Тижорат банклари фаолиятини ташкил қилишнинг ҳуқуқий асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Тижорат банклари фаолиятини ташкил қилишнинг ҳуқуқий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

230 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Тижорат банкларини очиш ва тугатишнинг ҳуқуқий асослари 2. Тижорат банклари фаолиятининг тамойиллари 3. Тижорат банкларининг функциялари 4. Тижорат банклари бухгалтерия балансининг тавсифи

www.arxiv.uz Тижорат банкларини очиш ва тугатишнинг ҳуқуқий асослари Тижорат банкларининг юридик шахс сифатида фаолияти омонатчилар, кредиторлар, умуман, давлат ва жамият манфаатларига жиддий дахлдор бўлганлиги туфайли унинг ташкил топиши узоқ давом этадиган жараён ҳисобланади. Шу вақт ичида бўлғуси таъсисчилар ўртасида ўзаро муносабатлар ўрнатилади, банк устав капитали учун зарур бўлган маблағлар тайёрланади, раҳбар шахслар, зарур ҳужжатлар тайёрлайди, тегишли текширувдан ўтказилади ва ҳоказолар. Тижорат банкларини ташкил этиш ва тугатишнинг ҳуқуқий асослари "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонунда ифодаланган. Шу қонуннинг 2 - боби "Банкларни ташкил этиш ва улар фаолиятини тугатиш тартиби" деб номланиб ўз ичига 13 модда (7 - 19 моддалар) ни олади. Банклар республика ҳудудида ўз фаолиятларини Марказий банк томонидан бериладиган лицензия асосида амалга оширадилар. Банкларга лицензия бериш Ўзбекистон Республикасининг "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида", "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки тўғрисида", "Акционерлик жамиятлари ва акциядорлар хуқуқини ҳимоя қилиш тўғрисида"ги қонунлар ва бошқа қонунлари, ҳамда банкка меъёрий ҳужжатларда белгиланган талаблар асосида амалга оширилади. Тижорат банкларини ташкил қилиш 11 февраль 1999 йилда қабул қилинган "Банкларни рўйхатга олиш ва уларга лицензия бериш тартиби тўғрисида"ги 630 - сонли Низом асосида олиб борилади. Ушбу низомда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида банкларни рўйхатга олиш ва уларга лицензия бериш тартиби ҳамда шартлари белгилаб қўйилган бўлиб, тижорат банклари очиқ ёки ёпиқ турдаги акционерлик жамиятлари шаклида ташкил этилиши мумкин. Банк ташкил этиш жараёни бир неча босқичларга бўлиниши мумкин. 1. Тайёргарлик босқичи.

www.arxiv.uz Бу даврда банк муассислари ўртасида банк ташкил этишга келишилади, ташаббус гуруҳи тузилади, ҳар бир муассиснинг устав капиталига қўшилган улуш миқдори белгилаб олинади, банкнинг таъсис ҳужжатлари мажмуи тайёрланади, банкнинг номи аниқланади, таъсисчилар ўртасидаги келишувлар дастлабки шартнома тарзида расмийлаштирилади, унинг асосида таъсис шартномаси тузилади (ФКнинг 43 - моддаси, ўзбекистон Республикаси "Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари ҳақида"ги қонуннинг 3 - моддаси) Акциядорлик тижорат банкларининг муассислари банк давлат рўйхатига олингунига қадар юзага келган мажбуриятлар юзасидан биргаликда жавобгар бўладилар. 2. Банкни давлат рўйхатидан ўтказиш босқичи. Бу босқич уч даврни ўз ичига олади. Банк очиш ҳақидаги ариза билан ўзбекистон Республикаси Марказий банкига мурожат қилиш. Бунда аризага қуйидаги ҳужжатлар илова қилинмоғи керак:  янги ташкил этилаётган банкни таъсис этиш бўйича хужжат.  муассислар томонидан имзоланган ва уларнинг муҳрлари билан ҳамда нотариал тартибда тасдиқланган таъсис шартномаси. Таъсис этувчилар жисмоний шахс бўлганларида уларнинг имзолари нотариал тасдиқланади.  муассис акциядорлар йиғилиши томонидан тасдиқланган ва муассислар томонидан уч нусхада имзоланган банк устави.  банк ташкил этиш ҳақидаги қарор, устав капиталининг миқдори ва уставни тасдиқлаш, банк кенгаши, тафтиш комиссияси ва бошқарувини сайлаш ҳақидаги қарорларни ўз ичига олган банк кенгаши раиси томонидан тадиқланган таъсис йиғилишининг баённомаси. Қайд этиб ўтилган хужжатларнинг лойиҳалари Марказий банкнинг банкларни лицензиялаш департаменти маъқуллаганидан кейингина имзоланади ва тасдиқланади. Булардан ташқари, Марказий банкка муассислар тўғрисидаги маълумотлар: банк кенгаши аъзолари рўйхати (кенгаш раиси, унинг биринчи ўринбосари) кўрсатилган ҳолда ушбу шахсларнинг Марказий банк талабларига мувофиқ

www.arxiv.uz келишларини тасдиқловчи маълумотлар, янги ташкил этилаётган банкнинг ташкилий тузилиши, ички аудит тўғрисидаги Низоми, кредит сиёсати тўғрисидаги Низоми, бизнес режаси, ариза топширувчининг муассислар номидан ариза топшириш ваколатини тасдиқловчи хужжат, ташкил этилаётган жойдаги Марказий банк бош бошқармасининг банк ташкил этишнинг мақсадга мувофиқлиги ҳақидаги хулосаси, муайян ҳудудда банк ташкил этиш мўлжалланаётганлиги ҳақида маҳаллий хокимият ва бошқарув органларига берилган билдиришнинг нусхаси ҳам топширилиши лозим. Тижорат банки филиалини ташкил этиш пайтида ҳам ушбу ҳужжатлар (таъсис ҳужжатларидан ташқари) тақдим этилиши керак бўлади. Хорижий капитал иштирокидаги тижорат банки ташкил этилаётганда юқорида кўрсатиб ўтилган ҳужжатларга қўшимча равишда яна қуйидагилар тақдим этилиши талаб этилади:  тегишли хорижий муассиснинг банк ташкил этишда иштирок қилиши ҳақидаги қарори;  норезидент банкнинг ўзбекитон Респубилкасининг чет элдаги консуллик муассасаси томонидан тасдиқланган устави;  банк жойлашган мамлакат банк назорат органи томонидан муассис банк фаолиятини юритиш учун лицензияга эгалиги ва хусусан, қайтариб бериш шарти билан ўз мамлакатида пул депозитлари ва бошқа бойликларни қабул қилиш ҳуқуқига эгалигини тасдиқловчи хат;  банк назорати органининг муассис Банкнинг ўзи жойлашган ва рўйхатдан ўтказилган жойда назорат остида эканлиги ҳақидаги ёзма тасдиқнома;  муассис банкнинг охирги уч молия йили учун тузилган, аудиторлик фирмаси тасдиқлаган йиллик ҳисоботлари, шу жумладан, фойда ва зарар ҳақидаги консолидацияланган баланси ва ҳисоботи;  банк назорати органининг муассис банкнинг ташкил этилаётган банкнинг устав капиталида иштирок этиши учун берган ёзма рухсатномаси ёки бундай

www.arxiv.uz рухсатнома муассис банк мансуб бўлган давлатнинг қонун ҳужжатларига мувофиқ талаб этилмаслигининг ёзма тасдиғи. Фаолият юритиб турган банклар устав капиталидаги ҳисса ҳорижий шахслар томонидан сотиб олинаётганда ҳам ушбу ҳужжат ҳорижий шахс томонидан Марказий банкга тақдим этилиши лозим бўлади. Булардан ташқари, ҳорижий муассислар ўзбекистон Республикасида янги ташкил этилаётган ёки фаолият юритаётган банкларнинг устав капиталида иштирок этган тақдирда:  ҳорижий норезидентнинг тўловга қобилиятлилиги тўғрисида унга хизмат кўрсатувчи банк томонидан берилган тасдиқнома;  Ўзбекистон Респубилкаси худудида банк ташкил этилишида иштирок этиш учун мазкур мамлакат назорат органининг розилиги;  муассис мансуб мамлакатнинг савдо реестридан кўчирма ёки юридик мақомини тасдиқловчи бошқа муқобил ҳужжат. Хорижий капитал иштирокидаги банкларда банк кангашининг камида битта аъзоси ўзбекистон Республикасининг фуқароси бўлиши лозим. ўзбекистон Республикаси Марказий банки банк ташкил этиш учун зарур бўлган барча зарур ҳужжатларни талаб қилишга ҳақли бўлади. Тақдим этилган ҳужжатлари Марказий банк томонидан икки ойлик муддат ичида кўриб чиқиши керак. Марказий банк банк фаолияти билан шуғулланиши учун дастлабки рухсатнома бериш масаласини ҳал этиш жараёнида ташкил этилаётган банк муассисларининг молиявий имкониятлари ва нуфузига, банк раҳбарлигига таклиф этилаётган шахсларнинг касбий маҳоратига, бизнес ва молиявий режа кўрсаткичларига, ташкил этилаётган банкнинг бинолар ва ускуналар билан таъминланлангик даражасига ҳам эътибор қаратади. Банкнинг очилгунга қадар локал тармоқ билан таъминланган бўлиши "БОК" дастурий таъминотнинг тармоқ вариантининг Марказий банк томонидан лицензияланиши, банк ҳисоб - китоблар маркази билан барқарор ишлайдиган алоҳида алоқа канали билан таъминланиши, камида бешта компьютерга,

