҳамда фойдани оширган ҳолда емирилиши мумкин. Мазкур ҳолатларда эски тур машина ва жихозларни эксплуатация қилиш ТВТ учун фойдасиз. Шу боиси улар жисмоний тузиш муддатигача яроқсизга чиқарилиши, сотилиши ёки янгиси билан алмаштирилиши мақсадга мувофиқдир. Бозор иқтисодиёти шароитида талаб ва таклиф қонунларини ҳисобга олган ҳолда асосий фондлар нархи шаклланиши шароитида маънавий тузиш турларини бундай фарқлаш ўз моҳиятини йўқотади, чунки тадбиркорлар учун жиҳозларни алмаштириш ёки сотиб олиш ҳақида қарор қабул қилишда асосий мезон бўлиб бозор нархи даражаси ҳисобланади, у биринчи ва иккинчи тур маънавий тузишни ўзида мужассамлаштиради. Бироқ, тахлилий мақсадлар учун бундай фарқлаш, яъни асосий фондлар тузиш турларини фарқлаш, шубҳасиз ўз аҳамиятини сақлаб қолади. Ўз асосий фондларини яроқли ҳолда, доимо мижозларига узлуксиз ва сифатли хизмат кўрсатишни таъминлай оладиган имкониятга эга бўлиши учун ТВТ машина ҳамда жиҳозларининг аҳволини ўз вақтида кузатиб бориши, зарур бўлса уларни созлаш такомиллаштириш, реконструкция қилиш тўғрисида ўз вақтида тегишли қарор қабул қилиши керак бўлади, агар буларни барчаси корхонанинг стратегиявий мақсадлари билан боғлиқ бўлса. Бунда гап ТВТнинг асосий фондлари меъёрида ва самарали фаолият кўрсатишининг оддий жараёнлари ва кенг миқёсда қайта тиклашга тааллуқлидир. Асосий фондларни қайта тиклаш, шубҳасиз, анчагина сармоя сарфлашни талаб этади. Бозор шароитида кўпгина тижорат-воситачилик ташкилотларига асосий фондларни мутлақо ўз ҳисобидан ва кредит ресурслар ҳисобига қайта тиклаш бўйича инвестиция лойиҳалари мавжуд. Бу мақсадларга бюджет маблағлари амалда ажратилмайди. 12

www.arxiv.uz Асосий фондларни капитал, ўртача ва жорий таъмирлаш-созлаш, шунингдек бир оз такомиллаштириш, одатда созлаш фондидан маблағ билан таъминланади. Бу фонд маълум меъёрий мезон асосида ТВТ бажарган ишлар ва кўрсатадиган хизматлар ҳисобидан тузилади. Асосий фондларни тўла тиклаш, техникавий қайта тиклаш ва қайта ўзгартириш учун, одатда ТВТ амортизация фонди, ўз фойдаси шунингдек кредит ресурслар маблағ манбаи ҳисобланади. Амортизация фонди ТВТ тушуми ҳисобидан ҳосил бўлади, унинг миқдори эса асосий фондлар, таркиби, тузилиши ва амортизация ажратмалари меъёрига боғлиқ бўлади. Кейингилари амортизация фондига йиллик амортизация ажратмалари миқдорини белгилайди. Амортизация ажратмаларининг меъёрий миқдори, одатда, асосий фондлар қиймати, улардан фойдаланиш шароити ва хизмат муддатига боғлиқ бўлади. Яъни амортизация меъёри-йиллик амортизация миқдорини асосий фондлар баланс қийматига фоизлардаги нисбатидан иборатдир. 13

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Тижорат-воситачи ташкилотлар иқтисодиёти А.А. Фаттахов Таш. 2000 й . 2. Бозор пул ва кредит №8, №9 сони 2002 й. 3. Ўзбекистон иқтисодиёти ахборотномаси №15, №16, №17 сони 2002 й. 4. Мулкдор №12 сони 2002 й. 5. Ўзбекистон 21 аср бўсағасида И. А. Каримов 14

O'xshashlar

Тижорат банклари фаолиятини ташкил қилишнинг ҳуқуқий асослари

Тижорат банки фаолиятининг хукукий ва иктисодий асослари

Таваккалчилик, уни иқтисодий асослари ва чегаралари

Корхона ва ташкилотларда персонални бошқариш стратегияси

Менежмент назарияси ва амалиёти ривожлантириш