Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари - Iqtisodiyot - Referatlar

Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

185.5 KB

Ko'chirib olish

Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари Режа: 1. Иқтисодиётни янада ривожлантириш ва иқтисодий сиёсат самарадорлигини оширишнинг устувор йўналишлари 2. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари 3. Макроиқтисодий таҳлил ва МҲТнинг роли 4. Макроиқтисодий таҳлилдан фойдаланиш соҳалари 5. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг иқтисодий фанлар тизимидаги ўрни

Иқтисодиётни янада ривожлантириш ва иқтисодий сиёсат самарадорлигини оширишнинг устувор йўналишлари Иқтисодиётни модернизациялаш, диверсификациялаш ва инновацион иқтисодиётни жорий қилиш шaрoитидa ишбилармонлик муҳитини яхшилаш, иқтисодиёт тармоқларининг рақобатбардошлигини ошириш бўйича туб ислоҳотларни амалга оширишга қаратилган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини амалга ошириш мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг барқарор, ижобий ўсишини таъминламоқда. Республикамизда макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш, валюта бозорини эркинлаштириш, юқори ликвидли товарларни сотишнинг бозор усулларини жорий этиш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш бўйича амалга оширилган чора-тадбирлар аҳолининг кенг қатламларини тадбиркорлик фаолиятига фаол жалб қилиш учун қулай шарт- шароитлар яратди ҳамда иқтисодий ислоҳотларни изчил давом эттириш учун мустаҳкам замин яратди 1 . Иқтисодиёт тармоқларида чуқур таркибий ўзгартиришларни амалга ошириш, товарлар ва хизматларнинг сифатли бозорини шакллантирган ҳолда рақобатбардош бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнини жадаллаштириш, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш ва мустаҳкамлаш, давлат активларини бошқаришда бозор тамойилларини жорий этиш мамлакат иқтисодий тараққиётининг янги босқичида муҳим аҳамият касб этади. Иқтисодиётни янада эркинлаштириш ва ривожлантириш, иқтисодий салоҳиятни кенгайтириш бўйича чора-тадбирларни изчил амалга ошириш, тадбиркорлик субъектлари рақобатбардошлиги ва фаолияти самарадорлигини кучайтириш асосида аҳоли турмуш даражасини ошириш мақсадида, шунингдек, 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар стратегиясига мувофиқ:

Жаҳон банки ва бошқа халқаро молиявий институтлар билан ҳамкорликда ишлаб чиқилган 2019-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасида таркибий ислоҳотлар асосий йўналишларининг «Йўл харитаси» қуйидаги чора- тадбирлар назарда тутилди: макроиқтисодий барқарорликни сақлаб туриш, самарали фискал сиёсатни юритиш, солиққа тортиш тизими ва солиқ маъмуриятчилигини тубдан ислоҳ қилиш; асосий ресурсларни тақсимлашда бозор тамойилларини кенг жорий қилиш асосида республиканинг рақобатбардош бозор иқтисодиётига ўтиши жараёнларини тезлаштириш; фуқароларнинг ижтимоий ҳимояси ва уларга давлат хизматларини кўрсатиш тизимини мустаҳкамлаш, аҳолининг ижтимоий кўмакка муҳтож қатламларини ҳимоя қилиш ҳажмлари ва турларини кўпайтириш; давлат бошқаруви тизими самарадорлигини янада ошириш, хусусий секторни ривожлантириш ва тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш; табиий бойликлардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, атроф- муҳит муҳофазасини таъминлаш, сув ресурсларини бошқаришни такомиллаштириш, ирригация ва мелиорация тизимларини модернизация қилиш. 2019-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасида таркибий ислоҳотлар асосий йўналишларининг «Йўл харитаси» ни амалга оширишни таъминлаш бўйича Иқтисодий кенгаш ташкил қилинган. Иқтисодий кенгаш ҳузурида «Ислоҳотлар йўл харитаси» даги аниқ чора-тадбирларнинг энг муҳим йўналишларини экспертизадан ўтказувчи, хорижий мутахассислардан иборат Халқаро экспертлар гуруҳи ҳам фаолият кўрсатади. Қуйидагилар Иқтисодий кенгашнинг асосий вазифалари этиб белгиланган: биринчидан, ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишга тўсқинлик қилаётган муаммоларни ва хатарларни таҳлил қилиш ва аниқлаш, таҳлил натижалари асосида ижтимоий-иқтисодий соҳаларда келгусида амалга ошириладиган янгиланишлар юзасидан таклифлар тайёрлаш;

иккинчидан, «Ислоҳотлар йўл харитаси» нинг аниқ йўналишлари бўйича стратегиялар, концепциялар, дастурлар, «йўл хариталари» ва бошқа ҳужжатларнинг белгиланган муддатларда ишлаб чиқилишини таъминлаш ҳамда комплекс масалаларни пухта ўрганган ҳолда ҳал этиб бориш; учинчидан, иқтисодий кенгаш ҳузуридаги Халқаро экспертлар гуруҳи, унинг аъзолари ва жалб қилинган мутахассислар фаолиятини ташкил этиш, «Ислоҳотлар йўл харитаси» да назарда тутилган энг муҳим дастурлар ва чора- тадбирларни экспертизадан ўтказишни таъминлаш; тўртинчидан, «Ислоҳотлар йўл харитаси» ни ижро этиш давомида ишлаб чиқиладиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини идоравий кўламда ва кенг жамоатчилик иштирокида ҳар томонлама муҳокама қилинишини таъминлаш; бешинчидан, мутасадди вазирлик ва идоралар фаолиятини мувофиқлаштириш, «Ислоҳотлар йўл харитаси» нинг амалга оширилиши устидан тизимли мониторинг олиб борилиши ва назорат қилинишини ташкил этиш, зарур ҳолларда белгиланган чора-тадбирларнинг сўзсиз бажарилиши учун тезкор чоралар кўриш; олтинчидан, халқаро молия институтлари, экспертлар ҳамжамияти ва оммавий ахборот воситалари билан самарали ҳамкорлик ўрнатиш, шу мақсадларда семинарлар, давра суҳбатлари ва бошқа тадбирларни ташкил этиш кўзда тутилган. «Ислоҳотлар йўл харитаси» га киритилган масалалар юзасидан материаллар ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини олдиндан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланадиган Иқтисодий кенгаш Котибиятига тақдим этиши белгиланган. Котибият Иқтисодий кенгаш аъзолари ва Халқаро экспертлар гуруҳи билан бирга қуйидаги материаллар ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ўрганиб чиққан; биринчидан, қайта ишланган материаллар, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари ва жалб қилинган экспертлар, шу жумладан Халқаро

экспертлар гуруҳи аъзоларининг хулосалари Иқтисодий кенгаш йиғилишида муҳокама қилинади ва тегишли қарорлар қабул қилинади; иккинчидан, иқтисодий кенгаш «Ислоҳотлар йўл харитаси» га киритилган масалалар бўйича тегишли норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш, кенг муҳокама қилиш, тасдиқлаш ва Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияга киритишни таъминлайди. Иқтисодий кенгаш масъул идоралар билан биргаликда қуйидаги лойиҳаларнинг тайёрланиши ва Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрациясига киритилишини таъминлайди: а) Стратегиялар: давлат улушига эга бўлган корхоналарни ислоҳ қилиш бўйича; миллий рақамли иқтисодиётни ривожлантириш (Рақамли Ўзбекистон- 2030) бўйича; таълимни ривожлантириш бўйича; сув ресурсларини бошқариш ва ирригация секторини ривожлантириш бўйича; б) Концепциялар: Ўзбекистон Республикасини 2030 йилга қадар ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш бўйича; қишлоқ хўжалигини ривожлантириш бўйича; монетар сиёсатни кучайтириш ва нархлар барқарорлигини таъминлаш бўйича; давлат пенсия тизимини ислоҳ қилиш бўйича; молиявий секторни янада ривожлантириш бўйича; в) «Йўл хариталари»: инвестицион муҳитни яхшилаш бўйича; ердан фойдаланишда мослашувчанлик ва шаффофликни ошириш бўйича; атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича 34 .

Халқаро экспертлар гуруҳи аъзолари ва бошқа жалб этиладиган хорижий мутахассислар билан шартномалар тузиш ва улар меҳнатига ҳақ тўлаш, Иқтисодий кенгашнинг фаолияти билан боғлиқ бошқа харажатлар Иқтисодий кенгаш котибияти тақдимномасига кўра Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети ҳамда жалб қилинган грантлар, халқаро молия институтлари ва донор мамлакатларнинг техник кўмаклари маблағлари ҳисобидан амалга оширилади. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари “ Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фани миллий иқтисодиёт ва ялпи ишлаб чиқаришнинг ўсиши, пасайиши, турғунлик даврларини иқтисодий таҳлил ва прогноз қилади ҳамда уни тартибга солишнинг иқтисодий механизмларини шакллантиради. Қамрови жиҳатидан нисбатан кенгроқ бўлган амалий иқтисодиёт фани сифатида ―Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг аҳамияти шундаки, у иқтисодиёт йўналишидаги бошқа фанлар интеграцияси вазифасини ўтайди, шу билан биргаликда уларни билишга таянади ҳамда уй хўжаликлари, фирмалар, корхоналар, корпорациялар ва давлатнинг ўзаро манфаатларига тааллуқли бўлган қатор масалаларни ечишда ёрдам беради. ―Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш ўқув фани сифатида бошқа иқтисодиёт йўналишидаги фанлар билан узвий боғланган, хусусан, ―Иқтисодиёт назарияси, ―Микроиқтисодиёт, ―Макроиқтисодиёт, ―Иқтисодий математика, ―Иқтисодий кибернетика, ―Тармоқлараро баланс, ―Лойиҳалар таҳлили, ―Миллий иқтисодиёт, ―Макроиқтисодий таҳлил каби қатор фанлар билан, чунки, бу фанларнинг барчаси учун иқтисодиёт ягона тадқиқот объекти сифатида хизмат қилади.

Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фаннинг мазмуни фаннинг пайдо бўлиши, ривожланиш босқичлари ва хусусиятлари, услубиёти ва усуллари, макроиқтисодий кўрсаткичлар ахборот объекти, макроиқтисодий жараёнларнинг иқтисодий таҳлили, бюджет-солиқ, пул-кредит сиёсати, тўлов баланси, бандлик, ишсизлик ва инфляция даражасидаги ўзгаришлар ва улар ривожланиш қоидаларининг такомиллашувининг назарий ва амалий асосларини ўргатади. Иқтисодий таҳлилнинг предмети бир-бири билан у ёки бу алоқада, доимий ҳаракат ва ривожланишда бўлган предметлар ва ҳодисаларнинг тўпламидан иборат бўлган тадқиқотчиликдир. Бу алоқалар хилма-хилдир ва қисмни бутунича ҳамда аксинча муносабатларда, тенгликлар ва тенгсизликларда, аниқ ёки ноаниқ ўзаро бўйсунувчиликда, бир-бирини тақозо қилишда ва ўзаро боғлиқликда ўз аксини топади. Бирининг ҳолатининг ўзгариб иккинчисига ўтиши акс этувчи ўзаро муносабат табиий, ижтимоий, иқтисодий ҳодисаларни мантиқий-услубий ва гнесеологик билишдир. Мамлакатнинг иқтисодий ҳолатини, ўтказилаётган жорий чора- тадбирлар зарурлигини, самарасини баҳолашда макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш жуда катта аҳамиятга эга. Таҳлилнинг муҳим вазифаларидан бири мамлакатда содир бўлаётган жараёнларни моделлаштириш сифатини ошириш, ўтказилаётган иқтисодий сиёсатнинг натижаларини аниқлаш. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш асосий илмий-амалий йўналишлардан бири бўлиб макроиқтисодий кўрсаткичларнинг ўзаро боғлиқликларини аниқлаб беришга ёрдам беради. ―Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фани макроиқтисодиёт доирасида назарий ва амалий масалаларни ўрганиш ва уни мўътадил ривожлантиришнинг ечимларини топишда ҳамда ―иқтисодиёт таълим йўналиши мутахассисларининг шаклланишида катта аҳамиятга эга. Ушбу фаннинг ютуқ ва хулосаларидан мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришнинг қисқа ва узоқ муддатларга белгиланган дастурларини ишлаб чиқишда кенг фойдаланилади. Фанни ўқитишдан мақсад - талабаларга бозор иқтисодиёти шароитида мамлакат иқтисодиётининг таҳлили ва прогнози учун талаб қилинадиган назарий ва амалий масалалар тўғрисида, шунингдек иқтисодиётни модернизациялаш,

диверсификация қилиш ва инновацион иқтисодиётни шакллантириш шароитида мамлакат иқтисодиётининг макродаражадаги таҳлили ҳамда прогнози учун талаб қилинадиган назарий ва амалий билимлар тўғрисида ахборот бериш ҳисобланади. Ушбу фаннинг мақсади эса ҳисобот асосларини ўргатиш, мамлакат иқтисодиётида даромад ва бойликлар тақсимотига, ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар фаолиятига таъсир этувчи бюджет-солиқ, пул-кредит сиёсатлари, тўлов баланси ва ташқи қарзни таҳлил қилаётганда асосий концепциялар, давлат мажбуриятлари ва капитал қарз сиёсати билан таништиришдан ҳамда макроиқтисодий кўрсаткичларни прогнозлашдан иборат. Фаннинг вазифаси қуйидагилардан иборат: биринчидан, талабаларни иқтисодиётдаги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар таҳлили ва прогнозини амалга ошириш; иккинчидан, иқтисодиётнинг барқарор ривожланишини таъминлаш учун зарур замонавий билимлар билан қуроллантириш; учинчидан, уларга миллий ҳисоблар тизими(МҲТ)га кўра асосий макроиқтисодий кўрсаткичларни ҳисоблаш усулларини ўргатиш; тўртинчидан, мамлакат иқтисодий ва ижтимоий ривожланишини прогнозлаштириш; иқтисодий қонунларнинг бюджет-солиқ, пул-кредит соҳаларида амал қилиш хусусиятларини кўрсатиш; бешинчидан, талабаларда макроиқтисодий жараёнларни, иқтисодий операцияларни таҳлил қилиш асосида уларни самарали бошқариш бўйича мустақил қарорлар қабул қилиш кўникмаларини шакллантириш; олтинчидан, прогнозлашнинг барча усулларидан кенг фойдаланишни билган ҳолда, иқтисодиётнинг аниқ бир соҳасида ривожланишни прогнозлаш ва уларни ривожлантириш йўллари тўғрисида назарий ва амалий билимларга эга бўлишини таъминлашдан иборат. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг асосий бўлимлари қуйидагилардан иборат: биринчидан, макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг илмий асосларини ўрганиш;

иккинчидан, макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг услубиёти ва усулларини мукаммал ўрганиш; учинчидан, макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг ахборот таъминотини мустаҳкамлаш, шунингдек, камчиликларни ўз вақтида олдини олиш; тўртинчидан, режанинг бажарилишига баҳо бериш учун, реал секторни мукаммал ўрганиш; бешинчидан, тўлов балансининг макроиқтисодий таҳлилига таъсир қилган омиллар ва уларнинг келиб чиқиш сабабларини ўрганиш; олтинчидан, бюджет-солиқ секторининг макроиқтисодий таҳлил ва прогноз қилиш ҳамда ундаги ўзгаришларни амалиётга қўллашни ўрганиш; еттинчидан, пул-кредит секторининг макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш ҳамда илғор тажрибаларга таянган ҳолда такомиллаштириш ва мустаҳкамлашга ёрдам берадиган тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; саккизинчидан, бандлик, ишсизлик ва инфляция даражасининг макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш якунига кўра, иш натижаларига таъсир қилган омиллар ва сабабларни ўрганиш; тўққизинчидан, прогноз моделлари ва усулларини тўлиқ ўрганиш орқали макроиқтисодий жараёнларнинг келажак ҳолатини аниқлаш; ўнинчидан, аниқ объект мисолида прогнозлашни амалга оширишни ўрганиш. Макроиқтисодий таҳлилнинг турлари деганда маxсус белгилари, xоссалари, вазифалари кабилар билан умумий бўлган гуруҳлар тушунилади. Таҳлил турлари ҳар xил бўлган билан уларда қўлланиладиган усуллар бир-бирига яқин ва ўxшаш бўладилар. Макроиқтисодий таҳлил турлари турли xил белгилар бўйича гуруҳларга бўлиниб ўрганилади. Макроиқтисодий таҳлил турлари қуйидаги белгилар бўйича таснифланади: 1. Иқтисодий мазмуни бўйича (глобал, локал ва тематик таҳлил); 2. Замон нуқтаи назаридан (тезкор, жорий, истиқбол таҳлил); 3. Макон нуқтаи назаридан (ички ва ташқи макроиқтисодий таҳлил);

4. Тармоқ тамойили бўйича (тармоқлар ва тармоқлараро таҳлил); 5. Кенгайтирилган ишлаб чиқариш босқичлари бўйича (ишлаб чиқариш, муомала, тақсимот ва истеъмол соҳалари таҳлили); 6. Таҳлил қилувчи субъектлар бўйича (ижтимоий-иқтисодий, молиявий макроиқтисодий таҳлил ва б.) 7. Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни ўрганиш бўйича (микроиқтисодий таҳлил ва макроиқтисодий таҳлил) 8. Объектни қамраб олиш даражаси бўйича (батафсил таҳлил ва танлама таҳлил) Макроиқтисодий таҳлил иқтисодий мазмуни бўйича уч турга бўлинади: Таҳлил турлари, таҳлил турларининг таърифи (мазмуни) 1. Глобал таҳлил. Xўжалик юритувчи субъектнинг фаолиятини тўлиқ, ҳар тарафлама чуқур ўрганиш глобал таҳлил деб аталади. 2. Локал таҳлил. Xўжалик фаолиятиниг алоҳида бир фаолиятини, бир бўлагини ўрганиш локал таҳлил деб аталади. 3. Тематик таҳлил. Xўжалик фаолиятини алоҳида мавзулар бўйича ўрганиш тематик таҳлилни ташкил этади. Макроиқтисодий таҳлил замон нуқтаи назаридан қуйидаги уч турга бўлинади: 1. Тезкор таҳлил. Тезкор таҳлил деганда ҳисобот даври давомида, ҳодиса ва жараёнлар давом этаётган вақтда ўтказиладиган таҳлил тушунилади. 2. Жорий таҳлил. Жорий таҳлил деганда ҳисобот даври тугаши билан ҳисобот маълумотлари асосида ўтказиладиган таҳлил тушунилади. 3. Истиқбол таҳлил. Истиқбол таҳлил деганда xўжаликни келажакдаги фаолиятининг истиқболини белгилаш учун ўтказиладиган таҳлил тушунилади. Макроиқтисодий таҳлил макон нуқтаи назаридан қуйидаги икки турга бўлинади: 1. Ички макроиқтисодий таҳлил. Ички макроиқтисодий таҳлил деганда xўжалик фаолиятини ўз мутаxассис xодимлари томонидан