www.arxiv.uz модемларга, дастурий таъминот ва техникани ишлатиш бўйича таълим олган мутахассисларга эга бўлиши шарт. Муассислар банк ташкил этиш учун дастлабки рухсатномани олганларидан кейин лицензия олиш ҳамда банкни давлат руйхатидан ўтказиш учун зарур бўлган ташкилий - техникавий талабларни бажарадилар. ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан берилган дастлабки рухсатнома бир йил давомида юридик кучга эга бўлиб, муассислар ушбу вақт ичида барча ташкилий тайёргарлик ишларини амалга оширишлари ва банкни давлат рўйхатидан ўтказишни якунлашлари лозим бўлади. Тижорат банки акциядорлик жамияти шаклида ташкил этилаётган муассислардан бири ёки ўзаро боғлиқ бўлган шахслар томонидан банк акцияларининг 5 фоиздан ортиғини сотиб олаётганни ҳақидаги хабар, агар банк акцияларининг 20 фоизидан ортиғи сотиб олинаётганида эса бунга розилик беришни сўровчи илтимоснома тақдим этилаётган ҳужжатлар. Давлат рўйхатидан ўтказиш ҳамда банк операцияларини амалга оширишга лицензия олиш учун муассислар олдига қуйидаги талаблар қўйилади:  лицензия бериш ва банкни давлат рўйхатидан ўтказиш тўғрисида ваколатлари муассислар томонидан ёзма равишда тасдиқланган вакил шахс томонидан имзоланган аризани тақдим этилиши;  давлат рўйхатидан ўтказиш ва лицензия олиш учун берилган барча талабларни бажариш;  барча ташкилий - техникавий тадбирларни амалга оширишлари, бинолар ва ускуналарни тайёрлашлари, банк операцияларини автоматик амалга ошириш мақсадида дастурий - техникавий воситаларни тайёрлашлари, касса узелини Марказий банк талабларига мувофиқ тайёр ҳолда келтиришлари;  Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган энг кам миқдордан кам бўлмаган миқдорда устав капиталини тўлашлари ва устав капитали тўланланлигини тасдиқловчи ҳужжатни тақдим этишлари;

www.arxiv.uz  банкни давлат рўйхатидан ўтказиш учун банк устав капитали энг кам миқдорнинг 0,1 фоизи миқдорида, филиаллар рўйхатга олиниётганида эса ушбу маблағнинг ярми миқдорида ҳақ тўланиши, устав капиталининг 30 фоизидан ортиғи хорижий шахсларга тегишли бўлган банклар ва шуъба банкларини руйхатдан ўтказишда 5000 АҚШ долларига тенг суммада ҳақ тўланганлигини тасдиқловчи хужжатлар тақдим этилиши лозим. ўзбекистон Республикаси ҳудудида шуъба банки очишни ёки банк капиталида иштирок этишни хоҳловчи чет эл банки учун устав капиталининг охирги энг кам миқдори 30 млн. АҚШ доллари муқобил миқдорда белгиланган бўлиб, фақат мустаҳкам молиявий мавқега эга бўлган нуфузли норезидент банкларгина шуъба банкларини очишлари мумкин. Бунда қисқа муддатли мажбуриятлари IBCA Moody`s standart and Poor таснифи бўйича камида АV рейтингига эга бўлган норезидент банкларгагина афзаллик берилади. ўзбекистон Республикасининг тижорат банклар ўз устав капиталлларини норезидент ҳисобидан кўпайтиришлари ёки акциядорлар томонидан акцияларнинг норезидентларга сотилиши учун белгиланган тартибда Марказий банкнинг олдиндан розилигини олишлари шарт. Ушбу талабга риоя этилмай тузилган билимлар ҳақиқий эмас деб топилади ва банк операцияларини амалга ошириш учун берилган лицензия бекор қилинади. Банкни рўйхатдан ўтказиш ва банк операцияларини амалга ошириш учун лицензия бериш масаласи Марказий банк талаб қилган барча ҳужжатлар тўлиқ тақдим этилган кундан бошлаб бир ой ичида ҳал этилиши керак. Банк операцияларини амалга ошириш учун лицензия бериш юзасидан қарор қабул қилишда қуйидаги асосий омилларга эътибор берилади:  банк бизнес режасининг мақбуллиги;  банк капиталининг адекватлиги;  даромадликнинг келгусидаги истиқболлари;  кўзда тутилаётган раҳбарнинг малакаси ва обрў эътибори;

www.arxiv.uz  банкни очиш учун тақдим этилган хужжатларнинг амалдаги қонунчиликка мувофиқлиги;  монополияга қарши чоралар. Банк операцияларини лицензиялашга бўлган зарурат банкни мамлакат иқтисодий тўлов қобилиятига таъсир этиши билан боғлиқ. Банк операцияларини ўтказувчи амалга ошириши ва рўйхатга олиниши лозим. Тижорат банкни ташкил этилишида унга лицензия берилгандан кейин у лицензия асосида банк операцияларини ўтказиш хуқуқига эга бўлади. Агар, банк ўзбекистон Республикаси Марказий банк томонидан белгиланган банк операцияларини лицензия олиш учун рўйхатдан ўтмай фаолият кўрсатса бу операциялар қонунга хилоф деб топилади ва жавобгарликка тортилади. Тижорат банки Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкида давлат рўйхатидан ўтгандагина ташкил этилган деб ҳисобланади ва юридик шахс статусини олади. Юридик ва жисмоний шахслар тижорат банкни таъсис этувчилари ҳисобланади ва улар банк ва унинг устав капиталини шакллантиришда иштирок этадилар. Ўзбекистон Республикаси "Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги" қонунга асосан банк устав капиталини шакллантиришга давлат хокимият органлари, жамоа бирлашмалари, жамоа фондлар маблағлари, шунингдек кредитга олинган маблағлар ва гаровга олинган маблағлар фойдаланиш ман этилади. Банк таъсисчилари ўз зиммасига тегишли ҳужжатларни расмийлаштириш, устав капиталини шакллантириш, материал - техник базасини яратиш, мижозлар кўламини аниқлаш, ўтказиладиган банк операциялар турини аниқлаш ва бошқа қатор масалаларини ҳал этишлари лозим. Таъсисчилар таъсис шартномаси ёки акционер жамиятни тузиш шартномасини расмийлаштирадилар. Бу шартномада банк бошқарув шакли, устав капиталининг тахминий миқдори ва таъсисчиларнинг устав капиталидаги ҳиссалар улуши аниқланади. Шартномада томонлар мажбурияти, ҳуқуқлари ва бошқалар акс эттирилади.

www.arxiv.uz Банкни Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан рўйхатга олиш ва лицензиялаш тегишли талаблар амалга оширилгандан кейин бир ой муддат ичида ҳал этилади. Банклар мулкчиликнинг ҳар қандай шакли асосида акциядорлик жамияти тарзида ташкил этилишлари мумкин. Ҳар қандай юридик ва жисмоний шахслар банк муассислари сифатида иштирок эта оладилар. Ҳар бир акциядорнинг устав капиталидаги улуши "Банкларни рўйхатга олиш ва уларга лицензия бериш тартиби тўғрисида"ги Низомда кўрсатилишича 2000 йилнинг 1 январидан бошлаб устав капитали умумий миқдорининг 20 %, 2001 йилнинг 1 январидан бошлаб 13% , 2002 йилнинг 1 январидан бошлаб 7% дан ошмаслиги белгиланган. Шунингдек банкларнинг бошқа банклар устав капиталида иштирокига рухсат этилмайди (аммо шўъба банклар ташкил этиш бундан мустасно). Банкларнинг акцияларини олиш қонун хужжатларида алоҳида кўрсатилади. Банк муассисларининг муҳим хусусиятларидан бири шундан иборатки, банк акциядорлари таркибидан у рўйхатга олинган кундан бошлаб бир йил мобайнида чиқиб кетиш ҳуқуқига эга эмаслар. Ҳар қандай юридик шахс сингари банклар уставига эга бўлишлари ва ўз уставлари асосида фаолият кўрсатишлари керак. Банк уставида қуйидаги моддалар ўз аксини топган бўлиши керак:  банкнинг (тўла ва қисқартирилган) номи ва жойлашган (почта) манзили;  банк кўрсатадиган операциялари рўйхати;  устав капиталининг миқдори, муассислар рўйхати ва уларнинг устав капиталидаги улушларнинг тақсимланиши;  банкнинг бошқарув органлари, уларни ташкил этиш тартиби, уларнинг ваколатлари ҳамда вазифалари ҳақидаги маълумотлар;  банк аудити тартиби, шунингдек, бухгалтерия ҳисоби халқаро стандартларига мувофиқ белгиланган хисоботлар ва аудиторлик дастурларининг мақсадлари кўрсатмалари.

www.arxiv.uz Булардан ташқари банк уставида бошқа қонун хужжатларида назарда тутилган маълумотлар ҳам бўлиши керак. Қонунда кўрсатилишича кредитга ва гаровга олинган маблағлардан ва солиққа жалб этилган маблағлардан банкнинг устав капиталини шакиллантириш мумкин эмас. Аммо алоҳида олинган холларда қонунларда кўрсатилган бўлса бюджет маблағларидан фойдаланишга рухсат бериш мумкин. Банк капиталнинг энг кам миқдори банкни рўйхатга олгунга қадар унинг муассислари томонидан тўланиши керак. Бу тўланиш керак бўлган маблағлар Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ёки бошқа банкларда очиладиган жамғарма хисоб варағига ўтказилади. Банк устав капиталининг энг кам миқдори Марказий банк томонидан Тижорат Банклари капиталнинг етарлилигига қўйиладиган талаблар тўғрисидаги низомда (№949 - сонли, 2000 йил 25 июл) кўрсатиб берилган. Бу низомга кўра фаолият кўрсатган банклар эквиваленти 2 млн. АҚШ долларидан кам бўлмаган суммада умумий капиталга эга бўлиши лозим. Янги очилаётган банклар учун эса устав капиталининг энг кам миқдори жадвалда берилган. 1 Аҳолиси 0,5 млн. кишидан кўп бўлган шахарларда очилаётган тижорат банклари учун Аҳолиси 0,5 млн. кишидан кам бўлган шахарларда очилаётган тижорат банклари учун Чет эл капитали иштирокида очилаётган банклар учун Хусусий банклар учун 2002 йил 1 январда н 2,5 млн АҚШ доллари, эквивалентид а 1,25 млн АҚШ доллари, эквивалентид 5 млн АҚШ доллари, эквивалентид а 1,25 млн АҚШ доллари, эквивалентид

