Invesтitsiyalar hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Invesтitsiyalar hisobi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142.5 KB

Ko'chirib olish

Invesтitsiy a lar hisobi Reja: 1. Investitsiyalar to’g’risida tushuncha va ularni hisobga olishning maqsadi 2. Investitsiyalarni baholash 3. Investitsiyalar kirimini hisobga olish tartibi 4. Investitsiyalar bo’yicha daromadlarni hisobga olish tartibi 5. Investitsiyalarni kayta baholash va bu muomalalarni hisobga olish tartibi 6. Investitsiyalarni bir toifadan ikkinchisiga o’tkazish tartibi 7. Investitsiyalar chiqimini hisobga olish tartibi 8. Investitsiyalar bo’yicha ma’lumotlarni moliyaviy hisobotlarda aks ettirish 9. Investitsiyalar bo’yicha moliyaviy hisobotda yoritishlar

1. Investitsiyalar to’g’risida tushuncha va ularni hisobga olishning maqsadi. Pul, moddiy va nomoddiy shakldagi kapitalni tadbirkorlik faoliyati ob ь ektlariga daromad olish va kelajakda ularning qiymatini ko’paytirish maq- sadida yo’naltirish «investitsiya» lar deb ataladi. Х o’jalik yurituvchi sub’ektlarning investitsiyalarni amalga oshirish bo’yicha qilayotgan amaliy harakatlari majmuasi «investitsiya faoliyati» deb yuritiladi. Korxonalar investitsiya qilish jarayoni bilan turli maqsadlarda shug’ullanadilar. Ayrim korxonalar uchun inves-titsiyalar qilish faoliyati bilan shug’ullanish ularning asosiy ishi hisoblanib, kompaniyaning moliyaviy natijalari shu yo’nalishning natijalariga bevosita bog’liq bo’lsa, ayrimlari investitsiyalarni keyinchalik muhim ishlarni amalga oshirish uchun zahira sifatida ushlab turadi, boshqalari esa savdo munosa-batlarini mustahkamlash yoki tijorat sohasidagi ustunlikka ega bo’lish uchun savdo investitsiyalariga mablag’ yo’naltiradi. Korxonalarning investitsiya faoliyatini davlat turli shakllarda tartibga solib turadi. Jumladan: investitsiya kiritishning e’tiborga loyiq yo’nalishlari va ob’ektlarini belgilab berish; investitsiya faoliyatini soliqlar bilan tartibga solish; investitsiyalar hisobini yuritishni standartlar yordamida tartibga solish; investitsiya faoliyatini investorlarga moliyaviy yordam ko’rsatish yoki tegishli kredit siyosatini o’tkazish orqali tartibga solish; investitsiya faoliyatini tegishli amortizatsiya siyosatini amalga oshirish orqali tartibga solish; moliyaviy investitsiyalarni amalga oshirishning shakl va shartlarini belgilash orqali tartibga solish; investitsiyalar himoyasini tashkil qilish. Korxonalar o’z bo’sh mablag’larini qimmatli qog’ozlar, davlatning qarz majburiyatlarini sotib olish, boshqa korxonalarning ustav kapitalida qatna-shish,

birgalikda o’zaro manfaatli loyihalarni amalga oshirish kabi yo’nalish-larga sarf qilishlari mumkin. Yuqorida keltirilgan holatlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda investi-tsiyalar hisobini yuritishga bevosita o’z ta’sirini o’tkazadi. Respublikamizda korxonalarning investitsiyalar qilish bilan bog’liq xo’jalik muomalalari hisobi asosan buxgalteriya hisobining «Moliyaviy qo’yilmalar hisobi» deb nomlangan 12- sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti vositasida yuritiladi. Shu bilan birgalikda, investitsiyalardan tushgan daromadlarni tan olish, sho’’ba korxo- nalarga investitsiyalar qilish, birgalikdagi faoliyatga qilingan investitsiyalarni hisobga olish kabi ayrim xo’jalik muomalalari esa, «Asosiy xo’jalik faoliya-tining daromadlari» deb nomlangan 2-sonli, «Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar va sho’’ba korxonalarga qilingan investitsiyalar hisobi» deb nomlangan 8-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standartlari yordamida tartibga soli-nadi. Buxgalteriya hisobining xalqaro vamilliy standartlari talablariga binoan xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan amalga oshirilgan investitsiyalar quyilgan vaqtiga ko’ra: uzoq muddatli investitsiyalar; qiska muddatli investitsiyalarga bo’linadi. Bir yildan ortiq muddatda daromad olishni maqsad qilib turli ob’ekt-larga yunaltirilgan moliyaviy qo’yilmalar uzoq muddatli investitsiyalar deb ataladi. Qisqa muddatli investitsiyalar esa bir yildan kam bo’lgan muddatda daro-mad olishni ko’zda tutgan aktivlarga yunaltirilgan qo’yilmalardan iborat bo’ladi. Buxgalteriya hisobining standartlari talablariga binoan o’zlarining hisob siyosatida uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni ajratib ko’rsatishni lozim deb topgan korxonalar uzoq muddatli investitsiyalarni balansning «uzoq muddatli aktivlar»i tarkibida, qisqa muddatli investitsiyalarni esa «joriy aktivlar»i tarkibida ko’rsatishlari lozim. Investitsiyalar hisobini yuritishning maqsadi quyidagilardan iborat:

investitsiyalarni amalga oshirish bilan bog’liq xo’jalik muomalalarini o’z vaqtida, to’liq va to’g’ri aks ettirilishini ta’minlash; investitsiyalarni toifalari bo’yicha to’g’ri turkumlanishini ta’minlash; investitsiyalarni baholash va qayta baholash muomalalarini to’g’ri amalga oshirish; investitsiyalarni bir toifadan boshqasiga o’tkazilishi muomalalarini to’g’ri amalga oshirilishini ta’minlash; investitsiyalardan olingan daromadlarni to’g’ri hisobga olinishi, so-liqqa tortilishi va moliyaviy hisobotlarda to’g’ri ko’rsatilishini ta’minlash; turli toifadagi investitsiyalarni chiqib ketishi muomalalarini to’g’ri aks ettirilishini ta’minlash; investitsiyalar bilan bog’liq xo’jalik muomalalarnimilliy standartlari talabi asosida yoritilishini ta ь minlash 2.Investitsiyalarni baholash Investitsiyalarni baholash 12-sonli «Moliyaviy qo’yilmalar hisobi» deb nomlangan Buxgalteriya hisobining milliy standarti asosida amalga oshiriladi. Bunga ko’ra qisqa muddatli investitsiyalar sotib olingan paytda buxgalteriya hiso- bida xarid bahosida aks ettiriladi.Investitsiyalarning xarid bahosi esa, inves- titsiyaning o’z qiymati, brokerlarga to’langan to’lovlar, boj to’lovlari, bank xiz- mati uchun to’langan mablag’ va boshqa xarajatlardan tashkil topadi. Agar inves- titsiyalar to’liq yoki qisman aktsiyalar yoki boshqa qimmatli qog’ozlar emissiyasini amalga oshirish orqali sotib olinsa, unda sotib olingan investitsiyalarning qiymati ularning nominal qiymati emas, balki bozor bahosiga teng bo’ladi. Agar investitsiyalarni sotib olish to’liq yoki qisman boshqa aktivlarga almashtirish orqali amalga oshirilsa, investitsiyaning arid qiymati almashtirish uchun tavsiya etilgan aktivning joriy qiymati bo’yicha belgilanadi. Ammo bu holatda investitsiyalarning bozor qiymati aniqroq bo’lsa, ushbu bahoni qo’llash ma’qul bo’ladi. Agar investitsiyalar sotib olingunga qadar hisoblangan foizlar yoki dividendlar qiymati bilan sotib olinsa, bunday investitsiyalar sotuvchiga to’langan

foizlar yoki dividendlar summasi chiqarib tashlangan xarid qiymatida aks ettiriladi. Hisobot tuzish sanasida investitsiyalar Buxgalteriya hisobining milliy standartlari talablariga ko’ra korxona balansida bozor qiymatida yoki sotib olish va bozor qiymatidan kami bo’yicha ko’rsatilishi lozim. Agar qisqa muddatli investitsiyalar korxonaning hisob siyosatiga ko’ra sotib olish va bozor qiymatidan kami bo’yicha hisobga olinadigan bo’lsa, uning balans qiymati alohida olingan investitsiyalar bo’yicha; investitsiyalarning toifalari bo’yicha; investitsiyalar portfeli asosida aniqlanishi mumkin. Uzoq muddatli investitsiyalar esa hisobot sanasiga buxgalteriya balansida sotib olish qiymati, qayta baholashni hisobga olgan qiymat yoki sotib olish va bozor bahosidan kami bo’yicha aks ettiriladi. Uzoq muddatli investitsiyalarning balans bahosini aniqlash investitsiyalar portfeli asosida amalga oshiriladi. 3.Investitsiyalar kirimini hisobga olish tartibi. Yangi hisobvaraqlar rejasiga ko’ra joriy investitsiyalarning holati va harakatini hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar ko’zda tutilgan: qimmatli qog’ozlar; qisqa muddatga berilgan qarzlar; boshqa joriy investitsiyalar; Uzoq muddatli investitsiyalarning holati va harakatini hisobga olish uchun esa : qimmatli qog’ozlar; avlod korxonalarga investitsiyalar; q aram korxonalarga investitsiyalar; xorijiy kapitali mavjud korxonalarga investitsiyalar; boshqa uzoq muddatli investitsiyalar kabi hisobvaraqlar ko’zda tutilgan.