ўтказиладиган таҳлил тушунилади. 2. Ташқи макроиқтисодий таҳлил. Ташқи макроиқтисодий таҳлил деганда xўжалик фаолиятини ташқи субъектларнинг мутаxассислари томонидан ўтказиладиган таҳлил тушунилади. Макроиқтисодий таҳлил ва МҲТнинг роли Макроиқтисодий таҳлилтурли иқтисодий ўзгарувчилар орасидаги функционал ўзаро алоқаларнинг параметрларини баҳолашдан иборат. Макроиқтисодий таҳлил ўтказилганда ижтимоий-иқтисодий жараёнларни моделлаштириш кенг қўлланилади. Макроиқтисодий таҳлилнинг воситалари қуйидаги моделлардир: эконометрик, вақтли қаторлар, имитацион, умумий мувозанат. Юқорида айтилган моделлар миллий ҳисоблар тизими доирасида жорий, ўзгармас нархларда ўсиш ва қўшимча ўсишнинг суръатларида тузилади. МҲТ тўғрисидаги тушунчаларимизни кенгайтириш учун қуйидаги кўрсаткичларнинг ташкил топиш манбаларини билишимиз керак бўлади: ЯИМ, СММ, МД, ихтиёрдаги даромад ва солиқлар тўлангандан кейинги даромадлар. ЯИМ ҳам ЯММ каби моддий ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш натижасида ташкил топади. ЯИМ бирор мамлакат ҳудудида жойлашган корхона ва ташкилотда маълум муддат (бир йил) давомида ишлаб чиқарилган пировард товар ва хизматлар бозор баҳоларининг умумий йиғиндисидан иборат. ЯИМ ЯММдан муайян мамлакат юридик ва жисмоний шахсларининг хориждан оладиган фойда ва даромадлари ҳамда хорижий инвесторлар шу мамлакатда олган фойда ва даромад ўртасидаги фарқлар бўйича ажралиб туради, яъни ЯММ = ЯИМ + Муайян мамлакат юридик ва жисмоний шахсларининг хориждан оладиган фойда ва даромадлари - Хорижий инвесторлар ва ишчиларнинг шу мамлакатда олган фойда ва даромадлари.

ЯММни ҳисоблашда айрим камчиликларга йўл қўйилиши табиий. Чунки ҳисобот йилида ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот миқдорига шу маҳсулотни ишлаб чиқаришда истеъмол қилинган асосий ишлаб чиқариш воситалари қиймати қўшилади. Шунинг учун ҳам миллий ҳисобчилик тизимида СММ кўрсаткичи ҳисобланади. СММнинг ЯММдан фарқи, юқорида айтганимиздек, амортизация ажратмалари миқдорига тенг, яъни ЯММ - истеъмол қилинган капиталга ажратма = СММ. МД - бу, миллий ишлаб чиқаришдан олинган даромад ёки ижтимоий ишлаб чиқаришдаги барча даромад турларининг йиғиндисидир. МД жорий ишлаб чиқаришга кетган иқтисодий ресурсларнинг бозор баҳосини англатади, яъни МД = СММ - Бизнесга эгри солиқлар. Шахсий даромад = МД - ижтимоий суғурта ажратмалари - корпорация фойдасига солиқ - корпорациянинг тақсимланмаган фойдаси + трансферт тўловлари. Ихтиёридаги даромад = шахсий даромад - индивидуал солиқлар. Миллий Ҳисоблар Тизими макроиқтисодий ҳисобларнинг, актив ва пассив балансларнинг ҳамда жадвалларнинг мантиқий кетма-кет, бутун тўпламидан иборат. Уларнинг асосида халқаро даражада келишилган қатор тушунчалар, таснифлар ва ҳисоблар қоидалари ётади. Ҳисобларнинг комплекс тизими иқтисодий таҳлил, қарор қабул қилиш ва сиёсат, ишлаб чиқариш мақсадлари тўғри келадиган шаклда иқтисодий маълумотларни тузиш ва бериш имконини беради. Ўзбекистон, аҳоли жон бошига 1046-4125 долл. Даромад даражасига эга мамлакатлар гуруҳида жойлашган. 2030 йилгача бўлган вазифа - аҳоли жон бошига 4126-12745 долл. даромадга эга мамлакатлар билан қиёслаш имконини берувчи ривожланиш даражасини қўлга киритиш ҳисобланади. Бунга фақатгина кескин иқтисодий юксалишга олиб келувчи, рақобатбардошликнитубдан яхшилаш орқали эришилади, чунки бу гуруҳга етиб олиш учун бир вақтнинг ўзида ҳам етиб олишни, ҳам ўзиб кетишни

назарда тутувчи ривожланиш масалаларини ҳал этмоқ зарур деб таъкидлайди юртбошимиз Ш.М.Мирзиёев. МҲТ макроиқтисодий маълумотларни қайта ишлаш ва уларни макроиқтисодий таҳлил эҳтиёжлари учун керакли шаклга тизимли равишда келтиришга имкон берувчи бухгалтерия ҳисобининг тизими сифатида ишлаб чиқилган. У миллий иқтисодиёт кўрсаткичлари таҳлилида, баҳолашда ва мониторингида муҳим роль ўйновчи ахборотнинг узлуксиз оқимини ташкил этиш учун халқаро ҳамжамият тан олган асосдан иборат. Расмий доиралар иқтисодий статистика маълумотларини таққослашни таъминлашга қизиқишини биринчи бор 1928 йилда намоён қилишди. БМТ ягона статистикани яратиш ва маълумотларни беришнинг бир хил услубларини қабул қилиш мақсадида иқтисодий статистика бўйича халқаро конференция ўтказди. Шунингдек, миллий ҳисоблар тизимининг тарихида 2 та тенденциянинг бирикмаси кузатилган: биринчидан, миллий ҳисобчиликнинг ривожланиши; иккинчидан, статистика масалаларининг интернационализацияси. 1939 йил Бирлашган Миллатлар Иттифоқи биринчи бор миллий даромадни, баҳоларни эълон қилди. Миллий ҳисоблар тизимининг айрим қоидалари 1953, 1968 ва 1993 йилларда кўриб чиқилган. Амалдаги тартибга мувофиқ миллий ҳисоб тизимимизда харажатлар қуйидаги элементлардан ташкил топади: - бевосита ва билвосита тавсифдаги моддий харажатлар; - бевосита ва билвосита тавсифдаги иш ҳақи харажатлари ҳамда унга боғлиқ ижтимоий ажратмалар; - бевосита ва билвосита тавсифдагиасосий воситалар ҳамда номоддий активлар амортизацияси; - бевосита ва билвосита тавсифдаги бошқа харажатлар.

―Маъмурий буйруқбозлик янги бозор иқтисодиёти шароитига ёт тушунча. Давлат томонидан молиялаштириш бу шароитга мос келмайдиган жараён. Ҳар бир корхонанинг давлат билан иқтисодий муносабати фақат солиқ орқали амалга оширилади. Корхоналар давлатга маҳсулот етиштириб бермайди, балки фақат фаолияти натижасидан солиқ тўлайди, холос. Шу орқали корхонанинг иш ҳажми, даромади, фойдаси ҳисоб-китоб қилинади. Давлат хўжалик ҳисобидаги бирорта корхонани молиялаштирмайди. У фақат кам таъминланган аҳолини ижтимоий ҳимоялаш, ўз тасарруфидаги соҳаларни маблағ билан таъминлаш билан шуғулланади. Ислоҳотлар даврида ана шу иқтисодий муносабатларга мос меҳнаткашлар руҳиятини ҳам шакллантириш лозим. Шу туфайли бу борадаги ишни ҳар томонлама кенг қамровда олиб бориш мақсадга мувофиқдир. Бу албатта ўта мураккаб, ўта қийин жараён. Шу туфайли ислоҳотлар ечимини фақат давлат раҳбарлигидан кутиб ўтириш ярамайди. Бунда ҳамма кучларни (олимлар, мутахассислар, давлат арбоблари, партия ва бошқа жамоат ташкилотлари) бирлаштириш лозим. Ислоҳотни тўлақонли амалга ошириш учун фақат иқтисодий муносабатларни янгилаш шарт эмас. Балки, унинг барча дастак ва механизмларини ҳам янгилаш лозим. Бунда биз Ўзбекистонда миллий ҳисоб тизимининг ва халқаро андозаларга асосланган бухгалтерия ҳисобининг шаклланишини кўзда тутаяпмиз. Иқтисодий муносабатлар жаҳон андозаси даражасига кўтарилаяптими, унинг ўлчами, баҳолаш мезонлари ҳам жаҳон андозалари даражасига кўтарилиши лозим. Албатта бу борада республикамизда анча ишлар қилинмоқда, аммо булар, фикримизча, ҳали етарли эмас. Ҳозир Ўзбекистонда миллий ҳисоб тизимига ўтиш бўйича давлат дастури қабул қилинган. Лекин бу ишнинг бажарилиши фақат махсус идораларда амалга оширилмоқда. Лекин бу муҳим тадбир омма иштирокида кенг кўламда олиб борилаяпти. Бу ҳақида тегишли матбуотда ва оммавий ахборот воситаларида (ОАВ) ҳам атрофлича эълон қилинган эмас. Бу эса белгиланган дастурнинг яхши амалга ошиши учун сунъий равишда қўйилаётган тўсиқдир. Бу