www.arxiv.uz а а ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 1998 йил 1 ноябридаги 22 - сонли баённомаси билан тасдиқланган "Банкни рўйхатдан ўтказиш ва лицензиялаш тартиби"нинг 16.5 - бандига кўра қуйидаги ҳоллатда лицензия бериш ва банкни давлат рўйхатидан ўтказиш тўғрисидаги аризанинг рад этилишига асос бўла олади:  Марказий банк талабларининг бажарилмаслиги;  таъсис ҳужжатларининг мавжуд қонун талабларига мувофиқ эмаслиги;  бир ёки бир неча муассиснинг молиявий аҳволи қониқарсиз эканлиги;  муассис жиноий шахс бўлганида ўз маблағларининг манбаи ҳақидаги маълумот бермаганлиги;  бизнес режа ва молиявий режа пухта тузилмаганлиги;  банкни рўйхатдан ўтказиш пайтида энг кам устав капиталининг шакллантирилмаганлиги;  банк раҳбар ходимлари ва бош бухгалтернинг ўз касбига нолойиқлиги;  ташкилий - техникавий тадбирларнинг бажарилмаслиги;  Марказий банк томонидан банк ташкил қилиш учун берилган дастлабки рухсатноманинг амал қилиш муддати тугаганлиги. Банк ташкил этилгунча, яъни у давлат рўйхатидан ўтказилгунича қадар унинг номидан амалга оширилган банк операциялари ҳақиқий ҳисобланмайди. Банк рўйхатдан ўтказилганидан кейин ўн кунлик муддат ичида солиққа тортишни ташкил этиш учун молия - солиқ органига зарур ҳужжатларни тақдим қилиш зарур. Банк уставига қўшимча ва ўзгартишлар киритиш учун банк акциядорлар йиғилиши ёки муассисларнинг қарорига мувофиқ белгиланган тартибда ўзбекистон Республикаси Марказий банкига мурожат қилинади ва қуйидаги хужжатлар:  уставга ўзгаришлар киритиш ҳақида банк кенгаши раиси имзолаган илтимоснома;

www.arxiv.uz  банк акциядорларининг уставига ўзгариш ва қўшимча киритиш ҳақидаги мажлиси баёни (3 - нусхада);  банк кенгаши раиси имзолаган уставига киритилган ўзгариш ва қўшимчалар рўйхати (3 нусхада) тақдим этилади. Мазкур ўзгаришлар ва қўшимчалар Марказий банкда рўйхатдан ўтказилган пайтдан бошлаб кучга киради. ўзбекистон Республикаси Фкнинг 49 - моддасига кўра, банк муассасини, яъни юридик шахсни қайта ташкил этиш (қўшиб юбориш, қўшиб олиш, бўлиш, ажратиб чиқариш, ўзгартириш) унинг муассислари (иштирокчилари) ёки таъсис ҳужжатларида шунга вакил қилинган юридик шахс органи қарорига мувофиқ амалга оширилиши мумкин. Банкни қайта ташкил этиш акциядорлар умумий мажлиси қарорига кўра амалга оширилиши мумкин. Бу қуйидаги хужжатлар тақдим этилган ҳолда ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг рухсати билан амалга оширилади:  банк кенгаши раиси имзоланган илтимоснома;  акциядолар умумий йиғилишининг банкни қайта ташкил этиш тўғрисидаги қарори;  банкни қайта ташкил этишнинг тахминий шартлари, шакллари, тартиб ва муддатларини акс эттирадиган хужжатлар;  қайта ташкил этишнинг натижалари ҳақидаги молиявий тахминлар, шу жумладан, банкнинг у қайта ташкил этилганидан кейин ҳисоб - китоб баланси ва банкни қайта ташкил этиш натижасида вужудга келадиган юридик шахслар ҳақидаги маълумотлар. Мазкур хужжатлар ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан икки ой давомида кўриб чиқилади. Марказий банк томонидан банк операцияларини амалга ошириш учун берилган лицензияни бекор қилиш учун берилган лицензияни бекор қилиш анча мураккаб ҳуқуқий тадбир бўлиб, тижорат банклари фаолиятининг тўхталиши ва тугалишида муҳим асосдир.

www.arxiv.uz Банк фаолиятини тўхтатиш ва банкларни тугатиш "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонунда ҳамда Марказий банкнинг 240 - сонли "Банкларни тугатиш тартиби тўғрисидаги низом"да кўсатиб ўтилган. Жумладан банк қуйидаги холларда ўз фаолиятини тўхтатади: акциядорлар йиғилишининг қарорига кўра, Марказий банк лицензияни қайтариб олганда, банкрот деб эълон қилинганда. Ўз фаолиятини тўхтатган банк Марказий банк томонидан банкларни Давлат рўйхатига олиш дафтаридан чиқарилади. Уни фаолияти тўхтатилганлиги матбуотда эълон қилинади. Фаолиятни тўхтатиш ва уни тугатиш тартиби низомда белгилаб берилган. Аммо бу низом банк банкорт деб эълон қилинганда амалга киритилмайди. Лицензиянинг бекор қилиниши:  тижорат банки томонидан йўл қўйилган қонун бузилиши ҳолатига нисбатан қўлланиладиган қаттиқ хуқуқий санкция;  қонун бузилиш ҳолатига давлатнинг ўз бошқарув муассасаси Марказий банк орқали билдирилган муносабати;  банкнинг банкротлиги учун формал асос ҳисобланади. Лицензия бекор қилингандан кейин банк мавжуд бўлиб туради, аммо банк операцияларини амалга ошира олмайди. Лицензияни бекор қилиш Марказий банк бошқаруви томонидан қўлланадиган оғир жазо чораси ҳисобланганлиги сабабли, бошқа жазо чоралари натижа бермаган қуйидаги ҳоллардагина қўлланилади:  банк тўлов қобилиятини йўқотиб, пассивлари активларидан ортиб кетганида;  лицензия берилишга асос бўлган маълумотларнинг хақиқий эмаслиги аниқланганда;  банк ўз кредиторлари ва омонатчилари олдидаги мажбуриятларини ўташга қобилиятсиз бўлиб қолганда;  ҳисобот маълумотлари мунтазам равишда бузиб курсатилганда;

www.arxiv.uz  банк операцияларини қонунчиликка ва лицензия шартларига хилоф тарзда амалга оширилганида;  лицензия берилганидан кейин бир йилдан ортиқ вақт давомида банк операцияларини амалга оширишга киришмаслиги оқибатида;  ўзбекистон Республикасида шуъба банк очган харижий банк лицензиясининг чақириб ўз мамлакати томонидан бекор қилинганида. Лицензияни бекор қилиниши Марказий банкка тижорат банкнинг судга муражаат қилмасдан мажбурий суратда тугатилиши учун асос бўлади. Буни Марказий банк томонидан тайинланган тугатиш комиссияси амалга оширади. Ликвидатор (тугатувчи) Марказий банк билан келишилган ҳолда акционерлар умумий йиғилиши томонидан банкни тугатиш тўғрисидаги қарор кучга кирган кундан бошлаб 3 кун мобайнида тайинланади. Тугатиш жараёнининг мақсади банк омонатчилари ва кредиторлари талабларини тезлик билан қондиришдан иборат. Банкни тугатиш жараёни Марказий банк бошқарувининг лицензияларни қайтариб олиш тўғрисидаги қарори чиққан кундан бошланган деб ҳисобланади. Тугатилаётган банкнинг Марказий банк мажбурий захиралар хисоб варағида хисобда турган маблағлари тугатувчи томондан банкни тугатиш жараёни бошланганлиги тўғрисидаги тасдиқнома тақдим этилгандан сўнг банкнинг тугатиш хисоб - варағида акс эттирилади. Марказий банк томонидан тугатиш жараёни башлангандан сўнг чеклашлар киритади яъни акциядорлар умумий йиғилиши, бошқа органлар ваколатлари тўхтатилади. Банк хисобидан ва номидан хеч қандай иш бажарилмайди, қарз мажбуриятлари муддати ўтган хисобланади. Банкнинг тугатилиш жараёни қуйидаги босқичлардан иборат:  моддий назорат ва инвентаризация;  активларни текшириш;  активларни баҳолаш ва сотиш;  сотувдан тушган тушумларни жойлаштириш;  тугатиш жараёнини аниқлаш.

www.arxiv.uz Марказий банк тугатиш жараёнини назорат қилиб туради. Банкни тугатиш билан боғлиқ бўлган барча харажатлар мазкур банк ҳисобидан амалга оширилади. Банкни тугатиш жараёни икки хил бўлиши мумкин: - ихтиёрий тугатиш ёки мажбурий тугатишдир. Банкни ихтиёрий тугатиш кредиторлар ва омонатчилар олдида мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш имконига эга бўлган банк акциядорлари умумий йиғилиши томонидан банкни ихтиёрий равишда тугатиш тўғрисида қарор қабул қилинган ҳолларда амалга оширилиши мумкин. Мажбурий тугатиш Марказий банкнинг банк фаолияти амалга ошириш ҳуқуқини берувчи лицензиясини чақириб олиш тўғрисидаги қарорига асосан амалга оширилади. Банкларни тугатиш тўғрисидаги низомининг 4 - бўлимида тугатувчи (ликвидатор) ваколатлари ва мажбуриятлари кўрсатиб ўтилган. Банк тугатилиши бошлангандан сўнг Марказий банк моддий назоратни ўрнатади ва ликвидатор инвентаризация ўтказади. Шунингдек, ликвидатор активларни текшириб тугатиш хисоботини тайёрлаши лозим: унда якуний баланс, вакиллик хисоб варақалари аҳволи тўғрисидаги хисоботлар, пул маблағлари ва валюта ҳисобини юритиш, баланс ва кредит портфели бўйича кредитор қарздорлигини текшириши лозим. Ликвидатор банк активларини: яъни пул маблағлари, ссудалар, қимматбахо қоғозлар, валюта маблағларини баҳолаб сотади. Ликвидатор низомга асосан омонатчилар ва кредиторлар талабини қондириш керак. Тугатиш ишлари якунлангандан сўнг ликвидатор бажарилган ишлар тўғрисидаги якуний ҳисоботни ва тугатиш балансини тузади ва Марказий банкка тақдим этади. Марказий банк ликвидатор тақдим этган хужжатларни ўрганиб чиқиб, банкни банкларни рўйхатга олиш Давлат Китобидан чиқариб ташлаш тўғрисида қарорни қабул қилади. Тижорат банклари фаолиятининг тамойиллари Тижорат банкларининг моҳияти ва уларнинг фаолият кўрсатиш асослари улар фаолиятини ташкил қилишнинг асосий тамойилларида ўз ифодасини топади: 1. Тижорат банклариниг кредит ресурсларини яратишда четдан жалб қилинган ресурсларга таяниб ишлаш тамойили.