Investitsiyalarni sotib olish muomalalari yuqorida keltirilgan hisob- varaqlarning debeti va xarajat hisobvaraqlarining krediti bo’yicha aks etti-riladi. 1 -misol. Vaqtinchalik bo’sh mablag’idan 1 yilgacha muddat ichida unumli foy-dalanishni ko’zda tutgan «A» kompaniyasi tez rivojlanib borayotgan boshqa bir kompaniyaning nominal qiymati 1000 so’m bo’lgan 500 ta aktsiyasining har birini 1100 so’mdan, «Sek’yur invest» brokerlik tashkiloti orqali sotib oldi. Bu xizmat uchun brokerlik tashkilotiga shartnoma summasining 5% miqdorida, bank xizmati uchun esa 1 % miqdorida xaq to’ladi. Shunga ko’ra qisqa muddatli investitsiyaning xarid qiymati 583000 so’mni tashkil qildi. [ 550000 +( 550000 x 5 % ) +(550000 x 1% )= 583000 co’m] Bu xo’jalik muomalasiga quyidagi buxgalteriya yozuvi rasmiylashtiriladi: a) Pul mablag’lari o’tkazilganda Dt «Brokerlik tashkiloti» 577500 Dt «Bank xizmati» 5500 Kt «Pul mablag’lari» 583000 b) Investitsiyalar qabul qilib olinganda Dt «Qisqa muddatli investitsiyalar» 583000 Kt «Brokerlik tashkiloti» 577500 Kt «Bank xizmati» 5500 Investitsiyalar kirimi korxona ta’sischilari tomonidan qilingan badal sifatida ham yuzaga kelishi mumkin. Dt «Qisqa muddatli investitsiyalar» yoki Dt «Uzoq muddatli investitsiyalar» Kt « Т a’sischilarni Ustav kapitaliga badallari bo’yicha qarzdorligi»

Agar investitsiyalarni sotib olish to’liq yoki qisman boshqa aktivlarga almashtirish orqali yuzaga kelsa, ularni hisobga olish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. 2-misol. «A» kompaniyasi o’zining doimiy mol etkazib beruvchisi hisoblangan «V» kompaniyasining nominal qiymati 500 so’m bo’lgan 1000 dona aktsiyasini uzoq mud-dat davomida daromad olish maqsadida sotib olish niyatini bildirdi. «V» kompa-niyasi o’z aktsiyalarini nominal qiymati 350000 so’m, lekin shu kundagi joriy qiymati 625000 so’m bo’lgan «A» kompaniyaning uskunasiga almashtirishi mumkin-ligini aytdi. Т omonlar roziligi bilan kelishuv imzolandi. Bu xo’jalik muo- malasi 12-sonli Buxgalteriya hisobining «Moliyaviy qo’yilmalar» deb nomlangan milliy standarti holatlariga ko’ra quyidagi yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi: Dt «Uzoq muddatli investitsiyalar» 625000 Kt «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqa sabablarga ko’ra chiqib ketishi» 625000 Investitsiyalar qo’shma, sho’’ba va qaram korxonalarni Ustav kapitalida da- romad olish maqsadida qatnashish orqali ham yuzaga kelishi mumkin. Bunday ho- latda quyidagi buxgalteriya yozuvlari rasmiylashtiriladi: Dt «Avlod korxonalarga investitsiyalar» Dt « Х orijiy kapitali mavjud korxonalarga investitsiyalar» Dt «Qaram korxonalarga investitsiyalar» Kt «Pul mablag’lari» Kt «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqa sabablarga ko’ra chiqib ketishi» Kt «Boshqa aktivlarning sotilishi va boshqa sabablarga ko’ra chiqib ketishi» Investitsiya sifatida kirim qilinayotgan qimmatli qog’ozlar ko’pchilik hollarda nominal qiymatidan yuqori yoki kam bahoda xarid qilinishi mumkin. Sotib olish va nominal qiymat o’rtasida yuzaga kelgan farq (ustama yoki chegirma) 12-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti talablariga binoan

ushbu qimmatli qog’ozlarning harakat muddati davomida hisobdan chiqarilib boriladi. 3-misol. «A» kompaniyasi hisobot yilining 1 martida nominal qiymati 300000 so’m bo’lgan yillik 24 % daromad keltiruvchi 6 oy muddatga chiqarilgan bank obligatsiyasini 312000 so’mga sotib oldi. Demak bu xo’jalik muomalasi bo’yicha 12000 so’m ustama yuzaga keldi. Bu xo’jalik muomalasi quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtirildi. Dt «Qisqa muddatli investitsiyalar» 312000 Kt «Pul mablag’lari» 312000 Shu kuni kompaniya nominal qiymati 200000 so’m bo’lgan yillik 10% daromad keltiruvchi 10 oy muddatga chiqarilgan «V» korxona obligatsiyasini 184000 so’mga sotib oldi.Bu xo’jalik muomalasi bo’yicha esa 16000 so’m chegirma yuzaga keldi. Dt «Qisqa muddatli investitsiyalar» 184000 Kt «Pul mablag’lari» 184000 Mart oyining oxiriga kelib olingan obligatsiyalar bo’yicha foizlar hisoblandi: a) bank obligatsiyalari bo’yicha 300000 x 12 % x 1/6 = 6000 so’m b) korxona obligatsiyalari bo’yicha 200000 x 10 % x 1/ 10 = 2000 so’m Bu xo’jalik muomalasiga quyidagi buxgalteriya yozuvi rasmiylashtiriladi: Dt «Olinadigan foizlar» 8000 Kt «Foiz ko’rinishidagi daromad» 8000 Hisoblangan foizlar kelib tushganda esa Dt «Pul mablag’lari» 8000 Kt «Olinadigan foizlar» 8000

Obligatsiyalarni nominal qiymati va xarid bahosi o’rtasida yuzaga kelgan farqni hisobdan chiqarish muomalalari quyidagi buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylash- tiriladi. a) Ustama summasi 6 oy mobaynida (12000 so’m : 6 oy) 2000 so’mdan oyma-oy hisob-dan chiqarib boriladi. Dt «Foiz ko’rinishidagi xarajatlar» 2000 Kt «Qisqa muddatli investitsiyalar» 2000 b) Chegirma summasi 10 oy mobaynida (16000 so’m : 10 oy) 1600 so’mdan oyma-oy hisobdan chiqarib boriladi: Dt «Qisqa muddatli investitsiyalar» 1600 Kt «Foiz ko’rinishidagi daromad» 1600 Qisqa muddatli obligatsiyalarining harakat muddati tugab, korxona tomoni- dan egasiga qaytarilgan va ular uchun puli kelib tushganda a) bank obligatsiyalari bo’yicha Dt «Pul mablag’lari» 300000 Kt «Qisqa muddatli investitsiyalar» 300000 b) «V» korxona obligatsiyalari bo’yicha Dt «Pul mablag’lari» 200000 Kt «Qisqa muddatli investitsiyalar» 200000 4.Investitsiyalarni qayta baholash va bu muomalalarni hisobga olish tartibi. Investitsiyalarni qayta baholash ularning bozor bahosini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. Hisob siyosatida qisqa muddatli investitsiyalarni bozor bahosida hisobga olishni ko’zda tutgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt inves-titsiyalar

qiymatidagi o’zgarishlarni daromad yoki xarajat sifatida aks etti-radi.Milliy standart talablariga ko’ra bu jarayon quyidagicha amalga oshadi.  qayta baholash natijasida investitsiyalar qiymatining ortishi daromad sifatida qo’shilgan kapitalso’mmasini ko’paytirishga olib boriladi;  keyingi qayta baholash natijasida investitsiyalar qiymatining kamayishi yuz bersa, bu kamayish qo’shilgan kapitalning avvalgi ko’payishini kamaytirish hisobiga yopiladi. Agar kamayish summasi kapitalning avvalgi ortishidan ko’p bo’lsa, qoplanmay qolganso’mma xarajat sifatidan tan olinadi;  agar keyingi qayta baholash natijasida investitsiyalar qiymatining ortishi yuz bersa bu summa avval xarajat sifatida tan olingan summani qaytarilishi undan ortib qolgan summa esa qo’shilgan kapitalni ko’pay-tirishga olib boriladi. 4-misol. «A» kompaniyasi 2003 yilning 31 dekabr holatiga quyidagi uzoq muddatli investitsiyalar portfeliga ega: Aktsiyalar turi Aktsiyalar m iqdori Aktsiyani sotib olish qiymati Jami sotib olish xarajatlari Х 500 1000 500000 Y 1000 700 700000 Z 600 500 300000 Jami x x 1500000 Kompaniyaning hisob siyosatida uzoq muddatli investitsiyalarni qayta baholash qiymatida hisobga olish ko’zda tutilgan. 2004 yilining birinchi choragida mavjud investitsiyalarning bozor qiymatini o’zgarishi yuz berdi. Aktsiyalar turi Aktsiyalar m iqdori Aktsiyani bozor qiymati Jami aktsiyalarning bozor qiymati Х 500 1100 550000 Y 1000 650 650000 Z 600 575 345000 Jami x Х 1545000

Dt «Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan zararlar» 50000 Dt «Uzoq muddatli investitsiyalar» 45000 Kt «Хususiy kapital-Qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» 95000 Buxgalteriya yozuvlaridan ko’rinib turibdiki, « Y » toifadagi aktsiyalar bo’yicha baho pasayishidan olingan zarar avval qo’shilgan kapital tarkibida shu xildagi muomalalarga tegishli summa mavjud bo’lmaganligi uchun zarar sifatida tan olindi. 2004 yilning olti oyligi yakunida investitsiyalar tarkibida quyidagi o’z- garishlar yuz berdi Aktsiyalar turi Aktsiyalar m iqdori Aktsiyani bozor qiymati Jami aktsiyalarning bozor qiymati Х 500 1040 520000 Y 1000 600 600000 Z 600 525 315000 Jami x x 1435000 Bu o’zgarishlar buxgalteriya hisobida quyidagicha aksini topadi: Dt « Х ususiy kapital-qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» 60000 Dt «Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan zararlar» 50000 Kt «Uzoq muddatli investitsiyalar» 110000 2004 yilning oxiriga kelib, balans tuzish sanasidan avval investitsiyalar qiymatida sezilarli o’zgarish yuz berdi Aktsiyalar turi Aktsiyalar m iqdori Aktsiyani bozor qiymati Jami aktsiyalarning bozor qiymati Х 500 1150 575000 Y 1000 700 700000 Z 600 540 324000 Jami x x 1599000

Dt «Uzoq muddatli investitsiyalar» 164000 Kt «Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan zararlar» 100000 Kt « Х ususiy kapital qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» 64000 5. Investitsiyalar buyicha daromadlarni hisobga olish tartibi Investitsiyalardan olinadigan daromadlar Buxgalteriya hisobining milliy standartlarida ta’kidlab o’tilganidek, foizlar, royalti, dividendlar, uzoq va qis-qa muddatli ijara sifatidagi investitsiyalar bo’yicha ijara haqi hamda investi-tsiyalarni sotish natijasida olingan foyda sifatida yuzaga keladi. Korxona o’z mablag’larini bankka depozitga qo’yish, qarz berish yoki obliga-tsiyalar kabi qarz qog’ozlarini sotib olish vaqtinchalik keraksiz aktivlarni ijaraga berish orqali foiz ko’rinishidagi daromadga ega bo’ladi. Ushbu yo’nalish- lar bo’yicha daromad hisoblanganda quyidagi buxgalteriya yozuvi qilinadi: Dt «Hisoblangan foizlar» Kt «Foiz ko’rinishidagi daromad» Royalti ko’rinishidagi daromad deb, korxonani savdo belgisi yoki boshqa turdagi huquqini o’zga kimsalarga ma’lum vaqtga, ma’lum haq evaziga foydalanish uchun berilishi natijasida olingan daromadga aytiladi. Daromad hisoblanganda quyidagi buxgalteriya yozuvi rasmiylashtirilishi lozim: Dt «Royalti va gonorarlar bo’yicha olinadigan hisobvaraqlar» Kt «Royalti bo’yicha daromadlar» Korxona o’zga korxonalarning aktsiyalariga «qiymat» yoki «ulushda qatnashish» usulida investitsiya qilishi mumkin. Qiymat usulida investitsiya qilinganda korxona boshqa aktsiyadorlar kabi faqat dividendga da’vogarlik qilishi

mumkin. Ulushda qatnashish usulida esa investitsiya qilgan korxona ham dividendga, ham sof foydaning tegishli qismiga da’vogarlik qila oladi. Ushbu holatlarni quyidagi misol yordamida ko’rib chiqamiz. 5-misol. «XYZ» korxonasi hisobot yilining yanvar oyida «A» kompaniyaning nominal qiymati 1000 so’m bo’lgan 100 ta aktsiyasini 1100 so’mdan sotib oldi (qiymat usuli). fevral oyi oxirida korxona yangi tashkil qilina- yotgan «V» kompaniyaning ta’sischisi sifatida nominal qiymati 5000 so’mdan bo’l-gan 1000 ta aktsiyasini 6000 so’mdan sotib oldi. Bu aktsiyalar miqdori «V» kompaniya Ustav kapitalining 20 % ni tashkil qiladi. «XYZ» korxonasi bu xo’jalik muomalasini o’zining buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettirdi: Dt «A» korxonaga investitsiyalar 110000 Dt «V» korxonaga investitsiyalar 6000000 Kt «Pul mablag’lari» 6110000 Hisobot yili tugab, aktsiyadorlar yig’ilishi qaroriga ko’ra, «A» korxona har bir aktsiyaga 250 so’mdan dividend e’lon qildi. Bu to’g’risida rasmiy hujjatga ega bo’lgach, «XYZ» sotib olingan 100 aktsiyaga tegishli bo’lgan (100 ta aktsiya x 250 so’m q 25000 so’m) dividend summasiga o’zida quyidagi buxgalteriya yozuvini amalga oshirdi. Dt «Hisoblangan dividendlar» 25000 Kt «Dividend ko’rinishidagi daromadlar» 25000 Hisobot yilini «V» korxona 2500000 so’m foyda bilan yakunladi. Aktsiyadorlar yig’ilishi qaroriga ko’ra foyda summasining 1000000 so’mi dividend sifatida taqsimlanishga kelishildi. Shunga ko’ra muomaladagi har bir aktsiyaga 200 so’mdan

(1000000 so’m : 5000 ta aktsiya ) dividend to’g’ri keldi. Bu xo’jalik muomalasi «XYZ» korxonasi buxgalteriyasida quyidagicha o’z aksini topdi: a) hisoblangan dividend summasiga Dt «Olinadigan dividendlar» (1000 x 200) 200000 Kt «Dividend ko’rinishidagi daromadlar» 200000 b) sof foyda summasi tarkibida yuzaga kelgan ulushga esa ( 1500000 x 20 % q 300000) Dt «V» korxonaga investitsiyalar» 300000 Kt «Dividend ko’rinishidagi daromadlar» 300000 Ushbu usulda dividendlarni hisoblangandan ko’ra ortiqroq summada qaytishi, investitsiya qilingan korxonada ulushni kamayishini bildiradi. Misol uchun, «V» kompaniya «XYZ» korxonasiga 250000 so’m miqdorida dividend to’lab berdi. Bu holatda «XYZ» korxonasi quyidagi buxgalteriya yozuvini rasmiylash-tirishi lozim: Dt «Pul mablag’lari» «V» 250000 Kt «Dividentlar» 200000 Kt «V» korxonaga investitsiyalar» 50000 Investitsiyalar bilan bog’liq boshqa yo’nalishlardagi daromadlarni hisobga olish muomalalariga «Investitsiyalarni bir toifadan ikkinchisiga o’tkazish tartibi» va «Investitsiyalar chiqimini hisobga olish tartibi» mavzularini ko’rib chiqish jarayonida to’xtalib o’tamiz. 6.Investitsiyalarni bir toifadan ikkinchisiga o’tkazish tartibi.

Investitsiyalarni bir toifadan ikkinchisiga o’tkazish ushbu tartibdagi investitsiyalarga nisbatan bozor shartlarini o’zgarishi yoki tashkilotda bunday investitsiyalarga nisbatan maqsadlarning o’zgarishi sabab bulishi mumkin. Investitsiyalar toifalarini o’zgartirish jarayonida quyidagi omillarni hisobga olish lozim bo’ladi: toifa o’zgartirilgunga kadar investitsiyalar hisobga olingan qiymat; toifa o’zgartirilgandan keyin investitsiyalar hisobga olingan qiymat; toifa o’zgartirilgunga qadar investitsiyalarni qayta baholash natijasida yuzaga kelgan farqni hisobga oluvchi hisobvaraqlar; toifa o’zgartirilgandan keyin investitsiyalarni qayta baholash natijasida yuzaga keluvchi farqni hisobga oluvchi hisobvaraqlar; Buxgalteriya hisobining milliy standartlari talablariga ko’ra agar qisqa muddatli investitsiyalar korxonaning hisob siyosatida sotib olish va bozor baho- sidan kami bo’yicha hisobga olib borilishi ko’zda tutilgan bo’lsa, uzoq muddatli investitsiyalarni ularning toifasiga o’tkazish shu baholarning eng kami bo’yicha amalga oshiriladi. Agar uzoq muddatli investitsiyalar toifasi o’zgartirilishidan avval qayta baholangan va qisqa muddatli investitsiyalar korxonada bozor qiy- matida yuritilayotgan bo’lsa, uzoq muddatli investitsiyalarni qisqa muddatli investitsiyalar toifasiga o’tkazishda qayta baholash summasi balans qiymatida hisobdan chiqariladi. Agar qisqa muddatli investitsiyalar bozor qiymatidagi o’z- garish daromad sifatida tan olib borilayotgan bo’lsa investitsiyalar toifasini o’zgartirishda hisobga olinmay qolgan qayta baholash summasi daromad tarkibiga kiritiladi. Qisqa muddatli investitsiyalarni uzoq muddatli qo’yilmalar tarki-biga o’tkazish sotib olish va bozor qiymatidan kami bo’yicha, agar qisqa muddatli investitsiyalar toifa almashtirilgunga qadar bozor bahosida hisobga olingan bo’l-sa, toifa almashtirish bozor bahosida amalga oshirilishi mumkin. 7.Investitsiyalar chiqimini hisobga olish tartibi