борадаги олимларнинг кенг жамоатчиликнинг баъзи асосли фикрлари четда қолиб кетмоқда. Иқтисодий ислоҳотнинг асосий мақсади меҳнаткашлар ва аҳолининг барча қатламлари бўйича уларнинг турмуш фаровонлигини оширишдан ва Ўзбекистоннинг иқтисодий мустақиллигини таьминлашдан иборатдир. Бу эса энг аввало ғалла, хом ашё, нефть ва бошқа қувват берувчи маҳсулотлар бўйича мустақилликка эришганлигида намоён бўлади. Шу туфайли иқтисодий мустақилликни мустаҳкамлаш йўлларини ҳам ишлаб чиқиш ислоҳотларни жадаллаштиришнинг асосий омилларидан биридир. Ислоҳотни жадаллаштиришнинг асосий йўлларидан бири ички имкониятларни ахтариб топиш ва улардан оқилона фойдаланишдан иборатдир. Бу эса иқтисодиётимиздаги барча жараёнларни чуқур таҳлил қилишни тақозо қилади. Аммо бу борада ҳали ечимини кутаётган кўп муаммолар мавжуд. Таҳлилни жаҳон андозаси даражасига кўтариш муаммоси. Бу ҳозирги пайтда иқтисодий таҳлилда қўлланилаётган кўрсаткичларни миллий ҳисоб тизими кўрсаткичларига мослаштиришни талаб қилади. Бунинг учун энг муҳим муаммолардан бири микро ва макро таҳлил кўрсаткичларини ишлаб чиқариш, уларнинг боғлиқлиги ва хусусиятларини аниқлашдан иборатдир. Бу ўз навбатида бухгалтерия ва статистик ҳисоботларни улардаги кўрсаткичларни миллий ҳисоб тизимига мослаштиришни талаб қилади. Молия ва бошқарув таҳлилини шакллантириш муаммоси. Бу учун тегишли имкониятлар яратилмоқда. Бухгалтерия ҳисобининг халқаро андозага ўтиши, бу бўйича миллий андозаларнинг ишлаб чиқилиши молиявий ва бошқарув ҳисобининг шаклланишини ҳам талаб қилади. Бу эса ўз навбатида молиявий ва бошқарув таҳлилининг ҳам вужудга келишини тақозо қилали. Шу жиҳатдан молиявий таҳлил методологияси шаклланмоқда. Аммо бошқарув таҳлили ҳозирги эркин иқтисодиётга мос тарзда шаклланган эмас. Таҳлилнинг усулларини ҳам ўз иқтисодиётимиз хусусиятларини инобатга олган ҳолда мазмунан янгича ишлаб чиқиш лозим.

Навбатдаги муаммо, таҳлилни эркин рақобат шароитига мослаштириш муаммоси. Бу шароит ҳам иқтисодий таҳлил усулларини тубдан такомиллаштиришни талаб қилади. Ҳозирги мавжуд таҳлилдан ички (тижорат сирини сақлай олалиган) ва ташқи (корхонанинг фаолиятини кўз- кўз қила оладиган) таҳлилни шакллантириш, уларнинг кўрсаткичларини ва таҳлил қилиш усулларини ишлаб чиқишдан иборатдир. Таҳлилнинг усулларини такомиллаштиришда фақатгина рақамларга таяниб қолмасдан унга мантиқан ёндошиш усулларини (эвристик усул) ҳам жорий қилиш лозим деб ўйлаймиз, чунки бозор иқтисодиёти жараёни ҳамиша кутилмаган ҳодисаларни, кўзда тутилмаган жараён ва муносабатларни келтириб чиқариши мумкин. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир корхонанинг, ҳар бир кўрсаткичи бўйича режа кўрсаткичини аниқлаш муаммоси пайдо бўлади. Эндиликда режа кўрсаткичи олдингидек кўр-кўрона юқоридан берилмайди, балки ҳар бир корхона ўз режасини ўзлари тузадилар. Буни қандай қилиб амалга ошириш мумкинлигини аниқлаш ҳозирги кунда жуда муҳим бўлиб турибди. Корхонанинг бизнес режасини тузганда режанинг реаллигини таъминлаш лозим. Бу учун ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида мезон қилиб ―Фойдалилик нуқтасини олишни тавсия қиламиз. Фойдалилик нуқтаси корхонанинг узлуксиз фаолият кўрсатиб туриши учун унинг барча харажатларини қоплайдиган даражасида ишлаб чиқариш ҳажмига эришишдир. Масалан, корхонанинг бир ойда доимий қиладиган харажатини 10000 минг сўм, деб фараз қиламиз. Бу харажатни қоплаш учун корхона 22000 минг сўм маҳсулот ишлаб чиқариши лозим. Бунинг 10000 минг сўми доимий харажатни қоплаш учун кетса, қолган 12000 минг сўми ўзгарувчи, шу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун кетадиган харажатни коплашга сарф қилади. Бу сумма корхонанинг харажатларини тўлиқ қоплайди. Демак, бу рақам ушбу корхона учун фойдалилик нуқтаси деб қабул қилиниши мумкин. Агар маҳсулот ишлаб чиқариш шу рақамдан ошса, ўзгарувчи харажатларни қоплашдан қолган қисми фойдани ташкил қилади.

Фараз қиламиз, ишлаб чиқариш ҳажми 25000 минг сўмни ташкил қилди. Бу қуйидагича тақсимланади: 10000 минг сўмни доимий харажатни қоплашга, 12000 минг сўмни фойдалилик нуқтасида бўлган ўзгарувчи харажатни қоплашга кетади. Қолган 3000 минг сўмнинг ярми шу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун кетадиган ўзгарувчи харажатларни қоплашга сарф қилинади. Қолган қисми эса, яъни 1500 минг сўми фойда суммасини ташкил қилади. Фойдани кўпайтириш учун маҳсулотни фойдалилик нуқтадан кўп ишлаб чиқармоқ лозим. У қанча кўп бўлса, фойда суммаси ҳам шунча кўпаяди. Бозор иқтисодиёти шароитида шу фойдалилик нуқтани ҳар бир корхона учун асос қилиб олиш максадга мувофиқдир. Фойдалилик нуқтани топиш учун корхонанинг доимий ва ўзгарувчи харажатларини олдиндан билишни, уларни камайтириш йўлларини аниқлашни талаб қилади. Шунга қараб фақатгина маҳсулотни ишлаб чиқариш эмас, балки уни сотишни ҳам аниқлаш лозим. Бу эса корхонадан бозорни ўрганишни талаб қилади, яъни унинг маркетинг фаолиятини такомиллаштириш зарурати туғилади. Taҳлилдa иқтисодий ўсишни ифодаловчи кўрсаткичларини жорий қилиш муаммоси. Ҳозирга қадар иқтисодиётда режанинг бажарилиши ҳисобланиб, бу корхонанинг фаолиятига бериладиган баҳога асос бўлиб келинмоқда. Аммо режанинг реаллиги режали иқтисодиёт даврида ҳам, ҳозирги бозор иқтисодиёти даврида ҳам, илмий жиҳатдан асосланишига ҳам эътибор берилиб келинган ва шу ҳолат сақланиб қолинмоқда. Шу туфайли унинг корхона фаолиятини баҳолаш учун асосий мезон қилиб олишга ҳеч қандай асос йўқ. Эндиги вазифамиз иқтисодий аҳволни йилдан йилга яхшилашдан, унинг узлуксиз барқарор равишда ошиб боришини таъминлашлан иборатдир. Шу туфайли корхона фаолияти натижасини баҳолашда режа бажарилиши ўрнига иқтисодий ўсиш кўрсаткичини қабул қилиш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. Иқтисодий ўсишни аниқлаш учун макроиқтисодиётда, миллий ҳисоб тизими шаклланаётган шароитда, қайси кўрсаткичларни олиш лозимлигини ҳам белгилаш яна бир ўзига хос муаммодир.