www.arxiv.uz 2. Тижорат банкларининг ҳақиқатда мавжуд маблағлар чегарасида хизмат кўрсатиш. 3. Банк фаолиятининг тўла иқтисодий мустақиллиги. 4. Банклар фаолиятининг тижорат тавсифи. 5. Мижозлар манфаатини ҳимоя қилиш. 6. Банкларнинг даромадлиги ва улар фаолиятининг универсаллашуви. Тижорат банкларининг жалб қилинган маблағлар доирасида кредит ресурсларни ташкил қилиш ва ишлаш тамойили банк фаолиятининг пойдевори ҳисобланиб, унинг депозит ва омонатлар жалб қилишга бўлган қизиқишларини оширади, пассивларни жалб қилиш бўйича рақобат муҳитининг юзага келишига асос бўлади. Ундан ташқари четдан жалб қилинган ва қўйилган маблағлар мутаносиблиги банкларда депозитларни жалб этишга қизиқишни кучайтиради ва бу маблағлардан унумли фойдаланишга асос яратади. Тижорат банкнинг иккинчи ва асосий тамойилларидан бири бу ҳақиқатда мавжуд бўлган маблағлар чегарасида хизмат кўрсатишдир. Тижорат банки бошқа банк вакиллик ҳисоб рақамига нақд пулсиз тўловни амалга ошириш, бошқаларга кредит хизматини кўрсатиш ва вакиллик ҳисоб варағида қолган қолдиқ чегарасида нақд пуллик операцияларни бажариши мумкин. Тижорат банкларининг ҳақиқатда мавжуд маблағлар чегарасида фаолият кўрсатиши деганда, банкнинг нафақат ўз ресурс ва кредит қўйилмаларининг мутаносиблиги, балки банкнинг активлари билан унинг жалб қилинган маблағлари ўртасидаги мутаносиблигини таъминлаши тушунилади. Бунда авваламбор, пассивлар ва активлар муддатларининг бир хиллиги инобатга олиниши лозим. Бинобарин, агар банк маблағларни қисқа муддатга жалб этган бўлса ва бу маблағларни узоқ муддатли ссудаларга жойлаштирса, банкнинг мажбуриятлари бўйича тўловларни ўз вақтда амалга ошира олиши бир мунча муаммолар билан боғлиқ бўлиши, бу эса ўз навбатида банкнинг молиявий ҳолатига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.

www.arxiv.uz Банк активида риск даражаси юқори бўлган ссудалар миқдорининг кўпайиши, банкнинг ресурслари ҳажмида ўз маблағлар хиссасининг оширилишини тақазо қилади. Шунга кўра, банк фаолиятини тартибга солувчи иқтисодий нормативларни аниқлашда банк активларининг пассивларга мутаносиб бўлишини инобатга олиш лозим. Банк қонун доирасида ўз ресурсларидан мустақил равишда фойдаланиши мумкин, лекин унинг актив операциялари ҳажмини маъмурий тақиқлов усуллари билан чегаралаш мумкин эмас. Маъмурий чекловлар бир марталик ва фавқулодли ҳолларда қўлланилиши мумкин. Бу чекловларни доимий тарзда қўллаш банкнинг тижорат асосларининг бузилишига олиб келади. Шунга кўра, банклар фаолиятини тартибга солиш учун иқтисодий меъёрлардан кенг фойдаланилади. Тижорат банкларининг жалб қилинган маблағлар доирасида кредит ресурсларини ташкил қилиш ва ишлаш тамойили банк фаолиятининг пойдевори ҳисобланиб, унинг депозитлар жалб қилишга бўлган қизиқишини оширади, пассивларни жалб қилиш бўйича рақобат муҳити юзага келишига асос бўлади. Ундан ташқари жалб этилган ва қўйилган маблағларнинг мутаносиблиги тамойили банкларда депозитларни жалб этишга қизиқишини кучайтириш ва бу маблағлардан унумлироқ фойдаланишга қаратилган. Бу тамойил асосида ишлаш тижорат банкларни ликвидлигини оширишга ёрдам беради. Учинчи тамойил бу банкнинг тўла иқтисодий мустақиллигидир. Бу тамойилга асосан банк ўз ва жалб этилган маблағлардан мустақил фойдаланиши, мижозлар ва омонатчиларни ўзи мустақил равишда танлаши, кредит сиёсатини мустақил тузиши ва амалга ошириши, фоиз ставкаларини мустақил ўрнатиши ва ўзгартириши,даромадларни мустақил равишда тақсимлаши ва бошқа фаолият турларини мустақил бажариши мумкинлиги кўзда тутилади. Банклар фаолияти тўғрисидаги амалдаги ҳуқуқий - меъёрларга асосан барча тижорат банклари ўз фонд ва даромадларидан иқтисодий жиҳатдан мустақил фойдаланишлари мумкин. Тижорат банкнинг солиқ тўлагандан кейинги қолган фойдаси акционерларнинг умумий йиғилиши қарорига мувофиқ тақсимланади. Акционерларнинг умумий

www.arxiv.uz йиғилиши банкнинг ҳар турлиги фондларга ажратмаларининг норма ва миқдорини, акцияларга тўғри келувчи дивидент суммасини белгилайди. Мажбуриятлари бўйича тижорат банки ўз маблағлари ва мол - мулки билан жавоб беради. Тижорат банки ўтказадиган операцияларнинг рискини ўз зиммасига олади. Учинчи тамойил асосида тижорат банк ва мижоз муносабатлари ётади, яъни банк ссуда бераётган бозор меъзонларидан даромад, риск ва ликвидлик даражаларидан келиб чиққан ҳолда беради. Тижорат банк фаолиятини олиб боришнинг тўртинчи тамойили банк фаолиятининг тижоратлашуви бўлиб, бунда банкларнинг тижорат объекти вақтинча бўш турган пул маблағлари ҳисобланади. Бу пул маблағлари банкка тегишли бўлмаган бўлсада, фаолияти давомида банк уларни ўз номидан жойлаштиради. Банк тижорати кам инвестиция қилиб кўпроқ даромад олиш тамойилига асослангани учун, унинг мажбуриятларининг пассивларидаги улуши кам бўлиши керак. Тижорат банки кредит бериш ва инвестицияларни молиялаштириш жараёнида иложи борича кўп даромад олишни мўлжаллайди. Ундан ташқари банк фаолиятининг хавфсизлиги ҳам банк тижоратининг асосидан бири ҳисобланади. Банк ҳар доим риск билан боғлиқ фаолият кўрсатади. Банк фаолиятида риск даражаси қанча кам бўлса ва хавфсизлиги юқори бўлса, банкнинг даромади ҳам шунча кўп бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитида банклар фаолиятининг яна бир муҳим тамойили шундаки, банк иқтисодий ташкилот сифатида ўзининг капитали, даромади билан риск қилиши мумкин, лекин у мижознинг даромади ёки капитали билан риск қилиши мумкин эмас. Ўисқача қилиб айтганда, банк фаолияти "ҳамма нарса мижоз учун" деган тамойилга асосланган бўлиши керак. Бу тамойил банк мижоз учун тўлалигича жавоб бериш зарурлигини билдиради, унинг даромадини таъминлайди. Мижозлар томонидан қараганда банк ҳар доим шерик ташкилот ҳисобланади. Шериклик муносабатлари икки томоннинг ўзаро қизиқишларига ва розиликларига

www.arxiv.uz асосланган ҳолда амалга оширилиши лозимлиги туфайли банк мижозлар манфаатини таъминлашни биринчи ўринга қўйиши лозим. Тижорат банклари фаолиятининг кейинги тамойили бу банклар кўрсатадиган хизматлар ва операцияларнинг универсаллашуви ва диверсификацияси бўлиб, банклар фолиятининг турли тармоқ ва соҳаларни қамраб олишини кам рисклилик асосида юқори даромад олишга йўналтирилган бўлиши лозим. Банклар қайси мулк шаклига асосланганлигидан қатъий назар уларнинг фаолияти юқоридаги тамойилларга асосланади. Олдинги параграфда таъкидлангинидек банклар акциядор жамият каби очиқ турдаги ёки ёпиқ турдаги акциядор банклар бўлиши мумкин. Акциядорлар сафига кириш акцияларни сотиб олиш йўли билан амалга оширилади. Ҳуқуқий ва жисмоний шахслар банкларнинг акциядорларини сотиб олиши ва акциядорлар бўлиши мумкин. Баъзи тижорат банклари пайлар (бадаллар) ҳисобидан ташкил қилиниши мумкин. Бу турдаги банклариннг қатнашчилари ҳам ҳуқуқий ва жисмоний шахслар бўлиши мумкин. Хусусий банклар - жисмоний шахсларнинг пул маблағлари ҳисобидан ташкил қилинган банклар ҳисобланади. Бажарадиган операцияларига қараб тижорат банклар - универсал ва махсус банкларга бўлинади. Универсал банклар хилма - хил операциялар бажариш, ҳар хил хизматлар амалга ошириш хусусиятига эга бўлади. Махсус банклар маълум йўналишларга хизмат кўрсатиб, ўз фаолиятини шу йўналишларда ютуқларга, самарадорликка эришишга бағишлайди. Бундай банкларга тармоқларга хизмат кўрсатувчи банклар, экспорт - импорт операцияларини олиб борувчи банклар, инвестиция банклари, ипотека - замин банкларини кириши мумкин. Жойлашиш белгисига қараб тижорат банклар: халқаро, республика, минтақавий, вилоят банкларига бўлиниши мумкин. Тармоқларга хизмат кўрсатишга қараб: саноат, қурилиш, қишлоқ хўжалик, савдо ва бошқа банкларга бўлиниши керак.

