Majburiyаtlar hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Majburiyаtlar hisobi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

145.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Majburiyatlar ta`rifi va ularni e`tirof etish tartibi 2. Majburiyatlarni baholash tartibi 3. Majburiyatlarning turkumlanishi 4. Joriy majburiyatlarni hisobga olish tartibi 5. Uzoq muddatli majburiyatlarni hisobga olish xususiyatlari

www.arxiv.uz Majburiyatlar ta`rifi va ularni e`tirof etish tartibi. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari majburiyatlarni «avval amal-ga oshgan xo`jalik muomalalari yoki hodisalari natijasida kelib chiqqan, qondi-rilishi aktivlarning o`tkazilishi yoki ishlatilishiga, xizmatlar ko`rsatilishi yoki kelgusida iqtisodiy manfaatlarning boshqa yo`l bilan chiqib ketishiga olib kelishi mumkin bo`lgan korxonaning qarzlaridir” deb ta`riflaydi. Demak, maj-buriyatlarning asosiy tavsifi shundan iboratki, bunda xo`jalik yurituvchi sub`ekt avvalgi xo`jalik muomalalari yoki hodisalari ta`sirida huquqiy va jismoniy shaxslar oldida yuzaga kelgan qarzdorlik bo`yicha o`z mas`uliyatini tan oladi. Maj-buriyatlar hisobi va ularni moliyaviy hisobotda aks ettirilish tartibi «Mo-liyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim qilishning kontseptual asoslari», «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot», «Ijara hisobi» kabi Buxgalteriya hisobi-ning milliy standartlari asosida tartibga solinadi. Majburiyatlarni buxgal-teriya hisobi va hisobotida aks ettirish chog`ida e`tirof etishning tamoyillariga qanchalik tarzda rioya qilinishi hisobga olinadi. Ya`ni majburiyatlar ularni qop-lash natijasida iqtisodiy daromad keltirishi mumkin bo`lgan resurslarning chiqib ketishi yuz bersa va bu qoplash miqdorini o`lchash mumkin bo`lsa e`tirof etiladi. Buxgalteriya hisobining milliy standartlarining holatlariga ko`ra majbu- riyatlar: ularni pul vositasida to`lab berish; o`rniga boshqa aktivlarni berish; xizmatlar ko`rsatish; ushbu majburiyatni boshqasi bilan almashtirish ; majburiyatni aktsiyaga (kapitalga) almashtirish orqali qoplanishi mum-kin. Majburiyat agar kreditor o`z huquqidan voz kechgan yoki u bunday huquqdan mahrum qilingan paytda ham qoplangan deb hisoblanishi mumkin. Majburiyatlarni baholash tartibi

www.arxiv.uz Majburiyatlar moliyaviy hisobotda baholashning turli usullarida aks ettirilishi mumkin. Bularga quyidagilar kiradi: haqiqiy qiymat usuli- bunda majburiyat summasi hisobot davrida haqi- katda e`tirof etilgan qarzdorlik summasiga teng bo`ladi. Masalan, 13 % yagona soliq to`lovchisi bo`lib hisoblangan korxona hisobot davrida 500000 so`mlik mahsulotini sotishga erishdi. Shunga ko`ra korxona ushbu sotish hajmiga to`g`ri keluvchi 65000 (500000 x 13 %) so`mlik yagona soliq summasi hisoblab byudjet oldidagi majburiyatni tan oladi. qayta hisoblangan qiymat usuli - bu usulda majburiyatlar hisobot tuzish sanasida qayta tiklanib boriladi. Masalan, «XYZ» korxonasi xorijiy firmadan hisobot yilining 25 sentyabrida 10000 AQSh dollariga teng miqdorda xom ashyo sotib oldi. Shu kunda davlat kursiga ko`ra bir AQSh dollari 890 so`mga teng edi. Shunga ko`ra «XYZ» korxonasi o`zining buxgalteriya hisobida xorijiy firma oldi- dagi majburiyatni 8900 ming so`m miqdorida tan oladi. Dt « Х om ashyo» 8900000 Kt « Х orijiy firma oldidagi majburiyat» 8900000 Hisobot yilining 31 dekabriga kelib 1 AQSh dollari 925 so`mga teng bo`lib koldi. Bu holat «XYZ» korxonasiga xorijiy firma oldidagi majburiyatini qayta hisoblashni taqozo etadi. Balans tuzish sanasidagi kursga ko`ra korxonaning xorijiy firma oldidagi majburiyati ( $10000 x 925 so`m) 9250 ming so`mni tashkil qiladi yoki (9250 ming so`m – 8900 ming so`m) 350 ming so`mga ortadi. Bu o`zgarish buxgalteriya hisobida quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi va hisobotida ko`rsatadi. Dt «Kelgusi davr xarajatlari» 350000 Kt « Х orijiy firma oldidagi majburiyat» 350000

www.arxiv.uz qoplash (sotish)ning mumkin bo`lgan bahosida - bu usulda majburiyat qoplash (sotish bahosi)da aks ettiriladi. Misol uchun korxona o`z fao-liyatida foydalanish uchun 750000 so`mga komp ь yuter sotib oldi. Bu holda korxonaning komp ь yuter etkazib bergan tashkilot oldidagi majburiyati 750000 so`m miqdorida aks ettiriladi. diskontlangan qiymat usuli - bu usulda majburiyat kelgusida uni qop-lash uchun sarf bo`ladigan pul oqimlarining diskont qiymatida aks ettiriladi.Masalan, «XYZ» korxonasi avval sotib olingan aktivlar bo`yicha yuzaga kelgan 90000 so`mlik savdo kreditorlik qarzini uzish uchun, to`lov muddati 6 oydan keyin keladigan 100000 so`mlik veksel yozib berdi. Shunga ko`ra mol etkazib beruvchi oldida to`lanadigan veksellar bo`yicha 100000 so`mlik majburiyat yuzaga keldi. Dt « Т o`lanadigan hisobvaraqlar» 90000 Dt «Muddati uzaytirilgan diskont» 10000 Kt « Т o`lanadigan veksellar» 100000 Majburiyatlarning turkumlanishi Korxonalarning majburiyatlari quyidagi belgilar bo`yicha turkumlanishi mumkin: foydalanish muddatiga ko`ra; baholashning aniqligiga ko`ra; Foydalanish muddatiga ko`ra majburiyatlar joriy va uzoq muddatli bo`lishi mumkin. Balans hisoboti sanasidan boshlab bir yil davomida yoki bir yildan ko`p bo`lgan oddiy operatsion tsikl davomida to`lanishi ko`zda tutilgan majburiyatlar joriy majburiyatlar deb ta`riflanadi. Bu ta`rifga javob bermaydigan majbu-riyatlar uzoq muddatli majburiyatlar deb e`tirof etiladi. Buxgalteriya hisobiningmilliy standartlariga ko`ra joriy va uzoq mud-datli majburiyatlar tarkibida hisobga olinishi mumkin bo`lgan yo`nalishlarga quyidagilarni kiritish mumkin:

www.arxiv.uz  Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar  Berilgan veksellar bo`yicha majburiyatlar  Obligatsiyalar muomalasi bilan bog`liq majburiyatlar  Х arajatlar bilan bog`liq hisoblangan majburiyatlar  Olingan bo`naklar va qaytariladigan depozitlar  Muddati o`zaytirilgan daromadlar  Hisoblangan soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha majburiyatlar  Korxona ta`sischilari oldidagi majburiyatlar  Х odimlar oldidagi majburiyatlar  Moliyalashtirilgan va joriy lizing bo`yicha majburiyatlar  Hisoblangan foizlar bo`yicha majburiyatlar  Shartli majburiyatlar  Olingan kredit va qarzlar bo`yicha majburiyatlar  Boshqa majburiyatlar Baholashning aniqligiga ko`ra majburiyatlarning turkumlanishi A.M. Ger- shun tahriri ostida bir guruh rus mutaxassislari tomonidan yaratilgan «Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini qo`llash» 1 deb nomlangan o`quv qo`llanmasida yaxshi yoritilgan. Unga ko`ra baholashning aniqligi bo`yicha majburiyatlar: haqiqiy; baholangan; shartli holida bo`lishi mumkin. Haqiqiy majburiyatlar harakatdagi shartnomalar, bitimlar va qonunchilik asosida yuzaga kelib ularga quyidagilarni kiritish mumkin: olingan hisobvaraqlar bo`yicha majburiyatlar; berilgan veksellar bo`yicha majburiyatlar; ta`sischilarga hisoblangan dividendlar bo`yicha majburiyatlar; hisoblangan soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha majburiyatlar; 1 Применение Международных Стандартов Финансовой Отчетности.Учебное пособие под редакцией Гершуна А.М.Москва, 2002 год, том 2.стр.24-5

www.arxiv.uz hisoblangan ish haqi bo`yicha majburiyatlar va boshqalar. Baholangan majburiyatlar deganda, ma`lum bir sana yuzaga kelmagunga qadar aniq qiymatini belgilab bo`lmaydigan majburiyatlar tushuniladi. Ularga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin: foyda solig`i bo`yicha majburiyat. Bu majburiyatni to hamma moliyaviy xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida o`z aksini topib, soliq hisobi qilinmagunga qadar aniqlab bo`lmaydi; kafolat majburiyatlari. Bu majburiyatlarning haqiqiy qiymatini xari-dorlar tomonidan mahsulotlardan foydalanish boshlangandagina aniq-lash mumkin; xodimlarga mehnat ta`tili xarajatlarini qoplash bo`yicha majburiyatlar. Bu majburiyat summasini mehnat ta`tiliga chiqish jadvali tasdiq-lanmagunga qadar aniqlab bo`lmaydi. Shartli majburiyatlar – bular: avvalgi hodisalar natijasi bo`lib, ularning mavjudligiga kelgusida yuz berishi mumkin bo`lgan bir yoki bir necha noaniq hodisalar orqali aniqlik kiritish mumkin. avvalgi hodisalar natijasi bo`lib, kelgusida ular tan olinmasligi mumkin, chunki: majburiyatni qondirish uchun keyinchalik iqtisodiy samara kelti-rishi mumkin bo`lgan resursning chiqib ketish ehtimoli mavjud emas; majburiyat summasini aniq tarzda baholashning imkoni mavjud emas. Masalan, korxonaga nisbatan uning mijozi sud jarayonini boshlagan. Sud jarayonida korxonaga nisbatan jarima to`lash bo`yicha qaror chikishi mumkin. Lekin moliyaviy hisobot tuzish sanasiga, jarima summasi ham va sud qarori ham mavjud bo`lmasligi mumkin. Ya ь ni jarayon yakunida majburiyat yuzaga kelishi ham, kelmas-ligi ham mumkin. Joriy majburiyatlarni hisobga olish tartibi.

www.arxiv.uz Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga joriy davrda to`lanadigan hisob-varaqlar hisobi. Т o`lanadigan hisobvaraqlar deb, mol etkazib beruvchilardan nasiyaga tovar va materiallarni sotib olish hamda xizmatlardan foydalanish natijasida yuzaga keladigan majburiyatlarga aytiladi. Bunday majburiyatlar aktivlarni sotib olish yoki xizmatdan foydalanish vaqti bilan, ular uchun haq to`lash vaqtini farq qilishi natijasida paydo bo`ladi. 1-misol. Korxona hisobot yilining 15 martida 30 kundan keyin haqini to`lab berish sharti bilan mol etkazib beruvchidan 200000 so`mlik xom ashyo sotib oldi. Bu xo`jalik muomalasi bo`yicha majburiyatning tan olinishi korxonaning buxgalteriya hisobida quyidagi yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi. Dt « Х om ashyo» 200000 Kt «Mol etkazib beruvchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar» 200000

www.arxiv.uz Qisqa muddatli to`lanadigan veksellar hisobi Korxonalar nasiyaga olgan aktivlari yoki foydalanilgan xizmatlari uchun o`z vaqtida haq to`lash imkonini qila olmasalar yuzaga kelgan majburiyatlarni to`lash muddatini uzaytirish maqsadida qisqa muddatda to`lanishi ko`zda tutilgan veksel- lardan foydalanishlari mumkin. Ya`ni bunda savdo kreditorlik qarzi veksellar bo`yicha yuzaga keladigan majburiyatga almashtiriladi. Masalan, avvalgi misolda keltirilgan korxona 30 kun ichida majburiyatini to`lay olmay, mol etkazib beruv- chiga 6 oy muddatga yillik 12 foiz daromad keltirishni ko`zda tutgan veksel yozib berdi deb faraz qilaylik, unda bu xo`jalik muomalasi veksel yozib bergan korxona buxgalteriya hisobida quyidagicha o`z aksini topadi Dt «Mol etkazib beruvchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar» 200000 Kt «Berilgan veksellar» 200000 Veksellar bank tomonidan berilayotgan kredit uchun garov sifatida ham ishlatilishi mumkin. Т o`lanadigan veksellar foizli va foizsiz bo`lishi mumkin. Foizli veksel foiz stavkasiga ega. Bu stavka belgilangan foiz stavkasi deyiladi. Foizsiz veksellarda esa foiz stavkasi aniq ko`rsatilmaydi, buning o`rniga ularda haqqoniy foiz stavkasi yoki foiz daromadi deb ataladigan foiz me`yori aks etti- riladi. Belgilangan foiz stavkasi – bu qarz xujjatida ko`rsatilgan foiz me`yori-dir. Belgilangan foiz stavkasi qarzning asosiy summasi uchun to`lanadigan foiz to`lov- larining summasini anglatadi. Qarz bo`yicha haqqoniy foiz stavkasi esa – bu mablag`larni qarzga olish vaqtidagi harakatdagi bozor foiz stavkasidir. Boshqacha qilib aytganda, qanday nomlanishidan kat`iy nazar, hamma qarz huj-jatlari bevosita yoki bilvosita qarzdor tomonidan foizlar to`lanishini talab qiladi. Bu holat vaqt o`tishi bilan pulning qadrsizlanishi natijasida haqdor tomondan to`lanadigan mablag` summasini kamaymasligini ta`minlash maqsadida amalga oshiriladi. Qarz majburiyati muddatini uzaytirish maqsadida yozib berilgan veksel bo`yicha davriy foiz summasi quyidagi formula orqali aniqlanadi