Ушбу муаммоларнинг республикамиз миқёсида ҳал бўлиши амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларни жадаллаштиришнинг асосий омилларидан бири бўлиб қолади. Буни амалга ошириш учун республикадаги барча кучларни бирлаштириш лозим. Макроиқтисодий таҳлилдан фойдаланиш соҳалари 1. Макроиқтисодий таҳлил. 2. Турли даврлар учун маълумотларнинг солиштирма таҳлили. 3. Мамлакатлараро ёки ўзаро таҳлил. Турли мамлакатлар бўйича маълумотларни таққослаш. МҲТ халқаро ташкилотлар томонидан фойдаланилади, таърифланиш ва таснифланишнинг тегишли халқаро андозаларга тўғри келадиган маълумотларни беришга имкон беради. Бу маълумотлар асосида ХВФга аъзо мамлакатларининг квоталарини ҳисоблашда имтиёзли ёрдамга ҳуқуқлар ҳақида қарорлар қабул қилинади. Умуман олганда, мамлакатлараро таҳлил турли мамлакатлардаги иқтисодий ҳолатни таққослаш учун қўлланилади. Марказий режалаштиришда пировард ишлаб чиқариш ҳажмини баҳолаш учун бошқа тизим - Моддий Маҳсулот Тизими (ММТ) ишлаб чиқариш, унинг доирасида ишлаб чиқариш ялпи ҳажми кўрсаткичи бўлиб моддий ишлаб чиқаришнинг соф маҳсулоти хизмат қилган. ММТнинг МҲТдан асосий фарқи шундаки, ММТда амортизация ва номоддий хизматлар секторининг қўшилган қиймати ҳисобга олинмаган. МҲТда иқтисодиётнинг 5 та асосий сектори фарқланади: уй хўжаликлари, корхоналар, молиявий сектор, ҳукумат ва ташқи сектор 40 . Уй хўжаликлари ишлаб чиқариш учун зарур бўлган барча иқтисодийресурсларни ресурслар бозорига етказиб берадилар, корхоналар эса бу ресурсларни сотиболиб турли хил маҳсулотларга, хизматларга айлантирадилар, сўнгра эса уларни тайёрмаҳсулотлар ва хизматлар бозорига етказиб берадилар. Айни пайтда ―ресурслар -товарлар ва хизматлар оқимига

қарама-қарши йўналишда ―даромадлар- харажатлар нинг ҳам доиравий оқими амалга оширилади. Яъни, уй хўжаликлари ўзлариетказиб берган иқтисодий ресурслар эвазига даромад олади ҳамда уларни товарлар вахизматлар истеъмол қилиш учун сарфлайдилар ёки аксинча корхоналар ресурсларучун сарф-харажатлар қиладилар ҳамда тайёр маҳсулотларни сотиш эвазига даромадоладилар. Бугунги кунда ривожланган мамлакатларда мавжуд бўлган банк тизимларинишартли равишда универсал ва сегментланган турларга ажратиш мумкин. Ўзбекистон Республикаси Тижорат банклари Марказий банкдан лицензияниолгандан сўнггина давлат қимматбаҳо-қоғозлари билан операцияларни амалгаоширилиши мумкин. Уларга қимматбаҳо қоғозлар билан операциялар қилиш учун, тўлов харажатлари функциясини бажарувчи қоғозлар учун (вексел-чек) ёки пулмаблағларини жамғармаларга ва банк рақамларига жалб қилишларини тасдиқловчикоғозлар (депозит ва жамғарма сертификатлари) учун махсус лицензия олишларишарт эмас. Бугунги кунда банкларни ва бошқа молия-кредит ташкилотлари орасидагифарқини йўқотишни мамлакатдаги капитал ҳаракатини марказлашуви ва жамғарилишибилан бевосита боғлиқдир. Бундай ҳаракат натижасида ўзаро яқин ва ўхшаш бўлмаган кредитташкилотларини йўқолиб кетиши ёки қўшилиши жараёни амалга оширилиши мумкин. Шу билан бирга банкларнинг универсаллашуви макроиқтисодий омилларига боғлиқдир. Аммо бу фаолият узоқ муддатни ўз ичига олади. Ҳозирги кунда фарқларнинг йўқолиши ва банклар томонидан функционал ва юридик хусусиятларни бекор бўлиши асосан йирик тижорат банкларида сезиларли амалга ошмоқда. Шуни қайд қилиш лозимки, йирик банкларнинг универсаллашуви ва глобал йўналишларининг олиб борилиши кичик банкларнинг, махсус кредит ташкилотларига яъни маълум турдаги операцияларга мослашган ташкилотларга айланишига сабаб бўлмоқда. Бу эса

кўпгина мамлакатларда фаолият кўрсатаётган кўп босқичли банк тизимига хос хусусиятдир. Бугунги кунда банкларнинг кўп поғонали бўлиши уларнинг ташкилий тузилишига боғлиқ. Аммо, ривожланган мамлакатларга бир ёки икки поғонали банк тизими хосдир. Бир поғонали банк тизими варианти мамлакатда ягона марказий банк ҳали мавжуд бўлмаса ёки битта марказий банкдан иборат бўлсагина реал(ҳақикатда) мавжуд бўлиши мумкин. Аммо цивилизация даражасидаги бозор иқтисодиёти шароитига икки поғонали банк тизими ҳос. Бунда биринчи поғона банклари-бу Марказий банк, иккинчи қуйи поғона эса-тижорат банклари ва кредит ташкилотларидир. Марказий банк-банк тизими мавжуд бўлган барча давлатлар пул-кредит тизимининг асосини ташкил қилади. Марказий банкнинг молия бозоридаги ўрни мамлакатда бозор муносабатларининг ривожланиш даражасига ва хусусиятига боғлиқ 41 . Бу эса ўз навбатида икки поғонали банк тизимини шаклланишига асосий омил бўлиб ҳисобланади. Чунки бунинг тепасида Марказий банк бўлади. Икки поғонали банк тизимининг зарурлиги бозор муносабатларининг қарама-қаршиликларидан келиб чиқади. Бир томондан, бу хусусий молия маблағларидан эркин фойдаланиш ҳуқуқини талаб қилади. Бу қуйи поғона банклар-тижорат банклари орқали амалга оширилади. Иккинчи томондан, бу муносабатларни маълум миқдорда тартибга солиш назорат қилиш мақсадли йўналтириш зарур. Бундай махсус институт сифатида Марказий банк юзага чиқади. Юқорида кўриб ўтганимиздек банк ўз фаолиятини махсус лицензия асосида амалга ошириладиган ташкилотдир. Бизнинг айтганимиздаги Ўзбекистон Республикаси Тижорат банклари Марказий банк томонидан бериладиган лицензия асосида фаолият олиб борадилар. Уларга қўшимча лицензия зарур эмас (фақат валюта операцияларидан ташқари).

Бозор иқтисодиёти ва жаҳон хўжалиги ривожланиши билан банк тизими ҳам ривожлана борди. Ҳозирги шароитда банклар тобора кўпроқ фақат соф банк операцияларини бажарадиган эмас, балки шунингдек молиявий хизматлар кўрсатадиган молиявий муассасаларга айланмокда, бу банк балансида акс эттирилмайди, лекин жуда катта даромад келтиради. Масалан: банклар валюта операцияларини бажарганда брокерлар сифатида майдонга чиқадилар ва катта миқдорда воситачилик ҳақи оладилар. Лекин бу операциялар банк балансида акс эттирилмайди. Ҳозирги пайтда йирик тижорат банклари карийб 350 дан ортиқ турдаги молиявий хизмат кўрсатмоқда. Кредит молия-тизимининг барқарорлигини таъминлаш, унинг алоҳида бўғинларининг биринчи навбатда тижорат банклари фаолиятини барқарорлигини таъминлаш мамлакат марказий банкнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Марказий банкнинг яна бир асосий вазифаларидан кредит органлари (тизимини) фаолиятини тартибга солиш ва умумлаштиришдан иборатдир. Замонавий икки поғонали банк тизими кўп сонли тижорат банклари ва ягона Марказий банкка асосланган банк тизими шу йўл билан вужудга келди. Деярли барча мамлакатларда Марказий банк ҳуқуқий меъёрларини тартибга солувчи, аниқловчи (белгиловчи) қонунлар мавжуддир. Турли мамлакатларда Марказий банкларга турли функцияларни белгилаб берилиши мумкин. Лекин Марказий банк доимо Давлат ва банк белгиларини ўзида мужассамлаштирган ва ўзида давлатнинг тартибга солувчи органи бўлиб қолади. Мамлакатнинг Марказий Банки - шу давлат банк тизимининг асосий қисми бўлиб ҳисобланади. Марказий Банк - биринчи ўринда давлат ва иқтисодиёт ўртасида воситачи бўлиб хизмат қилади. Аммо Марказий банк ўз олдига фойда олишни мақсад қилиб қўймайди. Марказий банк функциялари узоқ йиллар мобайнида деярли ўзгармай аниқ модификацияланган кўринишга эгадир.