www.arxiv.uz Бозор иқтисодиёти шароитда банкларнинг роли, уларнинг иқтисодиётга таъсири ўсиб бормоқда. Кредит муассислари, аҳоли, корхона, ташкилотлар, компанияларнинг бўш пул маблағларини йиғиш ва жойлаштиришдан ташқари, корхоналарнинг хўжалик фаолиятини такомиллаштиришга ёрдам беради ва корхоналар фаолиятини кузатиб бориши мумкин. Банклар ва унинг кредити ёрдамида мавжуд капитал тармоқлар ўртасида, ишлаб чиқариш ва муомала соҳаси ўртасида, тақсимланади ва қайта тақсимланади. Саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги соҳсасида қўшимча инвестицияга бўлган талабларни молиялаштириб, банклар халқ хўжалигида прогрессив ютуқларга эришишни таъминлаши мумкин. Тижорат банкларининг функциялари Тижорат банкларининг иқтисодий роли унинг фаолият доирасининг кенг бўлишига олиб келади. Бу сабабли тижорат банклари қуйидаги функцияларни бажаради:  вақтинча бўш турган пул маблағларни йиғиш ва уларни капиталга айлантириш;  корхона, ташкилотлар ва аҳолини кредитлаш;  иўтисодиётда ҳисоб - китоблар ва тўловларни амалга ошириш;  молия - валюта бозорида фаолият кўрсатиш;  иқтисодий - молиявий ахборотлар бериш ва маслаҳат хизматларини кўрсатиш ва бошқалар. Банклар бўш пул маблағларини йиғиш ва уларни капиталга айлантириш функциясини бажара туриб мавжуд бўш пул даромадлари ва жамғармаларини йиғади. Жамғарувчи (бўш пул маблағ эгаси) ўз маблағларини банкка ишониб топширгани учун ва банк бу маблағлардан фойдалангани учун маълум фоиз ҳисобида даромад оладилар. Бўш пул маблағлари ҳисобидан ссуда капитали фонди вужудга келади ва бу фонд иўтисодиёт тармоқларни кредитлаш учун ишлатилади.

www.arxiv.uz Тижорат банкининг бўш турган маблағларни жалб этиш уларни капиталга айлантириш функцияси асосий функциялардан ҳисобланиб, жалб этилган маблағлардан даромад қарз маблағларига бўлган талаб ва таклиф асосида шаклланади. Банкнинг воситачилик операциялари бозор иқтисодиёти тизимини ривожлантириш борасида банк ўз фаолиятида риск ва ноаниқликнинг олдини олишга шароит яратади. Пул маблағлари банк воситачилигисиз ҳам кредитор ва қарз олувчи орасида муомалада бўлиши мумкин,аммо бу билан маблағларни йўқотиш билан боғлиқ риск даражаси ошади ва маблағларни ўз вақтида қайтариб бериш муаммолари юзага келади. Бу муаммоларнинг юзага келиши шундан иборатки, кредитор ва қарз олувчи бир - бирови ҳақида етарли даражада маълумотга эга эмаслиги, маблағларга бўлган талабнинг таклиф билан доимо миқдоран ва бир вақтда тенг эмаслигидадир. Тижорат банклари маблағларни депозитга жалб этиши, ссуда бериши мумкин. Банк ўз активлари бўйича кенг диверсификация усулини қўллаб омонатларни қайтара олмаслик риски даражасини камайтириши мумкин. Иқтисодий тизимни қайта қуриш учун асосан ва биринчи галда ички хўжалик жамғармаларига таяниш лозим. Тижорат банк молия бозорига кредит ресурсларига талаб билан кирар экан, нафақат иқтисодиётда мавжуд бўлган барча жамғармаларни максимал даражада йиғишга, балки жорий истеъмолни чегаралаш билан жамғармани шакллантиришга самарали таъсир кўрсатмоғи лозим. Жамғарма маблағларни шакллантиришда тижорат банкларни депозит сиёсатининг таъсири катта. Омонатчиларга юқори фоизлардан ташқари, банк кредитларига юқори кафолат ва ишончлилик керак. Омонатларни қўйишда хавфсизлик билан бир қаторда мижоз тижорат банк фаолияти етарлича маълумотга эга бўлиши ва бу билан у банкни молиявий аҳволига баҳо бера олиши мумкин. Тижорат банклар фаолиятида асосий ўринни корхона, ташкилотларни, аҳолини ва турли субъектларни кредилаш эгаллайди. Кредитлаш жараёнини ташкил қилишда банк молиявий воситачи ролини ўйнайди. У бўш турган маблағларни жалб қилади ва ўз номидан мижозларга вақтинча фойланишига беради. Банк кредити ҳисобидан иўтисодиётнинг муҳим тармоқлари - саноат, қишлоқ хўжалиги,

www.arxiv.uz савдо ва бошқалар молиялаштирилади ва ишлаб чиқаришни кенгайтиришга асос бўлади. Тижорат банклари шартнома асосида бир - бирларининг маблағларини депозит, кредит шаклида жалб этишлари, жойлаштиришлари, ўз уставларида кўрсатилган бошқа ўзаро операцияларни амалга оширишлари мумкин. Мижозларга кредит бериш ва ўз зиммасига олган мажбуриятларни бажариш учун маблағ етишмай қолган тақдирда тижорат банклари кредит ресурслари олиш учун Марказий банкка мурожат қилишлари мумкин. Тижорат банклари операциялари бўйича фоиз ставкалари уларнинг ўзлари томонидан мустақил белгиланади. Аммо бу ставкалар давлат пул - кредит сиёсатининг бош йўналишларида белгилаб бериладиган фоиз ставкалари сиёсатига асосланган бўлиши лозим. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида қимматли қоғозлар бозорининг яхши тараққий этмаган босўичларида иўтисодиётда мавжуд бўлган асосий молиявий ресурслар банкларга омонатларни жалб қилиш орқали амалга оширилади. Банкларнинг кейинги функцияси бу мустақил субъектлараро тўлов операцияларини амалга ошириш функциясидир. Режали иқтисодиёт даврида барча тўловлар бир давлат банки орқали амалга оширилган, ҳисоб - китобларни бундай тизимида тўловларни амалга оширишда давлат ўзи кафил бўларди. Мустақил тижорат банк тизимини шакллантириш ҳисоб - китоб тизимини ажралишига олиб келади ва банклар ўз зиммаларига оладиган риск даражасини кўпайтирди. МФО ҳисоб варақаларидан фойдаланган ҳолда амалга ошириладиган ҳисоб - китоблар ўрнига банклараро ҳисобнинг корреспондент счетларга ўтиши ҳам риск даражасини кўпайишига олиб келди. Бундай шароитда тижорат банклар мижозлар ҳисоб - китоблар бўйича тўловларни ўз вақтида амалга оширишилиши бўйича масъулдир. Бозор иқтисодиётига асосланган барча мамлакатларда тижорат банклар иқтисодиётининг тўлов механизмида етакчи ўрин тутади. Мамлакатимиз иўтисодиёт тўловларни амалга оширишни ислоҳ қилиш ва ривожлантириш орқали мамлакатимиз тўлов тизимида тижорат банкларнинг ўрни кенгаймоқда.

www.arxiv.uz Ундан ташқари тижорат банклар молия - валюта бозорида фаолият кўрсатиш, яъни қимматли қоғозлар чиқариш ва уларни жойлаштириш, сотиб олиш билан шуғулланиши, мижозларга ҳар хил ахборотлар, маслаҳатлар бериш билан шуғулланиши мумкин. Тижорат банклари юқорида келитирилган функциялари асосида қуйидаги операцияларни бажаради:  пассив операциялар;  актив операциялар;  банк хизматлари ва воситачилик операциялари;  банкнинг ўз маблағлари ҳисобидан амалга оширадиган операциялари ва бошқа турдаги операцияларни бажарадилар. Тижорат банклари бухгалтерия балансининг тавсифи Тижорат банкининг баланси бухгалтерия баланси бўлиб, у банкнинг ўз маблағлари ва жалб қилинган маблағларининг ҳолатини ҳамда уларни банкнинг кредит ва жалб қилинган маблағларининг ҳолатини ҳамда уларни банкнинг кредит ва бошқа актив операцияларига жойланишини ифодалайди. Бундан ташқари, бухгалтерия баланси банк томонидан бажариладиган операцияларни характерлайди ва ҳақиқий олинган фойдани кўрсатади. Шу боис баланс банк молиявий фаолияти натижаларини кўрсатувчи бухгалтерия ҳисоботининг асосий шакли бўлиб, бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Банк раҳбарларига банк ишини ривожлантиришда аниқ чора ва тадбирлар ишлаб чикишга шароит яратади. Баланс маълумотлари асосида банк капитали ва фондлари, кассадаги накд пуллар қолдиғи, мижозларнинг ҳисоб - китоб ва ссуда ҳисоб варақларидаги қолдиқлар, ҳамда бошқа жалб қилинган маблағлар ҳолати ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин. Банкларнинг бухгалтерия баланси Ўзбекистон Республикасининг "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги Қонун ва халқаро андозалар талабларига мос келувчн янги ҳисобварақалар режаси асосида белгиланган шаклда тузилади. Янги ҳисобварақалар режасида иқтисодиётда бўлиб ўтган барча ўзгаришлар натижасида