Korxona investitsiyalarni chiqib ketishidan foyda yoki zarar olishi mumkin. Ushbu xo’jalik muomalalarini tushuntirish uchun 4–misol ma ь lumot-laridan foydalanib ikkita holatni ko’rib chikamiz. Korxona avval sotib olgan « Х » turdagi aktsiyalarning 300 tasini 1200 so’mdan sotishga erishdi. Bu xo’jalik muomalasi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda o’z aksini topadi. a) sotish bahosi bilan balans qiymati o’rtasidagi farqqa Dt «Pul mablag’lari» 360000 Kt «Investitsiyalar» 345000 Kt «Qimmatli qog’ozlarni sotishdan olingan daromad» 15000 b) qo’shilgan kapital tarkibidagi qayta baholash summasini sotilgan aktsiyalarga tegishli qismini (75000 : 500 ta aktsiya q 150 so’m x 300 ta aktsiya q 45000 so’m) hisobdan chiqarish muomalasiga Dt «Qo’shilgan kapital-« Х » turdagi aktsiyalar 45000 Kt «Qimmatli qog’ozlarni sotishdan olingan daromad» 45000 Korxona bir qancha vaqt o’tganidan keyin «Z» turdagi aktsiyalar kursini keskin tarzda tushib ketayotganligidan xavotir olib, barcha aktsiyalarini birinchi xaridorga har bir aktsiyani 495 so’mdan sotishga qaror qildi. Bu xo’jalik muomalasi quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: Dt «Pul mablag’lari» 297000 Dt «Qo’shilgan kapital- «Z» turdagi aktsiyalar 24000 Dt «Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar» 3000 Kt «Investitsiyalar» 324000

8. Investitsiyalar bo’yicha ma ь lumotlarni moliyaviy hisobotlarda aks ettirish Buxgalteriya hisobining amaldagi standartlari talablariga ko’ra xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy hisobotlarida investitsiyalar bilan bog’liq barcha ma’lumotlarni berib borishlari lozim. Bu hisobotlar investorlarga korxona-larning investitsiya portfelini shakllanishining asosiy tamoyillari, ularning daromadliligi va ular bilan bog’liq tavakkalchiliklar to’g’risida ma’lumotlar berishi lozim. Buxgalteriya balansi da investitsiyalar toifalari bo’yicha aks ettirilib, uning uzoq muddatli aktivlar qismida uzoq muddatda, joriy aktivlar qismida esa bir yilgacha muddatda daromad olish maqsadida yo’naltirilgan investitsiyalar qiymati aks ettiriladi. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot da inves-titsiyalarni sotilishi natijasida olingan daromad va bu daromadni yaratish bilan bog’liq xarajatlar, dividendlar, royalti, ijara haqi va foizlar ko’rinishidagi daromadlar hamda hisob siyosatiga ko’ra investitsiyalarni qayta baholashdan olingan foyda yoki zarar summalari tegishli moddalar bo’yicha o’z aksini topadi. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot da investitsiyalarining kirimi va chiqimi bilan bog’liq pul oqimlarining harakati to’g’risidagi ma’lumotlar keltiriladi. Jumladan pul oqimlarining tushum qismida investitsiyalarni, asosiy vosita va boshqa aktivlarni sotish natijasida kelib tushgan pul mablag’lari, dividend, royalti, foizlar ko’rinishidagi pul mablag’lari ko’rsatilsa, chiqim qismida esa qimmatli va qarz qog’ozlarini hamda asosiy vosita va boshqa aqtivlarni sotish natijasida kelib tushgan pul mablag’lari ko’rsatiladi. Х ususiy kapitalning harakati to’g’risidagi hisobot da hisob siyosatiga ko’ra investitsiyalarni qayta baholash natijalarini qo’shilgan kapital yoki taqsimlanmagan foydaga ta’siri orqali kapitalning o’zgarishi bilan bog’liq xo’jalik muomalalari o’z aksini topadi. 9.Investitsiyalar bo’yicha moliyaviy hisobotda yoritishlar Moliyaviy hisobotlarda investitsiyalar bilan bog’liq quyidagi axborotlar yoritilishi lozim.

1.Investitsiyalarga nisbatan belgilangan korxona hisob siyosati, jumladan: investitsiyalarni haqqoniy qiymatini aniqlashda qo’llaniladigan usullar; investitsiyalarni qayta baholash paytida yuzaga keladigan farqlarni hisobdan chiqarish usullari. 2. Investitsiyalardan foizlar, royalti, dividendlar hamda investitsiyalarni oldi- sotdisidan tushgan katta miqdordagi tushumlar; 3.Moliyaviy qo’yilmalar to’g’risidagi axborotlar: investitsiyalar tarkibida bozor qiymatini aniqlash imkoniyati bo’lmagan qo’yilmalar mavjud bo’lsa, bu holatga to’sqinlik qilayotgan sabablar to’g’risidagi ma’lumotlar; investitsiyalar bo’yicha bir toifadan ikkinchisiga o’tkazish holatlari yuz bergan bo’lsa, ularning summasi; investitsiyalar bo’yicha mavjud bo’lgan cheklovlar. 4. Qayta baholash qiymatida hisobga olingan uzoq muddatli investitsiyalar bo’yicha: qayta baholashni o’tkazish davrini belgilash bo’yicha korxona siyosati; oxirgi qayta baholash sanasi; qayta baholashning asosi va tashqi baholovchini jalb qilish holatlari to’g’risidagi ma’lumot; hisobot davrida qayta baholashso’mmasida yuz bergan o’zgarishlar va ularning tavsifi va boshqa ma ь lumotlar

FOYDALANILGAN ADABIYOТLAR 1. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni Тoshkent, 1996 yil 30 avgust. 2. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Тoshkent, 2002 yil 8 fevral 3 «Statistika va moliyaviy hisobotlarni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 25 iyundagi qarori. Soliq to’lovchining jurnali. 2002 yil, 8-son, 19-bet. 1. O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari Т oshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi, 2003 yil. 2. 21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti. Т oshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 yil. 3. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida Nizom, Т oshkent, O’zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi 2002 yil. 4. Bakaev A.S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatel ь stvo Bux.uchet, 1994 g. 5. Beloborodova V.A i dr. Kal ь kulyatsiya sebestoimosti produktsii v promo’sh-lennosti, Moskva, FiS,1989 g. 6. Blank I.A. Osnova finansovogo menedjmenta, v 2 tomax, Kiev, «Nika- TSentr» «El ь ga», 2002 g. 7. Druri K. «Vvedenie v upravlencheskiy i proizvodstvenno’y uchet», Moskva, Audit, 1998 g. 8. Medvedov A.N. «Kak izbejat ь buxgalterskix oshibok» Moskva, Infra-M 1997 g. 9. Mejdunarodno’e standarto’ finansovoy otchetnosti, Moskva, Askeri,1999 g

10. Myuller G. i drugie «Uchet: mejdunarodnaya perspektiva» Moskva, Finanso’ i statistika, 1993. 11. Nayt K, Prakticheskie problemo’ v oblasti finansovogo menejmenta i upravlencheskogo ucheta v Uzbekistane, Т ashkent,1999 g. 12. Nidlz B, Anderson Х , Kolduell D «Printsipo’ buxgalterskogo ucheta», Moskva Finanso’ i statistika, 2000 g. 13. Primenenie Mejdunarodno’x standartov finansovoy otchetnosti. Uchebnoe posobie pod redaktsiey Gershuna A.M.Moskva, 2002 god, tom 2.str.24-5 g. 14. Popkov D.A.Buxgalterskiy uchet i analiz v zarubejno’x stranax, Minsk,IP “Ekoperspektiva” 1998 g. 15. Raz ь yasneniya MSFO, YuSAID, 2002 g. Komitet po Mejdunarodno’m Standartam Finansovoy Otchyotnosti. 16. Moliyaviy hisob Sultonova D.A. Muminova S. Х . va boshqalar, O’quv qo’l- lanma, O’zbekiston Biznes fanlar O’qituvchilari Assotsiatsiyasi. Тoshkent, 2001 yil. 17. Т kach V.I., Т kach M.V.Mejdunarodnaya sistema ucheta i otchetnosti, Moskva, Finanso’ i statistika, 1992. 18. Т o’laxodjaeva M.M. O’zbekiston Respublikasida moliyaviy nazorat tizimi, «Iqtisodiyot va xuquq dunyosi» nashriyot uyi,1998. 19. TSenno’e bumagi, Spravochnik aktsionera i predprinematelya, Т oshkent, Izdatel ь skiy dom «Mir ekonomiki i prava» , 2000 g. Vo’pusk 3. 20. Entoni R,Dj Ris «Uchet : situatsii i primero’», Moskva, F iS,1993 g. 21. Fond «Nou- Х au», Upravlencheskiy uchet, Uchebnoe posobie, Т ashkent,1 999 g. 22. Fond «Nou- Х au», Uchet izderjek, Uchebnoe posobie, Т ashkent,1999 g. 23. Х ongren Ch. Т . Buxgalterskiy uchet: upravlencheskiy aspekt, Moskva, Finanso’ i statistika, 2000 . Х endriksen E.S., Van Breda N.F. Т eoriya buxgalterskogo uchyota Moskva , Finanso’ i statistika, 2000 g.

O'xshashlar

Lizing hisobi

Investitsiyalar hisobi

Majburiyаtlar hisobi

Materiallar hisobi

Favqulodda moddalar hisobi