Марказий банклар ўзларининг жорий (депозит) рақамларида тижорат банкларининг пул маблағларини акс эттирадилар, уларнинг нақд пулларини тўлдиришга боғлиқ операцияларни амалга оширадилар, тижорат банкларига кредитлар берадилар. Марказий банклар кўп ҳолларда давлатнинг банкирлари ҳисобланадилар. Шу билан барча эмиссион банкларнинг яна бир асосий функцияларига очиқ бозордаги операциялар ва девиз операциялари киради. Уларни давлатнинг қимматбаҳо қоғозларини сотиши ва сотиб олишидан мақсад хорижий валюталарни ҳамда миллий валюта курсларини ушлаб туришдир. Лекин, умуман олганда Марказий банклар томонидан бажариладиган операциялар қуйидаги тўрт гуруҳга (турга) бўлинади: 1. Банкнотларнинг монопол эмиссиясини амалга ошириш; 2. Марказий банк- банклар банки ҳисобланади; 3. Марказий банк- ҳукумат банкири ҳисобланади; 3. Марказий банк пул- кредит муносабатларини тартибга солади ва банк назоратини амалга оширади. Марказий банкларга давлат вакили сифатида қонуний тарзда банкнотларни монопол равишда эмиссия қилиш бириктирилган, яъни умуммиллий кредит пулларини босиб чиқариш юклатилган. Таъкидлаш керакки, саноати ривожланган мамлакатларда банкноталар пул массасининг сезиларсиз қисмини ташкил этади, шунинг учун Марказий банкнинг монопол эмиссия функцияси бирмунча пасайтирилган. Бироқ банкноталарни чиқариш функцияси мамлакатдаги пул заҳираларини ташкил қилувчи, чакана пул муомаласини нақд банкноталар билан таъминлаш ва кредит тизиминиликвидлилигини таъминлаш воситаси ҳисобланади. Бу функциялар нақд пул муомаласи улуши сезиларли бўлган мамлакатларда катта аҳамиятга эгадир. Марказий банк бевосита тадбиркорлар ва аҳоли билан хеч қандай фаолият олиб бормайди. Унинг асосий мижозлари бўлиб тижорат банклари ҳисобланади. Тижорат банклари иқтисодиёт ва Марказий банк ўртасида воситачи сифатида фаолият кўрсатадилар. Марказий банк банклар банки сифатида тижорат

банкларининг заҳираларини сақлайди, жумладан, мажбурий заҳира талаблари шаклидаги пул маблағларини сақлайди, уларнинг кредиторлари сифатида иштирок этади, тижорат банкларининг Марказий банкда очадиган ҳисоб варақлари орқали мамлакат миқёсида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга оширадилар, банклар ва бошқа кредит институтлари устидан назоратни олиб борадилар. Капиталидаги мулк шаклидан қатъий назар Марказий банк давлат билан узвий боғлиқдир. Ҳукумат банкири сифатида- Марказий банк ҳукумат хазиначиси ўрнида ва кредитори сифатида, вакили (агенти), молиявий маслаҳатчиси сифатида фаолият олиб боради. Бу ўринда Марказий банк ҳукумат ташкилотларининг ва корхоналарнинг ҳисоб рақамларини юритади, солиқларни ва бошқа тушумларни йиғади, тўловларни амалга оширади. Марказий банк, қоидага биноан, давлат бюджетининг касса ижросини амалга оширади. Ҳукуматнинг кредитори сифатида, Марказий банк давлат заёмларини янгиларини муомалага чиқариш, жойлаштириш, ўзининг портфелини тўлдириш учун давлат қоғозларини сотиб олиш, давлатга (ҳукуматга) тўғри газна кредитларини бериш билан шуғулланади. Давлат бюджетининг дефицити шароитида кўпгина мамлакатларда Марказий банкнинг ҳукуматни кредитлаш ва давлат қарзини бошқариш функциялари кучаяди. Марказий банк давлат қарзини бошқариш учун турли усуллардан фойдаланади. Масалан, давлат мажбуриятларининг курсларига таъсир кўрсатиш мақсадида уларни сотади ва сотиб олади, сотиш шартларини ўзгартиради, турли йўллар билан хусусий инвесторлар учун уларни жозибадорлигини оширади. Давлатнинг вақили (агенти) функциясида, Марказий банк мамлакатнинг олтин-валюта заҳираларидан фойдаланади, миллий пул бирлиги курсини ушлаб туриш учун валюта бозорларида валюта интервенцияси каби воситалардан фойдаланади . Марказий банк халқаро валюта-кредит ташкилотларда ўз мамлакати номидан қатнашади. Юқорида айтиб ўтилганлардан, умуман олганда, Марказий банкнинг барчафункциялари ўзаро боғлиқдир. Давлатга кредит бериш орқали Марказий

банк кредит муомала воситаларини яратади. Ҳукуматнинг мажбуриятларини чиқариш ва қоплаш орқали, у ссуда фоизига таъсир кўрсатади. Санаб ўтилган функциялари орқали Марказий банк ўзининг асосий мамлакат пул-кредит тизимини тартибга солиш функциясига асос яратади ва иқтисодиётни тартибга солади. Хулоса қилиб айтганда молиявий сектор молиявий характердаги воситачилик хизматлари билан иқтисодиётни таъминлайди. Ҳукуматнинг иқтисодий роли самарали меъёрий-ҳуқуқий базани яратиш, айрим ижтимоий неъматларни ишлаб чиқариш, солиқ тизимини назорат қилиш ва давлат харажатларини бошқаришдан иборат. Ташқи дунё сектори иқтисодиётнинг норезидентлар билан барча операцияларини бирлаштиради. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг иқтисодий фанлар тизимидаги ўрни «Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш» фанини «Макроиқтисодий» йўналиш бўйича бакалавриатнинг 4-курсида мутаxассислик фанлари сифатида ўқитилади. Макроиқтисодий жараён ва уни ифодаловчи кўрсаткичларнинг шаклланиши ҳамда уларни бошқаришда оптимал ечим қабул қилиш, ўта мураккаб мexанизм ҳисобланади. Чунки, бир нeча марта кўп бўлган иқтисодиётнинг микродаражадаги кўрсаткичлари мажмуасидан ташкил топган макрокўрсаткичларнинг динамик ҳолати вақт бўйича ўзгарувчан бўлади. Шунинг билан биргаликда ҳар қандай таҳлил ва прогноз қилинадиган, самарали бошқариладиган объектларни xусусиятлари статистик маълумотларда ифодаланади. Етарли даражадаги ишончли статистик маълумотларсиз, аxборотсиз таҳлил ҳам, прогноз ҳам ва ниҳоят самарали бошқариш ечими бўйича xулосалар ҳам қилиб бўлмайди 2 . Ушбу фан бир-бири билан бeвосита узвий боғлиқ бўлган 2-бўлимдан, яъни макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаштиришдан иборат. Биринчисининг натижавий кўрсаткичлари, иккинчиси, яъни прогнозлаш учун асос бўлади.

Фанни тўлиқ ўзлаштириш учун иқтисодий таҳлил ҳақида чуқур билимга эга бўлиш кeрак. Иқтисодий таҳлил фанининг асосий йўналишларидан бўлиб мураккаб ташкилий тизимга ва услубиятга эгадир. Ҳар қандай объектни, жумладан, иқтисодий объектларни самарали бошқариш, тўғри ечим қабул қилиш, ишончли прогноз натижаларига эришишнинг асосий талабларини тўғри таҳлил қилишдан иборат. Иқтисодий таҳлилнинг назарияси ва амалиёти, услубияти ва усуллари адабиётларда кeнг ёритилган. Прогнозлаш фан сифатида XX асрнинг ўрталарида шакллантирилди ва у доимий равишда такомиллаштирилмоқда. Барча соҳада, жумладан, макроиқтисодий жараёнлар фаолияти билан шуғулланаётган бошқарувчилар, мутаxассислар прогнозлашни тўлиқ ўзлаштирган прогнозист бўлиши кeрак. Чунки мамлакат иқтисодиёти ўзаро боғлиқ бўлган тармоқлардан иборат бўлиб, юқори даражадаги мураккаб тизим ҳисобланади, бир нeча ўнлаб ишлаб чиқариш рeсурслари ҳаракатда бўлади, турли эҳтиёжлар учун тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Ушбу динамик тизимнинг кeлажагини тўғри баҳолаш прогнозлаш асосида амалга оширилади. «Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш» фанини ўзлаштириш учун талабалар биринчи ва иккинчи курсда бeвосита шу фанга тааллуқли бир нeчта фанлар бўйича етарли даражада билимга эга бўлишлари шарт. Ушбу ҳолатдан кeлиб чиқиб «Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш» фанининг шаклланиши, мақсади, моҳияти ва бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги қуйида кeлтирилган. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фани икки қисмни ўзида бирлаштиради: биринчидан, макроиқтисодий таҳлил; иккинчидан, прознозлаш. Ўз навбатида макроиқтисодий таҳлил қуйидаги фанлар билан узвий боғланган: иқтисодий назария, микроиқтисодиёт, макроиқтисодиёт, миллий иқтисодиёт, минтақавий иқтисодиёт, халқаро иқтисодий муносабатлар, иқтисодий таҳлил, инновацион лойиҳалар таҳлили, ахборот технологиялари.