www.arxiv.uz банклар томонидан бажарилаётган янги операциялар ҳам кўзда тутилган. Янги ҳисобварақалар режаси ҳам мазмунан, ҳам тузилиши жиҳатдан РСКИ режадан фарқ қилади. Янги режа бош бухгалтерия китобидаги ҳисобварақалар тизимини акс эттириб, улар молиявий операцияларни гуруҳлаштириш, икки ёқлама ёзувни амалга ошириш, ҳисоботларни тузиш ва таҳлил қилиш учун ишлатилади. Ҳисоб варақалар режасининг асосий максади барча тижорат банклари учун ҳисобварақаларининг ягона шаклини кабул қилиниши ва ишлатилишини таъминлашдан иборат. Ҳисоб варақлар режаси 6 бўлимдан иборат: I. Бўлим - АКТИВЛАР; II. Бўлим - ПАССИВЛАР; III. Бўлим - КАПИТАЛ; IV. Бўлим - ДАРОМАДЛАР; V. Бўлим - ХАРАЖАТЛАР; VI. Бўлим - КЎЗДА ТУТИЛМАГАН ХОЛАТЛАР. Осон қабул қилиш ва эслаб қолиш мақсадида актив ҳисобварақалар коди тоқ, пассив ҳисоб - варақалар коди эски жуфт рақамлар билан белгиланган. Режадаги ҳисобварақалар бош китоб учун бешта рақамдан иборат килиб кодлаштирилган ҳисоб - варақаларнинг номерланиши қуйидагича: С MM SS С - ҳисоб варақалар категориясини билдиради яъни: 1. бўлим - АКТИВЛАР; 2. бўлим - ПАССИВЛАР; 3. бўлим - КАПИТАЛ; 4. бўлим - ДАРОМАДЛАР; 5. бўлим - ХАРАЖАТЛАР; 6. бўлим - КЎЗДА ТУТИЛМАГАН ХОЛАТЛАР;

www.arxiv.uz ММ - юқорида санаб ўтилган категориялардан бирига қарашли асосий ҳисобварақ; SS - асосий ҳисобвараққа қарашли субсчет. Масалан: 10000 рақами активларни билдиради. 10100 - активларга қарашли нақд пулларни билдиради. 10101 - кассадаги нақд пулларни билдирувчи ҳисобварақ. Демак, 1 - активларни, 01 - нақд пулларни, кейинги 01 - кассадаги нақд пулларни билдиради. Барча категорияга карашли асосий ва субсчетлар худди шу тартибда номерланади. Режага киритилган барча ҳисобварақалар мазмун жихатдан актив ва пассив ҳисоб - варақларга бўлинади. Янг режада аралаш характердаги актив - пассив ҳисоб - варақлар кўзда тутилмаган. Янги ҳисобварақлар режаси бухгалтерия ҳисоби учун қабул қилинган қуйидаги умумий принципларни ўзида мужассамлаштирган:  Активлар, мажбуриятлар, капитал, даромад ва харажатлар бўйича ҳисобварақларнинг тизимли тарзда ифодаланиши;  Даромад ва харажатларнинг тегишли ҳисобварақлари рақамлари даромадлар келиб тушиш ёки харажатлар сарфланишдан катьий назар тегишли даромадлар йиғИЛИШИ ёки харажатлар амалга ошиш даври бўйича ўсиб бориш тартибида ҳисобга олиб бориш ва аксинча, келгуси ҳисоб даврига тааллуқли бўлган, лекин келиб тушган даромадлар ёки сарфланган харажатларнинг тан олинишини кечиктириш, яъни келаси давр учун қабул қилиниши;  Риск билан боғлиқ активларни баҳолаш. Кўрилиши мумкин бўлган зарарлар учун захиралар суммаси тегишли жорий харажатлар ҳисобварақлари дебетлаш ва уларга мос келувчи заҳиралар ҳисобварақлари кредитлаш билан ташкил этилади. Заҳира ҳисобварақлари балансда тегпшли активлар суммасидан ажратмалар сифатида кўсатилади;  Асосий воситаларнинг бошланғич қиймати ва уларнинг эскириш суммаси бўйича ҳисоб юритилишини таъминлаш, яъни асосий воситаларнинг

www.arxiv.uz эскириш суммалари жорий харажатларнинг тегишли ҳисобварақларига дебетлаш ва тегишли активларнпнг йиғилган эскириш суммаси ҳисобварақларига кредитлаш билан ҳисобга олинади. Йиғилгаи эскириш суммалари ҳисобварақлари балансда тегишли активлар суммасидан ажратмалар сифатида кўрсатилади;  Чет эл валюталаридаги операциялар ҳисобининг кўп валюталик тизимининг қилиниши. Баланс бўлимларининг қисқача тавсифи. I бўлим "АКТИВЛАР". "Актив"лар бўлими ўз ичига бир қатор асосий ҳисобварақларни бирлаштиради. Банк активлари нақд пуллардан бошлаб ҳисобга олинади. Нақд пулларни ҳисобга олиш учун 10100 ҳисобрақами ажратилган. Бу ҳисобварақ номи "Нақд пуллар ва бошқа касса ҳужжатлари" бўлиб, ўз ичига "Кассадаги нақд пуллар", "Йўлдаги нақд пуллар", "Валюта алмаштириш шахобчалари кассасидаги нақд пуллар", "Банкоматлардаги нақд пуллар каби бир қатор суб - ҳисобрақамларни бирлаштиради". Бундан ташқари ушбу бўлимда 10300 - "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкидаги ҳисоб - рақамлари", 10500 - "Банкнинг бошқа банклардаги ҳисоб - рақамлари" номли асосий ҳисобварақлар ва уларга тегишли бўлган бир катор суб - ҳисоб - рақамлари очилган. Республикадаги мавжуд қонун қоидаларга асосан барча тижорат банклари Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкида ўз вакиллик ҳисобварақларини очадилар. Маблағ ўтказиш ёки маблағларни тушириш бўйича амалга ошириладиган банклараро операциялар тижорат банкларининг вакиллик ҳисобварақлари орқали амалга оширилади. Мажбурий заҳиралар фонди ҳам Марказий Банкдаги алоҳида ҳисобварагида турадиган банк маблағи бўлиб, Ўзбекистоннинг барча тижорат банклари томонидан мажбурий тартибда захираланади, бу эса тижорат банкининг ликвидлилигини сақлаб туришга маьлум даражада кафолат бўлади. Мажбурий заҳиралар фондига ажратмаларнинг фоиз ставкаларини белгилаш Марказий Банк томонидан ўтказиладиган тижорат

www.arxiv.uz банклари ликвидлигини сақлаб турувчи энг таъсирчан механизм бўлиб ҳисобланади. Олди - сотди учун мўлжалланган қимматли коғозлар бўйича операциялар ҳисобини юритиш учун 10700 ҳисобрақам ажратилган. 10900 ҳисобрақами эса олди - сотди учун мўлжалланган қимматбаҳо металларни ҳисобга олиш учун мўлжалланган. Бу иккала асосий ҳисобрақамлар ҳам бир неча суб - ҳисобрақамларни ўзига бирлаштиради. Қимматли қоғозларга қўйилмалар тижорат банкининг фонд бозоридаги операцияларини акс эттиради ва баланс активининг бошқа кўрсаткичлари билан таққосланганда қимматли қогозлар билан бўладиган операцияларида банкнинг амалий фаоллигини ифодалайди. 11300 "Сотиб олинган векселлар" ҳисобрақамида банк томонидан векселларни сотиб олиш билан боғлиқ операциялар ҳисобга олиб борилади. Банкнинг сотиб олинган векселлари 11301 - 11399 рақамли баланс ҳисобрақамларида ҳисобга олинади. Векселларни сотиб олиш - бу муомаладаги инструментлар воситасида молиялаштиришнинг бир шаклидир. Мижозлардан экспорт билан борлиқ ва маҳаллий ҳужжатли ҳамда хужжатсиз векселларни сотиб олиш асосан ушбу векселларни ўз вақтида тўланиши бўйича шартни Ўз ичига олади. Баъзи ҳолларда векселни сотиб олиш ёки банк томонидан кайта сотиш шартларини ўз ичига олиши мумкин. Банк томонидан берилган қисқа муддатли ссудалар қуйидаги асосий ҳисобрақамларда ҳисобга олиб бориладн: 11900 - "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкига берилган кисқа муддатли ссудалар", 12100 - "Бошқа банкларга берилган қисқа муддатли ссудалар, 12300 - "ҳукуматга берилган қиска муддатли ссудалар, 12500 - Жисмоний шахсларга берилган қисқа муддатли ссудалар, 127000 - "Давлат корхоналарига берилган қисқа муддатли ссудалар", 12900 - "Қўшимча корхоналарга берилган қисқа муддатли ссудалар" 13100 - "Хусусий корхона 12500 - "Жисмоний шахсларга берилган қисқка муддатли ссудалар" "Давлат корхоналарига берилган қисқа муддатли корхоналарга ссудалар" ва корпорацияларга берилган қисқа муддатли ссудаларга тегишли бўлган қарз 13300 - 14300 ҳисоб рақамларда, узоқ муддатли ссудалар эса 14500 - 15500, ўрта ва узоқ муддатли ссудалар хам турли мулкчилик шаклларига олувчилар бўйича гурухлаштирилган ва ўрта муддатли ссудалар ҳисобрақамларида ҳисобга олиб

www.arxiv.uz борилади. Умуман, кредитлар тижорат банкларининг ссудага доир операцияларидан банк фойда олишининг белгиловчи моддаси ҳисобланади. Балансда кредит муддатлари ва халқ хўжалигидаги хўжалик юритувчи субъектларнинг қайси мулкчилик шаклига берилишига қараб классификация қилинади. Суд жараёнидаги ссудалар ва аванслар 15300 асосий ҳисоб - рақамда олиб борилади. ҳисобрақамда суд муҳокамасига ўтказилган ссудаларнинг ҳисоби улар тўлиқ ундириб олинмагунча, қарздорларнинг мажбурияти қайта кўриб чиқилмагунча, гаровдаги мол - мулки олиб қўйилмагунча ёки суд жараёнини тўхтатадиган бошқа ўзгаришлар бўлмагунча шу ҳисобрақамда юритилади. Банк инвестициялари 15900 асосий ҳисобрақамда ҳисобга олинади ва икки категорияга бўлинади:  Ҳукумат облигацияларига инвестиция қилинган маблағлар, Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкининг облигацияларига ҳамда хусусий облигацияларга инвестиция қилинган маблағлар.  Уз қимматбаҳо қоғозларига қўйилган инвестициялар. Бу қимматли коғозларнинг ҳисоби юқорида кўрсатилган ҳисоб - рақамда олиб борилмайди. Бош банк агентликларидаги маблағларни ҳисобга олиб бориш учун 16100 ҳисоб - рақам ажратилган. Бу ҳисобрақамда Республикада жойлашган бош банк ва бўлимлар ёки бўлимлараро бўладиган миллий ва хорижий валюталардаги операцияларнинг ҳисоби олиб борилади. 16300 ҳисобрақам активлар бўйича ҳисобланган фоизларни ҳисобга олишга мўлжалланган. Бу ҳисобрақам ва унга тегишли бўлган суб - ҳисобрақамларда тегишли баланс ҳисобрақамларда ҳисоби юритиладиган активлар бўйича ёки кўрсатилган ҳизматлар бўйича ҳисобланган ва олиниши лозим бўлган, яъни хали келиб тушмаган фоизлар ҳисобланади. Баланс ҳисоботи даврида ушбу фоизлар тегишли фоизлар ҳисобрақами (16301 - 16397) га дебетланади ва унга мос келган фоизли даромадлар ҳисобрақамига кредитланади. Банкнинг асосий воситалари 16500 ва 16700 ҳисобрақамларида ҳисобга олиб борилади.