www.arxiv.uz ФС =Ks х Fs х V bunda,  ФС - foiz summasi ; Ks - asosiy qarz summasi; Fs – foiz stavkasi; V – veksel muomalada bo`lgan vaqt. 2-misol. 2003 yilning 1 oktyabrida «XYZ» kompaniyasi yillik 12% to`lanadigan veksel bo`yicha 100000 summadagi mablag`larni qarzga oldi. Hisobot davri 31 dekabrda, vekselni harakat muddati esa – 2004 yil 30 sentyabrda tugaydi. Bu xo`jalik muomalalarini aks ettirish uchun ko`yidagi yozuvlar talab etiladi: 2003 yil 1 oktyabr. – foizli vekselni uning joriy qiymati bo`yicha aks ettirish: Dt «Pul mablag`lari» 100000 Kt « Т o`lanadigan veksel», qisqa muddatli 100000 2003 yil 31 dekabr – foizni hisoblash to`g`risidagi tuzatish yozuvi: Dt «Foiz ko`rinishidagi sarflar» (100000)  (12%)  (3 / 12) 3000 Kt «Hisoblangan foizlar» 3000 2003 yil 31 dekabr – moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot: Foizlar bo`yicha xarajatlar 3000 Buxgalteriya balansi (joriy majburiyatlar): Т o`lanadigan veksel, qisqa muddatli 100000 Hisoblangan foizlar 3000 Vekselni to`lash kunidagi yozuv: 2004 yil 30 sentyabr – to`lash muddatidagi nominal summa va foizlarning to`lanishi:

www.arxiv.uz Dt «Hisoblangan foizlar» 3000 Dt «Foiz ko`rinishidagi sarflar» (100000)  (12%)  (9 / 12) 9000 Dt « Т o`lanadigan veksel», qisqa muddatli 100000 Kt «Pul mablag`lar» 112000 Foizsiz veksellar. Foizsiz so`zi – bu turdagi veksellar uchun eng yaxshi ta`rif emas, chunki haqikatda bunday veksellar uni to`lovga taqdim qilgan shaxsga diskont ko`rinishidagi daromad keltiradi. Ya`ni, bunday veksellar bank foiz stavkasini hisobga olgan holda nominal qiymatidan past bahoda muomalaga kiritiladi. 3-misol. 2003 yilning 1 oktyabr kuni «XYZ» kompaniyasi nominal qiymati 100000 so`m bo`lgan veksel evaziga bankdan 1 yil muddatga qarz oldi. Shu sanadagi kapitalning qiymati 12 % ga teng bo`lgan. Shunga ko`ra bank kompaniya hisob-kitob varag`iga 12 % diskont bilan 88000 so`m pul o`tkazib beradi.Oradagi farq (100000–88000 q 12000 so`m) qarz bergan bankning daromadi bo`lib hisoblanadi. Ammo bunday holatlarda, qarz olgan tashkilotda vekselning nominal qiymati bilan haqikatda olingan qarz summasini buxgalteriya hisobida to`g`ri aks ettirish muammosi yuzaga keladi. Х alqaro amaliyot, bunday hollarda veksel qiymatini aks ettirishning «netto» va «brutto» usulini tavsiya etadi. Ushbu usullarni 3 misol ma`lumotlari asosida ko`rib chiqamiz. «Netto» usuli: 2003 yil 1 oktyabr – to`lanadigan foizsiz vekselni joriy qiymatiso`mma-sida aks ettirish: Dt Pul mablag`lari 88000 Kt Т o`lanadigan veksel (qisqa muddatli (foizsiz) 88000

www.arxiv.uz Ko`rinib turibdiki, bu usulda veksel nominal qiymatda emas, balki bozor bahosida aks ettirilmoqda. Qarz olgan tashkilot veksel bo`yicha to`lov muddati kelgunga qadar bu summani o`z hisobida 100000 so`mga etkazib qo`yishi lozim. 2003 yil 31 dekabr – hisoblangan foizni aks ettirish uchun tuzatish yozuvi: Dt Foiz ko`rinishidagi sarflar (100000  12%)  (3 / 12) 3000 Kt Т o`lanadigan veksel (qisqa muddatli) 3000 Bu yozuvdan keyin vekselning balans qiymati 91000 so`mni tashkil qiladi (88000 + 3000) 2003 yil 31 dekabr: - Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot : Foiz ko`rinishidagi sarflar 3000 Buxgalteriya balansi (joriy majburiyatlar): Т o`lanadigan veksel (qisqa muddatli) (88000 + 3000) 91000 2004 yilning 30 sentyabri, ya`ni vekselni to`lash sanasi. Bu sanada – (a) hisoblangan foizlarni hisoblash va (b) to`lash muddatida vekselning nominal qiymatiga teng summani to`lanishini aks ettirish lozim. Shunga kura: Foizlarni hisoblanish muomalasiga Dt Foizlar bo`yicha xarajat (100000  12%)  (9/12) 9000 Kt Т o`lanadigan veksel (qisqa muddatli) 9000 Veksel bo`yicha majburiyatni to`lanishi bilan bog`liq muomalaga Dt Т o`lanadigan veksel (88000 + 3000 + 9000) 100000 Kt Pul mablag`lari 100000 «Brutto» usuli:

www.arxiv.uz 2003 yil 1 oktyabr – foizsiz to`lanadigan vekselni yalpi (nominal) qiymat bo`yicha aks ettirish: Dt Pul mablag`lari 88000 Dt Qisqa muddatli tulanadigan veksel bo`yicha chegirma 12000 Kt Т o`lanadigan veksel, qisqa muddatli 100000 2003 yil 31 dekabr – hisoblangan foiz bo`yicha tuzatish yozuvi: Dt Foizlar bo`yicha xarajatlar (100000 x 12 % )  (3 / 12) 3000 Kt Qisqa muddatli to`lanadigan veksel bo`yicha chegirma 3000 2003 yil 31 dekabr – Moliyaviy natijalari to`g`risidagi hisobot; Foiz ko`rinishidagi sarflar 3000 Buxgalteriya balansi : (joriy majburiyatlar): Т o`lanadigan veksel 100000 Minus amortizatsiya qilinmagan chegirma 9000 Т o`lanadigan vekselning balans qiymati 91000 2004 yil 30 sentyabr – qolgan chegirma summasini amortizatsiya qilinishi va vekselning nominal summasining to`lanishi: Dt Foizlar bo`yicha xarajat (100000 x 12 %)  (9/12) 9000 Kt Qisqa muddatli to`lanadigan veksel bo`yicha chegirma 9000 Dt Т o`lanadigan veksel (qisqa muddatli) 100000 Kt Pul mablag`lari 100000 Muddati uzaytirilgan majburiyatlarning joriy qismi hisobi Muddati uzaytirilgan majburiyatlarning joriy qismi deb, daromad olish yoki majburiyatni qondirish jarayoni bir necha muddat davomida amalga oshadigan