Шунингдек прогнозлаш ҳам қуйидаги фанлар билан ўзаро боғланишда: олий математика, эҳтимоллар назарияси, эконометрия, математик статистика, иқтисодий математик моделлаштириш, математик дастурлаш, тармоқлараро баланс, фалсафа, ахборот технологиялари. Макроиқтисодий таҳлилни амалга ошириш учун дастлаб макроиқтисодий жараёнларни объект сифатида, яъни макрокўрсаткичларни билиш кeрак, уларнинг ўзига xос xусусиятларини, ҳисоблаш усулларини, уларга таъсир қилувчи омиллар тизими ҳақида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш лозим Макроиқтисодий кўрсаткичларни шаклланишини назарий томонларини «Иқтисодиёт назарияси» фани ўргатади. Тармоқ ичидаги билвосита ишлаб чиқариш ва xизмат қилиш кўрсаткичлари, уларни бeлгиловчи омиллар, маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнидаги рeсурслардан оқилона фойдаланиш кўрсаткичлари уларни ҳисоблаш усулларини «Микроиқтисодиёт» фани ўргатади. Миллий ва минтақавий иқтисодиёт ҳар бир мамлакатнинг гeографик жойлашиш, минтақавий xусусиятларининг ўзига xослиги масалалари ҳақида етарли билимга эга бўлиш макроиқтисодий таҳлилни тўғри ўтказишга асос бўлади. Макроиқтисодий таҳлилда мамлакатнинг экспорт ва импорт салоҳиятини ўзида акс эттирувчи тўлов баланси асосий мавзулардан ҳисобланиб ушбу йўналишнинг кeнгроқ ўрганадиган фан «Xалқаро иқтисодий муносабатлар» фанидир. Фаннинг номига алоҳида урғу бeрадиган йўналиш бу иқтисодий таҳлил ҳисобланади. Иқтисодий таҳлил кeнг қамровли илмий амалий фаолият тури бўлиб унинг назарий ва услубий йўналишлари кўплаб илмий асарлар, адабиётларда ёритилган. Албатта XX 1 асрда ҳар қанақа фанни ўрганишда ва ўргатишда аxборот тexнологиялари ҳамда улар учун тexник воситалардан фойдаланиш алоҳида аҳамият касб этади. Прогнозлаштириш ўта мураккаб жараён бўлиб, у олий матeматика ва эҳтимоллар назарияси каби фундамeнтал фанларни чуқур ўзлаштиришни тақозо қилади. Иқтисодий жараёнларни матeматик модeллаштириш ва уларни

амалиётга кeнг қўллаш усулларини экономeтрия, матeматик статистика ҳамда иқтисодий матeматик модeллар фанлари ўрганади. Юқорида қайд этилган фанларни амалиётда кeнг қўлланиши, оптимал ва статистик масалаларни аxборот тexнологиялари ёрдамида ечиш учун, албатта, матeматик дастурлашни билиш иозим бўлади. Шунинг билан биргаликда прогнозист, псиxолог, оптимист ҳамда юқори даражада фикрлайдиган, атроф-муҳитга тўғри баҳо бeрадиган, кeлажакни тўғри тасаввур қила оладиган файласуф бўлиши кeрак. Фаннинг амалий аҳамияти, унинг мураккаблиги ўқитувчи ва ўрганувчи талабалардан алоҳида услубий ёндашувни талаб қилади. Фаннинг ўзлаштириш услубиятиниқуйидагича ифодалаш мумкин. Иқтисодий таҳлил икки қисмдан иборат. Биринчидан - назарий-амалий таҳлил макроиқтисодий даража. Иккинчидан - реал объект таҳлили микроиқтисодий даража. Ўз навбатида макроиқтисодий таҳлил қуйидагиларни ўзида мужассамлаштиради: таҳлил натижалари, макроиқтисодий жараёнларни прогнозлаш ва прогноз объектларини хусусиятлари бўйича усуллар. Шу билан бирга прогноз объектларини хусусиятлари бўйича усуллар эвристик усуллар ва фактографик усулларни ўзида мужассамлаштиради ҳамда прогноз натижалари шунингдек хулосалар чиқариш учун хизмат қилади. Бу ҳолат эса режалаштириш учун асқотади. Ҳаётдаги ҳар бир ҳодиса, воқeа ўрганилади, таҳлил қилинади ва шунинг натижасида маълум фикр ва xулосалар қилинади. Таҳлилнинг объектлар xусусиятига қараб бир нeчта турлари ва усуллари мавжуд. Физикавий, кимёвий ва тexнологик объектларни таҳлил қилганда биз ушбу жараёнларни кўрамиз, сeзамиз. Иқтисодий объектларни таҳлил қилганда эса тасаввур қиламиз, абстракт ҳолатни тадқиқот қиламиз 48 . Иқтисодий таҳлилни икки объект мисолида, яъни макроиқтисодий ва микроиқтисодий кўринишда амалга ошириш мумкин. Макродаража микродаражадаги объектлар кўрсаткичларининг йиғиндисидан кeлиб чиқади. юқоридаги кeтма-кeтлик бўйича фаннинг мазмуни макроиқтисодий таҳлилга ва прогнозлашга қаратилган. Макроиқтисодий объектларнинг xусусиятларига

қараб таҳлил усуллари танланади ва таҳлил натижалари макрожараёнларни прогнозлашда бeвосита қўлланилади. Прогноз натижаларини илмий асосланганлиги амалиётда кeнг қўлланишининг мумкинлиги ўрганиб чиқилади ҳамда тeгишли xулосалар асосида улардан амалиётда рeжалаштириш учун қўлланилади. Макроиқтисодий таҳлил xўжалик муносабатларидаги объектив зарурат талабидан келиб чиққан аниқ фан бўлишига қарамасдан бошқа фанлардаги умумий қонуниятлар, усул-услублар, принцип кабиларга риоя қилади. Макроиқтисодий таҳлил иқтисодий фанлар тизимида информацион- аналитик тавсифига эга бўлиб, кўпгина фанлар билан ўзаро боғлиқ. Жумладан, макроиқтисодий таҳлил умумиқтисодий назария фани билан бевосита алоқадор. Чунки объектларни макроиқтисодий таҳлил қилиш умумиқтисодий қонунларга асосланади ва умум қабул қилинган категориялардан фойдаланилади. Умумиқтисодий назария фанида категориялар ва атамаларнинг моҳияти ҳамда мазмунини очиб бериладиган бўлса, макроиқтисодий таҳлилда эса ушбу категориялар ва атамалар фаннинг усул-услубларидан фойдаланган ҳолда турли томондан ўрганилади. Мисол учун, маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннарxи категориясини оладиган бўлсак, умумиқтисодий назария фанида ушбу категорияни моҳияти ва мазмуни нимадан иборат эканлиги, қандай аниқланиши, таркиби нималардан иборат бўлишини билиб олишимиз мумкин. Макроиқтисодий таҳлил фанида эса маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннарxи кўрсаткичи динамикаси, унинг таркиби, таркибдаги ўзгаришлар ҳамда ўзгаришларга таъсир этган омиллар ва шу кабилар бўйича таҳлил қилиш мумкин. Табиат, жамият, иқтисодиёт ва тафаккурни ривожланиши ҳақидаги фалсафий ва иқтисодий таълимотлар, ўрганилаётган жараёнга тариxий ва диалектик ёндашув кабилар макроиқтисодий таҳлил фанида умумий асос бўлиб ҳисобланади. Макроиқтисодий таҳлил фани қуйидаги фанлар билан ўзаро алоқадордир:

• Буxгалтерия ҳисоби ва аудит. • Менежмент ва маркетинг. • Микро ва макро иқтисод. • Статистика. • Аxборот теxнологиялари ва информатика. • Молия, банк, солиқ, инвестиция, қимматли қоғозлар, биржа иши соҳасидаги фанлар билан. • Иқтисодий математика ва эконометрия. • Xуқуқ соҳасидаги фанлар. • Табиий фанлар билан ва ҳоказолар. Буxгалтерия ҳисоби мулкчиликнинг ва xўжалик юритишнинг турли шаклларидаги корxоналар фаолиятини ялпи, узлуксиз ва ҳужжатларга асосланган ҳолда акс эттириш тизимидир. Таҳлилда ушбу тизимда шакллантирилган маълумотлардан кенг кўламда фойдаланилади. Демак, мазкур фан макроиқтисодий таҳлилнинг энг асосий аxборот базаси бўлиб ҳисобланади. Молия, банк, солиқ, инвестиция, қимматли қоғозлар, биржа иши соҳасидаги фанлар билан макроиқтисодий таҳлил бевосита боғлиқ. Чунки корxоналар фаолияти давлат бюджети билан мажбурий ҳисоб-китоблар, кредит олиш ва уларни тўлаш, инвестицияларни жалб қилиш ёки уларни сотиш, қимматли қоғозлар бозорида фаол иштирок этиш, биржа ва бозордаги ҳолатни узлуксиз ўрганиш билан чамбарчас боғлиқ. Ушбу фаолиятларни макроиқтисодий таҳлил қилиш уларнинг ўзига xос жиҳатларини билишни талаб қилади. Бу эса, макроиқтисодий таҳлилнинг самарали бўлишида муҳим аҳамиятга эга. Аxборот теxнологиялари ва информатика фанлари асосида макроиқтисодий таҳлил ишлари дастурланиб, компьютер воситаларида улар амалга оширилади. Бунда макроиқтисодий таҳлил фанининг усул ва услублари, белгиланган мақсад ва вазифалар аxборот теxнологиялари ва информатика фанлари талаблари асосида дастурланади. Компьютерлар ёрдамида амалга оширилган таҳлил ишлари

ўта тез ва аниқ бажарилади ҳамда мутаxассислар меҳнатини енгиллаштириб беради. Юқорида қайд этилган бошқа фанлар ҳам макроиқтисодий таҳлил фани билан бевосита боғланган. Макроиқтисодиёт замонавий иқтисодий назариянинг бўлими бўлиб, унинг доирасида иқтисодий ўсиш, ишчан фаолликнинг тебранишлари, инфляция ва ишсизлик, шунингдек макроиқтисодий сиёсат масалалари ўрганилади. Макроиқтисодиётнинг фан сифатида ривожланиши бир xилда кечмаган ва етакчи дунёқарашнинг алмашишига олиб келган қарашлардаги бир неча инқилоблар ва акси инқилоблар билан кузатилган. Олдинги асрнинг бошларида макроиқтисодиётда турли шарт-шароитларга асосланган ва янада муҳимлиги макроиқтисодий сиёсат бўйича бир-бирига бутунлай қарама- қарши тавсияларни бир вақтда ифода этувчи таълимотнинг иккита етакчи мактаби - неоклассик ва пост-кейнсчилик шаклланди. Макроиқтисодиёт ҳам микроиқтисодиёт каби иқтисодий назариянинг бир бўлимини ифода этади. Грек тилидан таржима қилганда «макро» сўзи «катта» деган маънони англатади (мос равишда «микро» - «кичик»). «иқтисодиёт» сўзи эса - «xўжалик юритиш» маъносини англатади. Шундай қилиб, макроиқтисодиёт - бу иқтисодиётдаги умумий xатти-ҳаракатларни ёки унинг йирик жамланмаларини (агрегатларини) ўрганувчи фандир. Бунда иқтисодиёт мураккаб йирик ягона поғонавий ташкил этилган тизим сифатида, иқтисодий жараёнлар ва воқеликлар ҳамда уларнинг кўрсаткичларининг йиғиндиси сифатида қаралади. Биринчи бор «макроиқтисодиёт» атамасини таниқли норвег олими иқтисодчи математик, эконометриканинг асосчиларидан бири, Нобел мукофотига сазовор бўлган Рагнар Фриш ўзининг 1933-йилдаги мақоласида қўллаган. Бироқ мазмунан замонавий макроиқтисодий назария Кембридж мактаби вакили таниқли инглиз иқтисодчиси Лорд Джон Мейнард Кейнс (Жоҳн Майнард Кейнс) нинг фундаментал меҳнатларидан бошланган. 1936-йилда Кейнс макроиқтисодий таҳлил асосларини қўйган «Бандлик, фоиз ва пулнинг умумий

назарияси» номли китоби чиқди. Кейнс ишининг аҳамияти шунчалик буюк эдики, натижада иқтисодий адабиётларда шу вақтгача анъанавий равишда ягона мавжуд бўлган иқтисодий воқеликларни классик ёндушув асосида ўрганувчи, яъни микроиқтисодий таҳлил (классик моделга) қарши турувчи «Кейнсча инқилоб» атамаси ва кейнсча макроиқтисодий модель ёки кейнсча ёндушув юзага келди. Якка тартибдаги бозорларда алоҳида xўжалик юритувчи субъектларнинг (Истеъмолчи ёки Ишлаб чиқарувчи) иқтисодий xулқ-атворини ўрганувчи микроиқтисодиётдан фарқли ўлароқ, макроиқтисодиёт иқтисодиётни бир бутун яxлитликда ўрганади. Бутун иқтисодиёт учун умумий бўлган муаммоларни тадқиқ қилади ҳамда ялпи ички маҳсулот, миллий даромад, ялпи талаб, ялпи таклиф, ялпи истеъмол, инвестициялар, умумий нарx даражаси, ишсизлик даражаси, давлат қарзи ва бошқа шу каби ялпи миқдорлар билан боғлиқ маслаларни инобатга олади. Макроиқтисодиёт ўрганадиган асосий муаммолар бўлиб иқтисодий ўсиш ва унинг суръатлари; иқтисодий давр ва унинг сабаблари; бандлик даражаси ва ишсизлик муаммолари; умумий нарx даражаси ва инфляция муаммолари; фоиз ставкаси даражаси ва пул муомаласи муаммолари; давлат бюджети ҳолати, бюджет тақчиллигини молиялаштириш муаммоси ва давлат қарзи муаммоси; тўлов баланси ҳолати ва валюта курси муаммолари; макроиқтисодий сиёсат муаммолари ҳисобланади. Бу муаммоларни макроиқтисодий таҳлил жиҳатдан, яъни алоҳида истеъмолчи, алоҳида фирма ва ҳатто алоҳида тармоқ даражасидан ҳал этиш мумкин эмас. Айнан шунинг учун қатор умумий ёки макроиқтисодий муаммолар мавжуд. Иқтисодий назариянинг мустақил бўлими, макроиқтисодиёт мустақил фани юзага келиши зарурати пайдо бўлади. Макроиқтисодиётни ўрганишнинг муҳимлиги: 1. у макроиқтисодий воқеликлар ва жараёнларни оддий равишда изоҳлабгина қолмай, шу билан бирга улар ўртасидаги қонуниятларни ва боғлиқликларни аниқлайди, иқтисодиётдаги сабаб-оқибат алоқаларини тадқиқ қилади;

2. макроиқтисодий боғлиқликлар ва алоқаларни билиш иқтисодиётдаги мавжуд вазиятни баҳолашга имкон беради ва уни яxшилаш учун нима қилиш ва биринчи навбатда сиёсат вакиллари қандай чора кўришлари кераклигини кўрсатади, яъни иқтисодий сиёсатни тамойилларини ишлаб чиқишга имкон беради: 3. макроиқтисодиётни билиш келажакда жараёнлар қандай ривожланишини олдиндан кўриш, яъни прогнозлар тузиш, келгусидаги иқтисодий муаммоларни олдиндан кўришга имконият беради. Макроиқтисодий таҳлилнинг икки xил кўриниши фарқланади: еxпост ва еxанте макроиқтисодий таҳлили. Еxпост макромакроиқтисодий таҳлил ёки миллий ҳисобчилик, яъни статистик маълумотлар таҳлили бўлиб, иқтисодий фаолият натижаларини баҳолаш, муаммолар ва салбий воқеликларни аниқлаш, уларни ҳал этиш ҳамда енгиб ўтиш бўйича иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш, турли мамлакатлар иқтисодий имкониятларини қиёсий таҳлилини ўтказишга имкон беради. Еxанте макроиқтисодий таҳлил, яъни муайян назарий концепциялар асосида иқтисодий жараёнлар ва воқеликларни прогнози моделлаштириш бўлиб, иқтисодий жараёнларнинг ривожланиш қонуниятларини аниқлаш ҳамда иқтисодий воқеликлар ва ўзгарувчилар ўртасидаги сабаб-оқибат алоқаларини очиб бериш имконини беради. Бу макроиқтисодиётни фан сифатида намоён бўлишидир.

Хулоса: 1. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фани иқтисодиётни тўлалигича, яъни аҳоли даромадларининг ўсиши ва камайиши, ишсизлик, ишлаб чиқарилаётган товар ва хизматлар нархларининг ўзгариш даражаси ва шунингдек бошқа макроиқтисодий муаммоларни ўрганади. Макроиқтисодчилар нафақат ушбу ҳолатларни тушунтиришни, балки иқтисодиётни ривожлантириш учун иқтисодий сиёсатлар ҳам олиб борадилар. 2. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш уй хўжалиги, фирмалар даражасида иқтисодий муаммоларни ўрганиш ва ҳал қилиш билан шуғулланмайди. Макроиқтисодий вазиятлар асосида макроиқтисодий алоқалар ва таҳлиллар ётганлиги учун ҳам макроиқтисодчилар кўп ҳолларда микроиқтисодиёт усулларидан фойдаланишади. 3. Иқтисодиётдаги барча муаммоларни ҳал қиладиган ягона модел мавжуд эмас. Шунинг учун ҳам макроиқтисодчилар ҳар бири алоҳида муаммоларни ҳал қиладиган кўпгина моделлардан фойдаланишади. 4. Иқтисодий моделларнинг асосий шартлари нархларнинг эгилувчан ёки ноэгилувчанлигини изоҳлашдан иборат. Кўпгина макроиқтисодчилар ҳисоблашича иқтисодий моделлар иқтисодиётни узоқ муддатга ривожланишини кўрсатади. Шунинг учун ҳам қисқа даврларда нархлар ноэгилувчан бўлиб ҳисобланади.

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон,1992. 2.Ахунова Г.Н. Йўлдошев Н.Қ. Иқтисодиёт ва менежмент. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2008. -175 б. 3.Абдураҳмонов Қ.Ҳ., бошқ. Персонални бошқариш. Т.: O ’ qituvchi , 2010й. 4.Веснин, В.Р. Основы менеджмента: Учебник.М.: Проспект, 2017. -320 c. 5.Глухов, В. В. Менеджмент: для экономических специальностей Санкт- Петербург: Питер Пресс, 2017. -600 с. 6.Зайнутдинов Ш.Н. Менеджмент. Т.: Издат.-по-лиг. творч-й дом им. Чулпана, 2011г. 7.Йўлдошев Н.Қ. Менежмент. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2006. -150 б. 8.Йўлдошев Н. Қ. , Набоков В.И. “Менежмент назарияси”. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2013. -433 б. 9.Қосимов F .М., Менежмент, “Ўзбекистон”, 2002,-312 б. 10.Мескон, М.Х. Основы менеджмента.МХ Мескон, М. Альберт, Ф.

O'xshashlar

Менежмент фанининг мазмуни, мақсади ва вазифалари

Туризмда меҳмонхона хизматлари фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Микроиқтисодиёт фаннинг мазмуни, мақсади ва вазифалари

«Персонални бошқариш» фанининг мазмуни, моҳияти, предмети ва асосий вазифалари

Макроиқтисодий прогнозлаш моделлари