www.arxiv.uz Асосий воситалар ва номоддий активлар - банк активларининг асосий моддаларидан бири бўлиб ҳисобланади, чунки банк Ўз фаолиятини ташкил қилиш учун моддий базага, операцияларни бажариш учун шарт - шароитга эга бўлиши лозим. Банкнинг асосий воситаларига бино - иншоотлар, капитал курилиш учун банк томонидан қилинган харажатлар, офис ва иш мебели, жихозлар, компьютер ва бошқа ҳисоблаш техникаси алоқа воситалари кабилар киради. Марказнй Банк белгилаган меъёрлар тижорат банкининг капитал харажатлари миқдорини банк активининг 10 фоиз миқдорида чеклайди. Клиринг ҳисоб - варақлари ва бошқа активлар 17300 ва 19900 ҳисоб - рақамларда ҳисобга олиб борилади. II бўлим "МАЖБУРИЯТЛАР". Банк балансининг мажбуриятлар қисми депозитлардан бошланади. Депозитлар банкнинг бошқа субъектлардан жалб қилинган манбаларини ифодалайди Бухгалтерия хнсобининг кўп валюталик тизимида депозит кайси валютада кўйилса, у ўша валютада рўйхатга олинади ва уларнинг ҳисоби ҳар бир валюта учун алоҳида очилган бош китобларда олиб борилади. Бундан ташқари депозит мажбуриятлари муддати ва уни қўйган мижознинг мулкчилик шаклига тааллуқлигича таснифланади. Барча депозитлар талаб қилиб олингунча сақланадиган, жамғармали ва муддатсиз депозит турларига бўлинади. Талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлар 20200 асосий ҳисобрақамда ҳисобга олиб борилади. Унинг ўзи ўз ичига 20202 - 20296 суб - ҳисобрақамларни олади. Бу суб - ҳисобрақамлар турли мулкчилик шаклларига тегишли бўлган мижозларнинг талаб қилингунча сақланадиган депозитлари бўйича алохида таснифланади. Жамғармали ва муддатли депозитлар хам худди шундай таснифланиб, улар бўйича ҳисоб 20400 ва 20600 ҳисобрақамларда юритилади. Мажбуриятлар бўлимида яна 20800 "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкининг ҳисобрақамлари" деб номланган асосий ҳисобрақамлари бошқа банкларга тўланадиган ҳисобварақлар эса 21000 асосий ҳисобрақамида юритилади. Бошқа банклардан ва мижозлардан олинган ссудалар муддатлари ва кредиторларнинг типлари бўйича таснифланган, яъни "Банк томонидан олинган

www.arxiv.uz ўрта муддатли ссудалар" - 21600 асосий ҳисобрақамда, "Банк томонидан олинган ўрта муддатли ссудалар" - 21800 асосий ҳисобрақамда, "Банк томонидан олинган узоқ муддатли ссудалар" - 22000 асосий ҳисобрақамда ҳисобга олиб борилади. Бу асосий ҳисобрақамларнинг ҳар бири кредиторларнинг типига кўра ҳисобга олиб бориш учун мулжалланган суб - ҳисобрақамларни бирлаштиради. Мажбуриятлар бўйича ҳисобланган фоизларни ҳисобга олиш учун 22400 ҳисобрақам ажратилган. Банк ўзининг ҳар хил мажбуриятлари бўйича тўлаши учун ҳисобланган фоизлари 22402 - 22496 баланс ҳисобрақамларида ҳисобга олиб борилади. Бунга банкнинг дегюзит мажбуриятлари бўйича ҳисобланган, лекин ҳали тўланмаган фоизли харажатлар киради. Ушбу ҳисобрақамлар бўйича тўловлар улар амалга оширилган давр учун ҳисобланади, яъни тўловлар қайси ҳисобот даврига тегишли бўлса ўша ҳисобот даври учун акс эттирилади. Мижозларнинг бошқа депозитлари, жумладан, аккредитивлар бўйича мажбуриятлари, вексел билан кафолатланган тратталар бўйича мажбуриятлар ҳисоби 22600 асосий ҳисоб - рақамда юритилади. Ҳукуматга тегишли даромад ва бошқа тушумларни ҳисобга олиш учун 23400 - "Ҳукуматга тегишли даромад ва бошқа тушумлар" асосий ҳисобрақамида акс эттирилади. Шу ҳисобрақамларига тегишли бўлган 23402 - 23432 баланс ҳисобрақамларида хукуматнинг "Давлат бюджети тўғрисида"ги Қонунда кўзда тутилган даромадлар бўйича тушумлари ва шу даромадлар ҳисобрақамларидаги қолдиқлар доирасида ушбу қонунда кўзда тутилган тегишли бюджетлардан молиялаштириладиган йиллик харажатларни қоплаши мўлжалланган бюджет маблағларининг ҳисоби юритилади. Бошқа барча пассивлар 29800 асосий ҳисоб - рақам орқали ифодаланади. III бўлим "КАПИТАЛ". Ушбу бўлим ўз ичига 30300 - "Акционерлик капитали", 30600 - "Қўшимча капитал" ва 30900 - "Захира капитали" деб номланган асосий ҳисобрақамларини олади. Тижорат банкининг акциядорлик капитали банкнинг ўз маблағлари хажмини ифодалайди. Марказий Банк тижорат Банкларининг капитал ҳосил қилиш

www.arxiv.uz даражасини ва тузилмасини тартибга солиб туради, бу эса банк даромадларини яхшилайди. Капитал бўлимида юқоридаги ҳисобрақамлардан ташқари 31200 ҳисоб - рақам "Тақсимланган фойда"ни ҳисобга олиб бориш учун, 31500 ҳисобрақам эса бошланғич қийматига нисбатан қайта баҳолангандаги қўшимча қийматни ҳисобга олиб бориш учун очилган. Ушбу ҳисобрақамда инфляция натижасида банк асосий воситалари қиймати кайта баҳоланганда уларнинг бошланғич ва бозор қийматлари ўртасидаги ижобий фарк, яъни бошлангич баҳосига нисбатан қўшимча қийматининг суммаси акс эттирилади. IV бўлим "ДАРОМАДЛАР". "Даромадлар" бўлими ўз ичига банкнинг ҳисобот давридаги барча даромадларини олади. Барча фоизли даромадлар 40200 - 44900 ҳисобрақамларда акс эттирилади. Банкнинг активлари бўйича амалга оширилган операциялари натижасида олган фоизли даромадлари 40201 - 44901 ҳисобрақамларда ҳисобга олиб борилади. Агар фоизли даромадлар тўлов ҳужжатлари кўринишида олинса, ўз навбатида, банкнинг вакиллик ҳисоб - рақами, мижознинг ҳисобрақами ёки касса ҳисобрақамлари дебетланади. Баланс ҳисоботи даврида ҳисобланган, лекин ҳали олинмаган даромадлар суммасига 16300 - "Активлар бўйича ҳисобланган фоизлар" ҳисобварағидаги тегишли баланс ҳисобрақамлари дебетланади ва унга мос келган даромадлар баланс ҳисобрақами кредитланади. Воситачилик ва бошқа хизматлар бўйича даромадлар 45200 асосий ҳисобрақамда, хорижий валютадаги фойда эса 45400 ҳисобрақамда ҳисобга олиб борилади. "Хорижий валютадаги фойда" ҳисобрақами банкнинг спот, форвард, фьючерс шартлари асосида тузган валюта битимлари бўйича олинган ҳамда ҳисобот даврида амалга ошириш муддати келмаган валюта битимлари ревальвация натижасида қайта баҳоланганда, ушбу битимлар бўйича амалга ошмаган фойдаларнинг ҳисобини юритиш учун мўлжалланган. Тижорат операциялари бўйича олинган фойда 45600 асосий ҳисобрақамларида ҳисобга олинади. Ушбу асосий ҳисобрақамга тегишли бўлган, барча ҳисоб - рақамлар банкнинг қимматли қоғозлар, қимматбаҳо металлар воситасида амалга