www.arxiv.uz xo`jalik muomalalarining hisobot davriga tegishli qismiga aytiladi. Yangi hisob- varaqlar rejasida bunday xo`jalik muomalalarini hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar ko`zda tutilgan: «Muddati uzaytirilgan daromadlar» «Soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha muddati uzaytirilgan majburiyatlar» «Muddati uzaytirilgan diskontlar (chegirtmalar)» «Muddati uzaytirilgan mukofotlar (ustamalar)» «Boshqa muddati uzaytirilgan majburiyatlar» «Muddati uzaytirilgan daromadlar» hisobvarag`i hisobot davrida bo`nak sifatida olingan (hisoblangan), ammo kelgusi davrlarga ham tegishli bo`lgan daro- madlar haqidagi ma`lumotlarni aks ettirish uchun mo`ljallangan. Muddati uzay- tirilgan daromadlarga quyidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin: o`quv yurtlarida ta`lim olish uchun oldindan qilingan to`lovlar; ijara to`lovlari; havo va temir yo`l transporti chiptalarini oldindan sotilishidan olingan mablag`lar; davriy nashrlarga oldindan qilingan obuna to`lovlari va boshqalar. 4 -misol. «XYZ» kompaniyasi 2004 yilning 1 noyabr kuni 6 oy muddatga vaqtinchalik bo`sh turgan asosiy vositasini ijaraga berdi. Shartnoma summasi 120000 so`m bo`lib, ijaraga olgan tashkilot bu summani o`sha kuniyoq «XYZ» kompa-niyasining hisob-kitob hisobvarag`iga o`tkazib berdi. Bu xo`jalik muomalalari ijaraga bergan tashkilot buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: 2004 yilning 1 noyabr kunida, pul mablag`larining kelib tushishiga Dt «Pul mablag`lari» 120000 Kt «Muddati uzaytirilgan daromadlar» 120000 2004 yilning 31 noyabr kuni, noyabr oyi uchun tegishli bo`lgan daromad summasi tan olinganda ( 120000 so`m : 6 oy) x 1 oy = 20000 so`m Dt «Muddati uzaytirilgan daromadlar» 20000

www.arxiv.uz Kt «Qisqa muddatli lizingdan olingan daromad» 20000 Х uddi shunday buxgalteriya o`tkazmalari ijarachiga beruvchi tashkilotda ijara muddati tugagunga qadar berib boriladi. «Soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha muddati uzaytirilgan majbu- riyatlar» hisobvarag`ida moliyaviy hisob va soliq hisobi bo`yicha qo`llanilayotgan hisob tamoyillarini mos kelmasligi va vaqtinchalik farqlar ta`siri ostida soliqlar va majburiy ajratmalarda yuzaga keladigan muddati uzaytirilgan majbu-riyatlarning joriy qismi aks ettiriladi. «Muddati uzaytirilgan diskontlar (chegirmalar)» va «Muddati uzaytirilgan mukofotlar (ustamalar)» deb nomlangan hisobvaraqlar obligatsiya chiqarilgan davrdan boshlab yilning oralig`ida xarajat yoki daromadga taqsimlanadigan, obli- gatsiyalar yuzasidan chegirma yoki ustama bo`yicha korxonaning uzoq muddatli majbu-riyatlarining joriy qismini aks ettirishga mo`ljallangan. Ushbu hisobvaraq- larni obligatsiya chiqarib sotuvchi xo`jalik yurituvchi sub`ektlargina qo`llaydi. «Muddati uzaytirilgan boshqa majburiyatlar» hisobvarag`ida korxona yuqo- rida keltirilgan hisobvaraklarda aks ettirilmagan boshqa muddati o`tgan majbu- riyatlarni hisobga olib boradi. Olingan bo`naklar bo`yicha yuzaga kelgan majburiyatlarning joriy qismi hisobi Mahsulot (tovar va boshqa aktivlar)ni etkazib berish, ishni bajarish yoki xizmat ko`rsatishdan avval bo`nak tariqasida olingan pul mablag`lari bo`yicha xaridorlar oldida majburiyat kelib chiqadi. Garchand pul kelib tushgan bo`lsa ham bu mablag`larni daromad deb tan olish mumkin emas. Chunki, hali bu xo`jalik muo-malasi bo`yicha aktivlarning chiqib ketishi ro`y bergani yo`q. Ular turli shakldagi aktivlarni xaridorga jo`natilishi yuz bergandan keyingina tan olina boshlanadi. 5-misol. «XYZ» kompaniyasining mahsulotini sotib olish uchun 2004 yilning 4 yanvarida «A» korxonasi uning hisob-kitob hisobvarag`iga 500000 so`m pul

www.arxiv.uz tushirdi. Shartnoma shartlariga ko`ra mahsulotni etkazib berish, pul tushgan kundan boshlab 10 kun ichida amalga oshirilishi lozim. Bu xo`jalik muomalalari «XYZ» kompaniyasining buxgalteriya hisobida quyidagicha o`z aksini topadi. 2004 yilning 4 yanvar kuni, bo`nak summasining kelib tushishiga Dt «Pul mablag`lari» 500000 Kt «Buyurtmachi va xaridorlardan olingan bo`naklar» 500000 2004 yilning 14 yanvar kuni xaridorga mahsulot jo`natilganda Dt «Buyurtmachi va xaridorlardan olingan bo`naklar» 500000 Kt «Mahsulotni sotishdan olingan daromad» 500000 Hisoblangan soliqlar bo`yicha majburiyatlar hisobi. Х o`jalik yurituvchi sub`ektlar mamlakat hududida amaldagi qonunlarga ko`ra faoliyatlarining barcha turlaridan olayotgan daromadlari, yaratayotgan qo`shimcha qiymati summasi, mulki, xodimlarining ish haqidan ushlab qolingan daromad solig`i hamda boshqa soliqlar va majburiy ajratmalar bo`yicha yuzaga kelayotgan majburiyatlarning hisob-kitobini to`g`ri yuritishlari lozim. Bir necha misol yordamida soliqlar bo`yicha yuzaga keladigan majburiyatlarni hisobga olish tartibini keltiramiz. 6-misol. «XYZ» kompaniyasi qo`shilgan qiymat solig`i to`lovchisi hisoblanadi. Hisobot davrida korxona xaridorlarga nasiyaga 300000 so`mlik mahsu-lot sotdi. Qo`shilgan qiymat solig`ining harakatdagi stavkasi 20 %. Ushbu holatda qo`shilgan qiymat solig`i bo`yicha yuzaga kelgan majburiyatni hisoblab topish va buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtirish lozim. Dt « Х aridor va buyurtmachilardan olinadigan hisobvaraqlar» 300000 Kt «Qo`shilgan qiymat solig`i» (300000 x 20 %) : 120 % 50000

www.arxiv.uz Kt «Mahsulot sotishdan olingan daromad» 250000 7-misol. Ishlab chiqarish korxonasi bo`lgan «XYZ» kompaniyasi tomonidan hisobot davrida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxi va majburiy ajratmalar va soliqlar chiqarib yuborilgan davr xarajatlari summasi 1000000 so`mni tashkil qildi. Shu davr uchun ekologiya solig`ining harakatdagi stavkasi 1% ga teng. Ekologiya solig`i bo`yicha yuzaga kelgan majburiyatni hisoblash va uni buxgalteriya yozuvlarida aks ettirish lozim. Dt «Davr xarajatlari» (1000000 x 1 %) 10000 Kt «Ekologiya solig`i» 10000 8-misol. « XYZ» kompaniyasi hisobchisi hisobot yili yakuniga ko`ra tegishli tartibda 400 ming so`m miqdorida foyda solig`i hisobladi va bu xo`jalik muomalasini buxgalteriya hisobida aks ettirdi. Dt «Foyda solig`i bo`yicha xarajatlar» 400000 Kt «Hisoblangan foyda solig`i» 400000 Sug`urtalash bo`yicha qarzdorlik va byudjetdan tashqari jamg`armalarga ajrat-malar hisobi Korxona mulki va xodimlarini sug`urta qilish bo`yicha qarzdorlik to`g`ri- sidagi axborotni umumlashtirish hamda davlat ijtimoiy sug`urtasi, nafaqa ta`minoti, korxona xodimlarining tibbiy sug`urtasi uchun ajratmalar, yong`in, halokat, tabiiy ofat, ekologik fojialar va favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf qilish bilan bog`liq bo`lgan xarajatlarni mablag`lar bilan ta`minlash uchun sug`urta jamg`armalarini tashkil qilish xarajatlari, shu bilan birga tashkilot mulkini, ishchilar hayotini, hamda uchinchi shaxslarning mulkiy manfaat-lariga keltirilgan zararlar uchun fuqarolik javobgarligini sug`urta qilish va byudjetdan

www.arxiv.uz tashqari jamg`armalarga qilinadigan to`lovlarni hisobga olish uchun 21-sonli BHMSda quyidagi hisobvaraqlar ko`zda tutilgan: «Mulkiy va shaxsiy sug`urta bo`yicha to`lovlar» «Ijtimoiy sug`urta bo`yicha to`lovlar» «Byudjetdan tashqari jamg`armalarga to`lovlar» Т a`sischilar oldidagi qarzdorlik hisobi Т a`sischilar oldidagi qarzdorlik bo`yicha majburiyat: ularga hisoblangan dividendlar; chiqib ketayotgan ta`sischilarga ularning ulushlari bo`yicha yuzaga kelgan qarzdorlikni aks ettirish jarayonida paydo bo`ladi. Aktsiyadorlar yig`ilishi tomonidan e`lon qilingandan keyin, hisobot davrida pul mablag`lari yoki mulk shaklida to`lanishi kutilayotgan dividendlar joriy majburiyatlar tarzida hisobga olinadi. Kumulyativ imtiyozli aktsiyalar bo`yicha dividendlar ko`rinishidagi majburiyatlar moliyaviy hisobotlarning tushuntirish xatlarida yoritilishi lozim. Х odimlar oldidagi majburiyatlar Х odimlar oldidagi majburiyatlar o`z ichiga mehnatga haq to`lash, ta`til to`- lovlari, mukofotlar va deponent qilingan ish haqi bo`yicha hisob-kitoblarni aks ettirish natijasida yuzaga keladi. « Х odimlar bilan mehnatga haq to`lash» deb nom- langan hisobvaraqning kredit tomonida korxonaning turli bo`limlari xodimla-riga hisoblangan ish haqi ko`rsatilsa, uning debetida ushbu hisoblangan ish haqi hisobidan ushlanmalar aks ettiriladi. 9-misol. «XYZ» kompaniyasi hisobchisi hisobot yilining mart oyi uchun asosiy ishlab chiqarish ishchilariga 550000 so`m, tsex xodimlarga 200000 so`m, ma`mu-riyat xodimlariga 250000 so`m ish haqi hisobladi. Х odimlarning oylik maoshlari-dan qonunchilik asosida ushlanishi lozim bo`lgan daromad solig`i 322000 so`mni tashkil qildi. aprel oyining 5 sanasida xodimlarga ish haqi berish uchun korxo-naning hisob-kitob hisobvarag`idan uning kassasiga 678000 so`m pul keltirildi. Shundan 600000 so`mi belgilangan muddat ichida xodimlarga tarqatildi, qolgan summa esa talab qilib olinmagan ish haqi sifatida deponetga

www.arxiv.uz o`tkazildi. Ushbu xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi. Mart oyi uchun ish haqi hisoblanganda Dt «Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari» 550000 Dt «Umumishlab chiqarish xarajatlari» 200000 Dt «Davr xarajatlari» 250000 Kt « Х odimlar bilan ish haqi bo`yicha hisoblashishlar» 1000000 Ish haqidan daromad solig`i ushlanganda: Dt « Х odimlar bilan ish haqi bo`yicha hisoblashishlar» 322000 Kt «Ish haqidan daromad solig`i» 320000 Hisob raqamidan korxona kassasiga pul keltirilganda: Dt «Kassa» 678000 Kt «Hisob-kitob hisobvarag`i» 678000 Х odimlarga ish haqi tarqatilganda: Dt « Х odimlar bilan ish haqi bo`yicha hisoblashishlar» 600000 Kt «Kassa» 600000 Т alab qilib olinmagan ish haqi deponentga o`tkazilganda: Dt « Х odimlar bilan ish haqi bo`yicha hisoblashishlar» 78000 Kt «Deponentlangan ish haqi» 78000 Kafolat majburiyatlari Agar kompaniyaning sotish siyosatida o`z mahsulotiga kafolat berish tizimi ko`zda tutilgan bo`lsa, kafolatning harakat qilish muddati ichida korxonani xari- dorlar oldida majburiyati yuzaga keladi va bu majburiyatlarning joriy qismi

www.arxiv.uz «Kafolatlar bo`yicha majburiyatlar» deb nomlangan hisob raqami orqali buxgal- teriya hisobida o`z aksini topadi. Ayrim mahsulot, tovar va bajarilgan ish hamda xizmatlar katta xarajatni ketmaydigan kafolat xizmatini talab qilsa, bosh-qalari esa ko`proq xarajat taqozo qiladigan xizmat ko`rsatishni talab qilishi mumkin. Kafolatli xizmat ko`rsatish bo`yicha tuziladigan zahira summasi avvalgi yil tajribalaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. 10-misol. «XYZ» kompaniyasi zamonaviy televizorlar ishlab chiqarish bilan shug`ullanadi. Kompaniyaning sotish siyosatida televizorlarning kineskopi uning texnik pasportida ko`rsatilgan muddatdan avval ishdan chiqsa, uni almashtirib berish ko`zda tutilgan. Avvalgi yillar ma`lumotlari shuni ko`rsatadiki, kafolat muddati ichida sotilgan tovarlarning 5 foizi kineskoplarni erta ishdan chiqishi sababi bilan kaytib keladi. Kineskopning o`rtacha qiymati 25000 so`m. Faraz qilamiz hisobot yilining may oyida 200 ta televizor sotilgan edi. Bu holatda kafolat majburiyatini may oyining oxiriga quyidagicha aks ettirish lozim Dt «Kafolat xizmati bo`yicha xarajatlar» 250000 Kt «Kafolatli xizmat bo`yicha zahira» 250000 Bu summa quyidagicha hisoblandi: Sotilgan televizorlar soni 200 Avvalgi yillarda almashtirish uchun qaytarilgan tovarlar foizi 5 % Kutilayotgan almashtirishlar miqdori (200  0.05) 10 Almashtiriladigan kineskopning qiymati 25000 Kafolat majburiyatlari bo`yicha zahira summasi 250000 Kompaniyaga almashtirish uchun qaytarilgan tovarlar qiymati shu maqsadda tashkil etilgan zahira hisobidan qoplanadi. Faraz qilamiz, iyun oyida sotilgan tovarlarning 2 tasi qaytib keldi va kompaniya bu tovarlarni almashtirib berdi.

www.arxiv.uz Dt «Kafolatli xizmat bo`yicha zahira» 50000 Kt « Т ovarlar» 50000 Hisobdor shaxslarga qarzdorlik bo`yicha hisob-kitoblar Bunday qarzdorlik korxona tomonidan xodimlarga ma`muriy-xo`jalik xiz- mat safarlari uchun berilgan bo`nak summalari bilan haqiqiy sarflangan xarajat- larso`mmalari o`rtasida yuzaga kelgan farq natijasida kelib chiqadi. Bo`nak puli olmay turib, xodimlar tomonidan tegishli maqsadlarda mablag`lar sarflanishi natijasida ham qarzdorlik paydo bo`lishi mumkin. Hisobdor shaxslar belgilangan muddatda haqiqiy sarflangan summalar yuzasidan hisobot berishlari kerak. Ular o`z hisobotlariga sarflangan summalarni isbotlovchi hujjatlarni ilova kilish-lari lozim. Haqikatda sarflangan summa hisobot uchun berilgan bo`nak summasidan oshsa korxonani hisobot beruvchi shaxslar oldida qarzdorligi yuzaga keladi va ushbu ortiqcha summa «Hisobdor shaxslar oldidagi qarzdorlik» deb nomlangan hisobvaraqning kredit tomonida qayd qilinadi. 11-misol. «XYZ» kompaniyasi bosh muhandisi ishlab chiqarish maqsadlarida Т oshkent shahriga xizmat safariga borib kelish uchun kassadan 35000 so`m bo`nak oldi. Х izmat safari tugagach, bosh muhandis tegishli hujjatlar bilan 50000 so`mlik xarajatni o`z ichiga olgan hisobotni topshirdi. Kompaniya rahbari ushbu hara-jatlarni to`lig`icha qoplab berishga rozilik bildirib hisobotni imzoladi. Bu xo`jalik muomalalari buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Х odimga bo`nak summasi berilganda Dt « Х izmat safari bo`yicha berilgan bo`naklar» 35000 Kt «Kassa» 35000 Х odim tomonidan topshirilgan hisobot inobatga olinganda Dt «Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari» 50000 Kt « Х izmat safari bo`yicha berilgan bo`naklar» 35000

www.arxiv.uz Kt «Hisobdor shaxslar oldidagi qarzdorlik» 15000 5.Uzoq muddatli majburiyatlarni hisobga olish xususiyatlari. Т o`lanish muddati bir yil yoki bir operatsion tsikldan ko`p bo`lgan majbu- riyatlar uzoq muddatli majburiyatlar sifatida tan olinadi. Ularning tarkibi xuddi joriy majburiyatlarnikiga o`xshash bo`ladi. Lekin bunday majburiyatlarni hisobga olishning o`ziga xos xususiyatlari ham bor. Bu xususiyatlarni ko`rib chiqish-ni uzoq muddatli majburiyatlar tarkibida alohida o`rin tutuvchi «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar» bilan bog`liq muomalalardan boshlaymiz. Bular mahalliy va xorijiy hamkorlardan nasiyaga olingan asosiy vo-sita, xom ashyo va materiallar, foydalanilgan xizmatlar natijasida yuzaga kelgan va to`lanish muddati bir yil yoki bir operatsion tsikldan ortiq bo`lgan majburiyatlardir. 12-misol. «XYZ» kompaniyasi 3 yil ichida bir xil qismlarda to`lab berish sharti bilan xorijiy hamkoridan 750000 so`mlik xom ashyo sotib oldi. Shunga ko`ra bu majburiyatning hisobot yiliga tegishli qismi joriy majburiyatlar, qolgan yillarga tegishli qismi esa uzoq muddatli majburiyatlar tarkibida hisobga oli-nadi. Dt « Х om ashyo» 750000 Kt «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar» (joriy qismi) 250000 Kt «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan hisobvaraqlar» (uzoq muddatli qismi) 500000 Uzoq muddatli majburiyatlarni hisobga olishning xususiyatlari to`lanadigan obligatsiyalar hisobida yaqqol o`z aksini topgan. Т o`lanadigan obligatsiyalar hisobi Obligatsiya – katta summalardagi kapitalni uzoq muddat davomida himoyalash uchun kompaniyalar va davlat tashkilotlari tomonidan chiqariladigan

www.arxiv.uz qarz guvohnomalaridir. Obligatsiyalar – bu firma-emitentning obligatsiyalar egalari (investorlar) tomonidan investitsiya qilinayotgan kapitalning asosiy summasi va hisoblangan foizlarni qaytarib berish to`g`risida rasmiy bergan va`dasini ifodalaydigan qonuniy hujjatdir. O bligatsion kelishuv obligatsiya muddatlarini, emitent va obligatsiya egalarining huquq va majburiyatlarini belgilaydi. Investorlar o`zida emitent va investorlar o`rtasidagi kelishuv majburiyatini aks ettiruvchi obligatsion sertifikatga ega bo`ladilar. Investorlar turli xil maqsadlar, yondashuvlar va siyosatga tayanib ish ko`radilar. Shuning uchun ham ularga turli-tuman obligatsiyalar taklif qilinadi. Quyida shunday obliga- tsiyalarning ayrim turlari keltirilgan: oddiy obligatsiyalar; daromadli obligatsiyalar; konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalar; nomi yozib qo`yiladigan obligatsiyalar; kuponli obligatsiyalar; ta`minlangan obligatsiyalar va boshqalar Obligatsiyalar bilan bog`liq xo`jalik muomalalarini hisobga olish tarti-bini misol yordamida kengroq tarzda ko`rib chiqamiz. 13-misol. «XYZ» kompaniyasi 2004 yilning 2 yanvarida 1000000 so`m summa-da 3 yil muddatga yillik 12% li obligatsiyalar chiqardi. Foizlarni yilda ikki marta 2 yanvar va 1 iyulda to`lanishi ko`zda tutilgan. Obligatsiyalar nominal qiymat bo`yicha chiqarildi va xaridorlar o`rtasida joylashtirildi. Ushbu xo`jalik muoma-lalari quyidagi buxgalteriya yozuvi orqali rasmiylashtiriladi: Obligatsiyalarni joylashtirish vaqtida Dt «Pul mablag`lari» 1000000 Kt « Т o`lanadigan obligatsiyalar (uzoq muddatli)» 1000000 Birinchi yarim yillik bo`yicha foizlarning hisoblanishi:

www.arxiv.uz Foiz summasi q Obligatsiyaning nominal qiymati  Foiz stavkasi  Harakat muddati 1000000  0.12  1G`2 yilda q 60000 so`m Dt «Foizlar bo`yicha xarajatlar» 60000 Kt «Hisoblangan foizlar» 60000 Agar obligatsiyalarning bozor va belgilangan foiz stavkalari teng bo`lsa, unda obligatsiyalar nominal qiymati bo`yicha sotiladi. Bu holatda foizlar to`lovi shu muddat ichida tavakkalchiligi yuqori bo`lgan obligatsiyalarning bozor foiz stavkasinikiga teng bo`lgan miqdorda daromad keltiradi. Biroq, ko`pincha bozor va belgilangan foiz stavkalari teng qiymatli bo`lmaydi. Bozor stavkasi va obliga- tsiyalarning emissiya qiymatidagi o`zgarishlar o`zaro bog`liq. Agar bozor stavkasi (12%) belgilangan stavkadan (10%) ortiq bo`lsa, unda investorga bozor stavkasiga teng bo`lgan daromad keltirishi uchun obligatsiya emissiyasining bahosi nominal qiymatidan oshmasligi kerak. Investorlar 10 % daromad keltiruvchi obligatsiya uchun nominal qiymatda haq to`lashni xohlamaydilar, chunki xuddi shunday boshqa qarz qog`ozlari 12% daromad keltiradi. Agar bozor foiz stavkasi belgilangan stavkadan ortiq bo`lsa, obligatsiyalar chegirma bilan (nominal qiymatidan past bahoda) sotiladi. 14-misol. «XYZ» kompaniyasi 2004 yilning 3 fevralida 5 yil muddatga 1000000 so`mlik, yillik 9% li obligatsiyalar chiqardi. Obligatsiyalarning bozor stavkasi 10 % ga teng. Demak, kompaniya xaridorga bozor stavkasidan kam bo`lmagan miqdorda daro-mad keltirishini ta`minlash uchun obligatsiyalarni chegirma bilan sotadi. Chegirma summasini topish uchun pulning vaqtdagi qiymatini aniqlash jadvallaridan foydalanamiz. Obligatsiya bo`yicha asosiy qarzning joriy qiymati 1000000 x (PV 10%, 5) = 1000000 x 0,62092=620920

www.arxiv.uz Obligatsiya bo`yicha to`lovlarning joriy qiymati 1000000 x (0,09)(PVA 10 %, 5) = 1000000 x (0,09)(3,79079)= 341171 Obligatsiya bo`yicha qarzning bozor bahosi 962091 Obligatsiya qiymatidan chegirma (1000000 – 962091) 37909 Obligatsiyalarni chegirma bilan sotilishining aks ettirilishi : Dt «Pul mablag`lari» 962091 Dt «Obligatsiyalar bo`yicha muddati uzaytirilgan chegirma» 37909 Kt « Т o`lanadigan obligatsiyalar» (uzoq muddatli) 1000000 Obligatsiyalar chiqarilgandan keyin balansdagi yozuvlar quyidagicha bo`ladi: Uzoq muddatli majburiyatlar 1000000 Minus to`langan chegirma 37909 Uzoq muddatli majburiyatlarning sof qiymati 962091 «Obligatsiyalar bo`yicha muddati uzaytirilgan chegirmalar» hisobvarag`i « Т o`lanadigan uzoq muddatli obligatsiyalar» hisobvarag`iga kontrpassiv hisob- lanadi. Obligatsiyalar bo`yicha foizlar to`lovi bo`yicha xarajatlarni har yili aks ettirish lozimligi sababli obligatsiya chegirmasi obligatsiyalar harakatda bo`la- digan butun muddat ichida taqsimlanishi lozim. Chegirmaning bunday taqsim- lanish jarayoni obligatsion chegirmani hisobdan chiqarilishi deyiladi. Obligatsiya bilan bog`liq chegirmalarni hisobdan chiqarilishining ikkita usuli mavjud: to`g`ri chiziqli usul va foizli usul. Т o`g`ri chiziqli usul: Т o`lovlarning umumiy soni: Yildagi to`lovlar miqdori  Obligatsiyalarning amal qilish muddati q 2  5 = 10 marta Foizlarning har bir to`lovida obligatsion chegirmani hisobdan chiqarish summasi:

www.arxiv.uz Obligatsion chegirma  to`lovlarning umumiy miqdori q 37909  10 = 3790,9 so`m Т o`lanayotgan foizlarning summasi: Nominal qiymat  Nominal foiz stavkasi  Vaqt 1000000  0.09  0.5 yil = 45000 Т o`lov kuniga foizlarni to`lash bo`yicha xarajatlarning yakuniy summasi: Т o`lanayotgan foizlarning summasi + Obligatsion chegirmaning to`lanishi 45000 + 3790,9 = 48790,9 so`m 1 iyul foizlarni to`lash sanasidagi buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo`ladi: Dt «Obligatsiyalarga foizlar bo`yicha xarajatlar» 48790,9 Kt «Obligatsiyalar bo`yicha muddati uzaytirilgan chegirma» 3790,9 Kt «Pul mablag`lari» 45000 Foizli usul Foizli usul obligatsiyaning butun amal qilish muddati davomida foizlarni doimiy darajani ushlab turishni taqozo qiladi. Agar belgilangan foiz stavkasi bozor stavkasidan ortiq bo`lsa, obliga-tsiyalar mukofot bilan (nominal qiymatidan ortiq bahoda) sotiladi. Bunday ho-latda obligatsiyalar bozor stavkasidan yuqori bo`lgan foiz stavkasini taklif etadi va bu bilan ularni yanada jozibador etadi. Obligatsiya bahosi olinadigan daromad summasi bozor stavkasiga nisbatan kamaya boshlangunga qadar o`sib boradi. Masalan, kompaniya bozor stavkasi 8% ni tashkil qilgan holatda, 5 yil muddatga ega 9% li, nominal qiymati 100000 so`m bo`lgan obligatsiyani 103984 so`mga chiqardi. Obligatsiya bo`yicha asosiy qarzning joriy qiymati 100000 x (PV 8%, 5) = 100000 x 0,68050 =68050 Obligatsiya bo`yicha to`lovlarning joriy qiymati 100000 x (0,09)(PVA 8 %, 5) = 100000 x (0,09)(3,99271)=35934

www.arxiv.uz Obligatsiya bo`yicha qarzning bozor bahosi 103984 Obligatsiya bo`yicha mukofot (103984 – 100000) 3984 Obligatsiyani mukofot bilan sotilishi Dt «Pul mablag`lari» 103984 Kt «Obligatsiyalar bo`yicha muddati uzaytirilgan mukofot» 3984 Kt « Т o`lanadigan obligatsiyalar» (uzoq muddatli) 100000 Bu xo`jalik muomalasidan keyin balansning «Uzoq muddatli majburiyatlar» bo`limi quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Uzoq muddatli majburiyatlar 103984 Т o`lanadigan obligatsiyalar (uzoq muddatli) 100000 Muddati uzaytirilgan mukofot 3984 Mukofot summasi obligatsiya harakat qilayotgan muddat davomida foiz ko`ri-nishidagi daromad hisobvarag`iga hisobdan chiqariladi. Chegirma va mukofot atamalari obligatsiya emissiyalarining salbiy yoki ijobiy sifatlarini ko`rsatmaydi. Ular shunga o`xshash obligatsiyalar bo`yicha foiz daro-madi stavkasini bozor stavkalariga moslashtirish uchun sotish bahosidagi tuza-tishlar natijasi hisoblanadi. Foizlar to`lash orasidagi muddatda obligatsiyalarni sotish muomalalari. Bunday holda investor foizlar to`lovlari orasidagi muddatda obligatsiyani sotib olganda, foizlar bo`yicha oxirgi to`lovlar sanasi va obligatsiyaning sotish sanasi orasida yuzaga kelgan joriy qiymatini to`laydi. So`ngra foizlar to`lovi-ning keyingi muddati kelganda investor butun muddat uchun foizlar bo`yicha hisob- langanso`mmani oladi. Shunday qilib, investor tomonidan obligatsiyalarni sotib olish paytida to`langan foizlar emitent tomonidan foizlar to`lovi kuni kelganda unga qaytarilib beriladi. Obligatsiyalarning aktsiyalarga o`tkazilishi

www.arxiv.uz Boshqa qimmatbaho qog`ozlarga almashtirilishi mumkin bo`lgan obligatsiyalar konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalar deb ataladi. Bu almashtirish obligatsiya egasining xohishi bo`yicha amalga oshiriladi. Almashtirish shartlari obligatsion bitimga obligatsiyani xaridor uchun yanada jozibador qilish maqsadida kiritilishi mumkin. Obligatsiyalarni oddiy aktsiyalarga almashtirganda, aktsiyalar almashtirilayotgan obligatsiyalarning joriy qiymati bo`yicha hisobga olinadi, obligatsiyalarning o`zi va ularga tegishli chegirma yoki mukofotlar esa hech qanday zarar yoki foydani aks ettirmay hisobdan chiqariladi. 15-misol. Kompaniya 200x yilning 1 iyulida aktsionerlar qaroriga asosan avval chiqarilgan va qiymati 600000 so`m bo`lgan barcha obligatsiyalarni donasining nominal qiymati 1000 so`m bo`lgan 50 oddiy aktsiyaga almashtirib berdi. Bunday xo`jalik muomalasi buxgalteriya hisobida quyidagicha o`z aksini topadi: Dt « Т o`lanadigan obligatsiyalar» 600000 Dt «Hisobdan chiqarilmagan obligatsion mukofot» 4000 Kt «Oddiy aktsiyalar» 500000 Kt «Nominaldan ortiqcha kiritilgan kapital» 104000 Uzoq muddatli bank kreditlari hisobi Yangi hisobvaraqlar rejasida milliy va xorijiy valyutada respublika hududida va uning tashqarisida korxona olgan turli o`rta muddatli va uzoq muddat-li kreditlarning holati va harakati haqidagi axborotlarni umumlashtirish uchun «Uzoq muddatli bank kreditlari» nomli hisobvaraq ko`zda tutilgan. Bu hisob- varaqning kreditida olingan kredit summasi ko`rsatilsa, debetida esa ushbu qarz- dorlikni uzish bilan bog`liq muomalalar aks ettiriladi. Bu turdagi xo`jalik muomalalarini hisobga olishning ham o`ziga xos xususiyatlari mavjud. Ya`ni 12 oydan ortiq muddatga olingan bank kreditining o`zi uzoq muddatli majburiyatlar

www.arxiv.uz tarkibida hisobga olinsa, ushbu kredit bo`yicha hisoblangan foizlar esa joriy majburiyatlar sifatida tan olinadi. 16-misol. «XYZ» kompaniyasi 2003 yilning 2 yanvar kuni bankdan 2 yil muddatga yillik 24 % to`lov sharti bilan 400000 so`m kredit oldi. Kreditning olinishi vaqtida Dt «Pul mablag`lari» 400000 Kt «Bankning uzoq muddatli kreditlari» 400000 Yanvar oyining yakuniga ko`ra foizlarning hisoblanishi 400000 x 24 % = ( 96000 ÷ 365 ) x 30 kun = 7890 so`m Dt «Foiz ko`rinishidagi xarajatlar» 7890 Kt «Hisoblangan foizlar» 7890 Foiz summasi to`lab berilganda Dt «Hisoblangan foizlar» 7890 Kt «Pul mablag`lari» 7890 Asosiy qarz summasi qaytarilganda Dt «Bankning uzoq muddatli kreditlari» 400000 Kt «Pul mablag`lari» 400000 Т o`lanadigan moliyalashtirilgan lizingning uzoq muddatli qismi. Bu hisobvaraqda moliyalashtirilgan lizing shartnomasi bo`yicha olingan ak- tivlar uchun ijaraga beruvchilar bilan hisoblashishlarning uzoq muddatli qismi hisobga olinadi. Bu xo`jalik muomalalari «Lizing hisobi» mavzusida keng tarzda ko`rib chiqiladi. Boshqa uzoq muddatli majburiyatlar hisobi

www.arxiv.uz Garov xatlari – haqqoniy aktivlar bilan ta`minlanadigan uzoq muddatli qarzning shakllaridan biridir. Bunga ko`ra bir korxona boshqa bir korxonaning uzoq muddatga olayotgan qarzi bo`yicha kafolat majburiyatini oladi. Qarz olgan tashkilot shartnomada ko`rsatilgan muddatda asosiyso`mma yoki qarz foizlarini to`lay olmaydigan bo`lsa, Ushbu summani to`lash majburiyati garov xati bergan tashkilot zimmasiga tushadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyo t lar : 1. O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi, 2003 yil. 2. 21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti. Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 yil. 3. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida Nizom, Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi 2002 yil. 4. Bakaev A.S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatel ь stvo Bux.uchet, 1994 g. 5. Beloborodova V.A i dr. Kal ь kulyatsiya sebestoimosti produktsii v promo`sh-lennosti, Moskva, FiS,1989 g. 6. Blank I.A. Osnova finansovogo menedjmenta, v 2 tomax, Kiev, «Nika- TSentr» «El ь ga», 2002 g. 7. Druri K. «Vvedenie v upravlencheskiy i proizvodstvenno`y uchet», Moskva, Audit, 1998 g. 8. Medvedov A.N. «Kak izbejat ь buxgalterskix oshibok» Moskva, Infra-M 1997 g. 9. Mejdunarodno`e standarto` finansovoy otchetnosti, Moskva, Askeri,1999 g 10. Myuller G. i drugie «Uchet: mejdunarodnaya perspektiva» Moskva, Finanso` i statistika, 1993.

O'xshashlar

Lizing hisobi

Investitsiyalar hisobi

Materiallar hisobi

Invesтitsiyalar hisobi

Favqulodda moddalar hisobi