www.arxiv.uz оширган тижорат операциялари натижасида олинган фойдасининг ҳисобини юритиш учун мўлжалланган. 45800 асосий ҳисобрақамда инвестициялардан олинган фойда ва дивидендлар ҳисобга олиб борилади. Инвестицияларни сотиш қиймати ушбу активларни сотиб олингандаги қиймати ёки балансга кирим қилинган қийматга нисбатан юқори бўлганда фойда олиниши мумкин. Бошқа фоизсиз даромадлар 45900 асосий ҳисобрақамда ҳисобга олиб борилади. Бу ҳисобрақам банкнинг иморатлари, жиҳозлари, кўчмас мулки ва бошқа хусусий мулклари каби активлари ижарасидан олинган даромадларнинг ҳисобини юритиш учун мўлжалланган. Бир йил ва ундан ортиқроқ муддатга ижарага берилган активлар учун банк ижара хақини ўзаро тузилган шартномага асосан олдинроқ ундириб олиши мумкин. Бу холда олдиндан ундириб олинган даромадлар 22896 "Бошқа муддати сурилган даромадлар" баланс ҳисобрақамининг кредитида акс эттирилади ва муддат ўтиши билан ишлаб олинган даромад тегишли даромадлар ҳисобрақамларига ўтказиб берилади. V бўлим "ХАРАЖАТЛАР". Бу бўлимда ҳисобот даврида банкнинг барча харажатлари акс эттириладиган ҳисоб - рақамлар очилган. Банкнинг депозит мажбуриятлари бўйича фоизли харажатларининг ҳисоби 50101 - 54902 баланс ҳисобрақамларида юритилади. Фоизли харажатлар - бу банкнинг юридик ва жисмонпй шахслар олдидаги ҳар хил депозитлар, бошқа банкларнинг маблағлари, банкнинг ссуда мажбуриятлари ва бошқа мажбуриятлари бўйича амалда тўланган ёки ҳисобланган харажатларидир. Барча харажатлар мажбуриятларнинг турлари бўйича таснифланган. Банкнинг воситачилик харажатлари ва турли хизматлар бўйича харажатлар 55100 баланс ҳисобрақамида ҳисобга олинади. Хорижий валюталарда кўрилган зарар эса 55300 баланс ҳисобрақамида акс эттирилади. Бу ҳисобрақам банкларнинг спот, форвард, опцион ва фьючерс шартлари асосида тузган валюта битимлари бўйича кўрган зарарларининг ҳисобини юритишга мўлжалланган. Агар банк кимматбаҳо қоғозлар олди - соттиси бўйича зарар кўраётган бўлса, бу зарар 55800 баланс ҳисобрақамида ҳисобга олиб борилади.

www.arxiv.uz Банк бино - иншоотларини, жиҳозларини, кўчмас мулкни сотишдан кўрилган зарарлар ҳамда юқорида кўрсатилган ҳисобрақамларда, ҳисобга олинган зарарларнинг ҳеч бирига тегишли бўлмаган бошқа фоизсиз харажатлар 55900 - "Бошқа фоизсиз харажатлар" асосий ҳисобварақда акс эттирилади. Банкнинг операцион харажатларини ҳисобга олиб бориш учун 56100 "Банк хизматчиларининг иш ҳақи ва улар учун қилинган бошқа харажатлар", 56200 "Ижара ва таъминот харажатлари", 56300 "Хизмат сафари ва йўл харажатлари", 56400 "Маъмурий харажатлар", 56500 "Репрезентация харажатлари", 56700 "Суғурта, солиқ ва бошқа харажатлар", каби ҳисобрақамлар очилган. Банкнинг кўрилиши мумкин бўлган зарарлари 56800 асосий ҳисобрақамда, банкнинг даромад солиғининг баҳоланиши эса 56900 ҳисобрақамда ҳисобга олиб борилади. VI бўлим "КЎЗДА ТУТИЛМАГАН ҲОЛАТЛАР БЎЙИЧА ҲИСОБРАҚАМЛАР". Янги ҳисобварақлар режасида кўзда тутилмаган ҳолатлар бўйича балансдан ташқари ҳисобрақамлар хам худди баланс ичидаги ҳисобрақамлар каби икки ёқлама ёзув асосида олиб борилади. Илгари балансдан ташқари жойлашган ҳисобрақамлар оддий ёзув, кирим ёки чиқим кўринишида олиб борилар эди. ҳисобварақлар режасидаги ҳар бир балансдан ташқарида жойлашган ҳисобрақам учун контр - ҳисобрақам бириктириб қўйилган бўлиб, улар бухгалтерия ёзувларини амалга ошириш мақсадида ишлатилади. Баланс ҳисоботида эса фақат асосий ҳисобрақам қолдиқлари кўрсатилади. Контр - ҳисоб рақамлар ёрдамида икки ёқлама ёзув олиб бориш балансдан ташқарида жойлашган ҳисобрақамлар бўйича операцияларнинг тўлиқ ўтказилиш ёки ўз вақтида ҳисобдан чиқарилиши, бирор сумманинг ўтказилмай қолиб кетиш устидан назорат олиб бориш нуқтаи назаридан самарали бўлиб ҳисобланади. "Савдони молиялаштириш" 90900 асосий ҳисобрақамларга тегишли барча ҳисобрақамларга контр - ҳисобрақам ажратилган. Масалан, "Тўлов муддатини кутаётган ҳисоб - китоб ҳужжатлари" номли 90962 ҳисобрақам учун 96319 контр - хисобрақам ажратилган. "ўз вақтида тўланмаган ҳисоб - китоб ҳужжатлари" номли 90963 ҳисобрақамга 96321 контр - ҳисобрақам ажратилган. Банкнинг берган ва

www.arxiv.uz олган ссудалари бўйича "Ссуда мажбуриятлари - 91800 асосий ҳисобрақамига эса тегишли 96351 - "Берилган ссудалар бўйича мажбуриятлар" ва 96356 - "Олинган ссудалар бўйича мажбуриятлар" контр ҳисобрақамлари бириктириб қўйилган. Худди шу каби бошқа балансдан ташқари ҳисобрақамлар бўйича ҳам тегишли контр - ҳисобрақамлар ажратилган. Барча контр-ҳисобрақамлар икки ёқлама ёзув ўтказиш учун мўлжалланган. Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ва тижорат банкларининг баланс намунаси ва уларнинг таркибий қисмлари тўғрисидаги маълумотни 5 - 6 - 7 иловаларда кўриш мумкин. Банкнинг кундалик бухгалтерия баланси барча банк муассасалари томонидан биринчи тартибдаги баланс ҳисоб рақамлари тартибида йиғма карточкалар маълумотларига асосан қуйидаги шаклда тузилади: Баланс 2002 йил, "______"_______________ Баланс ҳисобрақамлари АКТИВ ПАССИВ ЖАМИ Имзолар: Бошлиқ _________ Бош бухгалтер___________ Ҳар кунлик тузиладиган балансда ҳисоб рақамларидаги қолдиқ суммаларининг пастига ёки алоҳида қоғозга, балансга илова қилиб, йиғма карточкалар асосида балансдан ташқари ҳисоб рақамлардаги қолдиқ суммаси киритилади. Ҳар ойнинг биринчи санасига баланс 2 нусҳада иккинчи тартибдаги ҳисоб рақамлари бўйича тузилади. Кундалик операциялар компьютерларда ҳисоб олинган ҳолда кундалик баланс сифатида баланс ҳисоб рақамлари бўйича қолдиқлар ва оборотлар ҳақида маълумотлардан фойдаланилади. 5 - илова Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкнинг баланс жадвали Актив Пассив Кассадаги мавжуд пул Пул эмиссияси

www.arxiv.uz Олтин ва бошқа қимматбаҳо металлар Тижорат банкларининг пул маблағлари Банкларнинг корреспондент ҳисоблари Халқаро молия институтларининг пул маблағлари Давлатга қарашли ва бошқа қимматли қоғозлар Ҳукумат маблағлари Ҳукуматга берилган ссудалар Бошқа пассивлар Тижорат банкларига берилган ссудалар Устав сармояси Нобанк институтларига берилган ссудалар Сармоя қолдиқлари Бошқа активлар Заҳиралар ва фондлар Тақсимланмаган фойда (даромад) Жами: Жами: 6 - илова "Тижорат Банклари". Тижорат банки балансининг жадвали. Актив Талаб қилиб олинадиган Кассадаги мавжуд пул Пул эмиссияси Бошқа банклардаги "ностро" Жамғарма омонатлари Давлат қимматбаҳо қоғозлари Муддатли депозитлар Кредитлар Банклараро кредитлар Сармоялар Бошқа пассивлар Асосий пул маблағлари Ҳиссадорлик Бошқа активлар Капитал қолдиғи Захиралар Тақсимланмаган фойда Жами: Жами: 7 - илова АҚШ тижорат банки баланси. Актив Сумма Пассив Сумма Нақд пул ва "ностро" ҳисоблари 22200 Талаб қилиниб олинадиган депозитлар 5800 Давлат қимматбаҳо 30000 Жамғарма омонатлари 47000 Штатларнинг қимматбаҳо 28700 Муддатли депозитлар 68600 Давлат муассасаларининг бошқа 4100 Жами депозитлар 174400

www.arxiv.uz қимматбаҳо Сотилган федерал фондлар 600 Сотиб олинган федерал фондлар 2000 Кредитлар 110140 Заём (қарз) маблағлари 4000 "ғмон" кредитларни қоплаш учун 3240 Субординация векселлари ва дебентуралар 3100 Нетто кредитлари 106900 Жами пассивлар 183500 Асосий воситалар 8940 Ҳиссадорлик 2000 Асосий воситаларнинг эскириши 4740 Капитал қолдиғи 8400 Нетто - асосий маблағлари 4200 Тақсимланмаган фойда 5200 Тўпланган фоиз 1400 Эҳтиёткорлик 200 Бошқа активлар 1200 Жами ўз сармояси 15800 Жами активлар 199300 Пассивлар ва сармоянинг жами 199300 Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини

www.arxiv.uz такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни учун хорижий кредитлар беришни ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори, (1997. 7 февраль), Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 9. Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI асрга бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т.: Ўзбекистон, 1997.

O'xshashlar

Тижорат банклари, уларнинг иқтисодиётдаги аҳамияти ва фаолиятини ташкил қилиш асослари

Тижорат банклари

Тижорат банклари фаолиятини тартибга солишда иқтисодий нормативларнинг ўрни

Ўзбекистонда аудиторлик фаолиятини ташкил этиш ва унинг ҳуқуқий асослари

Давлат кредитининг ҳуқуқий асослари. Суғурта фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш