Favqulodda moddalar hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Favqulodda moddalar hisobi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Favqulodda moddalarning ta`rifi va tavsifi. 2. Favqulodda moddalar vujudga kelishining xollari. 3. Favqulodda moddalarni moliyaviy hisobotda aks ettirish tartibi. 4. Favqulodda moddalarni yoritilishi

www.arxiv.uz Favqulodda moddalarning ta`rifi va tavsifi. "Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot" deb nomlangan 3 sonli B H MS ga muvofiq favqulodda moddalar xo`jalik yurituvchi sub`ektning odatdagi faoliyatidan keskin farq qiladigan xodisalar yoki bitimlar natijasida paydo bo`ladigan, ya`ni doimiy yoki uzluksiz amalga oshmaydigan daromadlar yoki xarajatlardan iborat. H odisalar favqulodda moddalar sifatida tan olinishi uchun quyidagi xususiyatlarga ega bo`lishlari lozim :  Bir necha yillar davomida tez-tez qaytarilib turmasligi.  Х o`jalik yurituvchi sub ь ekt faoliyatining bir qismi h isoblanmasligi.  Ma`muriyat yoki mulk egalarining h o h ish-iroda, qaroriga bog`liq bo`lmasligi. Korxonaning odatdagi xo`jalik faoliyati natijasida ko`radigan foyda yoki zarari fav- qulodda moddalar sifatida qaralmaydi. Masalan: - Dargumon qarzlarni h isobdan chiqarishdan q o` rilgan zararlar; - Т ovar moddiy-zahiralarni qayta ba h olashdan q o` rilgan zararlar . - Valyuta ayriboshlash kursi o`zgarishi natijasida yuzaga kelgan foyda yoki zarar. - Kelishilgan narxlarning o`zgarishlari natijasida olingan foyda yoki zarar. - Mulkni, uskunalarni yoki bosh q a investitsiyalarni sotish yoki h isobdan chiqarish natijasida olingan foyda yoki zarar. - O`tgan davr xarajatlarini qoplash uchun daromad solig`ini pasaytirilishi yoki avvalgi soliq imtiyozining bekor q ilinishi natijasida olingan foyda yoki zararlar va h .k 2. Favqulodda moddalar vujudga kelishining h ollari Avval aytib o`tganimizdek, favqulodda moddalar favqulodda zarar va daromadlardan iborat bo`ladi. Favqulodda zararlar : tabiiy ofatlar (er silkinishi; suv bosishi; o`t ketishi; kur g` oqchilik, ektrimal darajalar, vulqon otilishi va h .k natijasida ; texnogen talofatlar ( korxona joylashgan joyda atom elektr stantsiyasida yuz ber-gan xalokat; neft tashuvchi tankerning h alokati va h .k. natijasida

www.arxiv.uz mulkni ekspropriatsiya qilinishidan k o` rilgan zararlar va h .k dan iborat bo`ladi; Favqulodda foyda sifatida : korxonaga hisobot davrida ko`rsatilgan xayriya summasi; korxona sotib olgan qimmatli q og`ozlarga chiqqan yutu q summasi va h .k.ni keltirish mumkin. Favqulodda va odatdagi h olatga quyidagi misolni keltirish mumkin: Favqulodda h olat - yi g` im-terim paytida yo qq an d o` l natijasida paxta h osilining katta qismi barbod bo`ldi. Odatdagi h olat - tsitrus o`simliklari ho siliga engil sovuq tushishi natijasida zarar etkazildi. Birinchi h olatning favqulodda deb yuritilishiga sabab shuki, d o` l paxta etishtiriladigan j oylarda kamdan kam uchraydi. Ikkinchi h olatda tsitrusli ekinlar etishtiriladigan joylarda sovuq tushishi kamdan kam uchraydigan h olat emasdir. Avvalgi engil sovuqdan bo`lgan zarar amaliyoti bunday zararni yana paydo bo`lishi mumkinligidan dalolat beradi. 3. Favqulodda moddalarni moliyaviy hisobotda aks ettirish tartibi H isobot davrida pul h olida xayriya sifatida yuzaga kelgan favqulodda foyda summasiga quyidagi buxgalteriya yozuvi rasmiylashtiriladi: Dt Pul mablag`lari Kt Favqulodda foyda Bu xo`jalik muomalasi bo`yicha h isobga olingan favqulodda foyda summasi soliqqa torti- luvchi bazani ko`paytirishga olib keladi. Т abiiy ofat natijasida asosiy vositalar va korxonaning boshqa aktivlariga etkazilgan favqulodda zarar summasiga quyidagi buxgalteriya yozuvi qilinishi lozim Dt Favqulodda zarar Kt Asosiy vositalarni chiqib ketishi Kt Boshqa aktivlarning chiqib ketishi H isobot davrida olingan favqulodda zarar summasi umumiy tartibda soliqqa tortiluvchi bazani kamaytirishga olib boradi.

www.arxiv.uz Favqulodda moddalar M H Х Slariga ko`ra moliyaviy hisobotlardan foydalanuv- chilarning bo`l g` usi naqd pullar o q imini taxmin qilishda ularning o`ziga xosligini ko`rsatish uchun, ya`ni kamdan kam h olatlarda paydo bo`lishlari va joriy ravishda qaytarilmasliklari sababli moliyaviy natijalar to`grisidagi hisobotda alo h ida satr shu moddalar bilan bog`liq soliqlardan h oli tarzda ko`rsatiladi. Ushbu h olatni tushuntirish uchun quyidagi misollarni keltiramiz. 1- vaziyat: «XYZ» kompaniyasi hisobot davrida 1200000 so`mlik favqulodda foyda oldi. H isobot davridagi foyda solig`i stavkasi 20%. ga teng. Bu h olda favqulodda foyda M H Х S ga ko`ra moliyaviy natijalar to` g` risidagi hisobotda soliq summasidan xoli tarzda quyidagi summada ko`rsatiladi: [1200000 – (1200000 x 0,20 ) = 960000 so`m] Aniqlangan soliq summasiga avval h isoblangan foyda solig`i summasi ko`paytiriladi, ya`ni Dt Favqulodda foyda 240000 Kt H isoblangan foyda solig`i 240000 Favqulodda foydaning qolgan summasi esa «Yakuniy moliyaviy natija» h isobvarag`iga yopiladi. Dt Favqulodda foyda 960000 Kt Yakuniy moliyaviy natija 960000 2-vaziyat «AVS» kompaniyasi hisobot davrida er silkinishi natijasida 2000000 so`mlik favqulod-da zarar ko`rdi. H isobot davrida foyda solig`i stavkasi 20% tashkil qilgan. Bu h olda h am favqulodda zarar M H Х Sga ko`ra moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda soliq summa- sidan h oli tarzda o`z aksini topadi. [2000000 – ( 2000000 x 0,20 ) = 1600000 so`m] Bu ho latda aniqlangan soliq summasiga avval h isoblangan foyda solig`i summasi kamaytiriladi, ya`ni

www.arxiv.uz Dt H isoblangan foyda solig`i 400000 Kt Favqulodda zarar 400000 Favqulodda zararning qolgan summasi esa «Yakuniy moliyaviy natija» h isobvarag`iga yopiladi. Dt Yakuniy moliyaviy natija 1600000 Kt Favqulodda zarar 1600000 4  Favqulodda moddalarning yoritilishi Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda ko`rsatilgan favqulodda foyda yoki zarar summasi ularning mo h iyati, yuzaga kelish sababi, o`lchami b o` yicha alo h ida tarzda yoritilishi lozim. 18-MAVZU. FOYDA SOLI G `I HISOBI 1. Buxgalteriya foydasi va soliqqa tortiladigan foyda to`g`risida tushuncha 2. Doimiy farqlar hisobi 3. Vaqtinchalik farqlar hisobi 4. Vaqtinchalik faqlarning soliq samarasi hisobi 5. Т o`lanadigan soliq summasini hisoblash tartibi 6. Iqtisodiy faoliyatdan zarar ko`rilgandagi soliq hisobi 7. Foyda solig`i bo`yicha yoritishlar 1. Buxgalteriya foydasi va soliqqa tortiladigan foyda to`g`risida tushuncha . O`zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi soliq to`lovchilar hisobla- nadigan sub`ektlar tomonidan foyda solig`i hisobining tartibini belgilab beradi. Buxgalteriya foydasi(zarari) – bu hisobot davrida soliq bo`yicha xarajatlar ayrilgunga qadar yuzaga kelgan foyda (zarar)dir .

www.arxiv.uz Soliqqa tortiladigan foyda – bu soliq qonunchiligiga muvofiq belgilanadigan hisobot davrining daromad (foyda) summasidir. Korxonalar buxgalteriya foydasini yillik yalpi daromad summasidan jami xarajatlarni ayirish orqali aniqlaydilar. Soliq qonunchiligiga ko`ra yalpi daromad summasiga qo`yidagilar kiritiladi:  mahsulotlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar qo`rsatishdan olingan tushum;  asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, qimmatli kog`ozlar, materiallar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan daromad;  foiz qo`rinishidagi daromadlar;  olingan dividendlar;  tekinga olingan mulk;  mulkni ijaraga berishdan olingan daromad;  royalti;  tekin ko`rsatilgan moliyaviy yordam;  kreditorlik va deponentlik qarzini hisobdan chiqarishdan olingan daromad;  kursdagi ijobiy farqlar;  favqulodda daromadlar;  boshqa daromadlar Yalpi daromad summasidan ayriladigan xarajatlar tarkibiga qo`yidagilarni kiritish mumkin: o qo`shilgan qiymat solig`i; o aktsiz solig`i; o sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ish va ko`rsatilgan xizmatlar tannarxi; o davr xarajatlari; o bank krediti bo`yicha hisoblangan foizlar; o lizing to`lovlari; o kursdagi salbiy farqlar; o boshqa xarajatlar

www.arxiv.uz Soliqqa tortiladigan foydani aniqlash uchun buxgalteriya foydasiga qayta qo`shiladigan va ayriladigan xarajatlarning tarkibi soliq qonunchiligi tomo-nidan belgilanadi. Joriy davrda to`lanadigan soliqlar – bu soliqqa tortiladigan foydaga hisoblangan va joriy davrda to`lanishi lozim bo`lgan soliq summasidir . Muddati kechiktirilgan soliqlar deb hisobot davrida aniqlangan, lekin buxgalteriya standartlari va soliq qonunchiligi ta ь siriga ko`ra to`lanishi kelgusi davrlarga ko`chirilgan soliq summasiga aytiladi. Aksariyat hollarda soliqqa tortiladigan foydani aniqlash qoidalari bux- galteriya foydasini aniqlash uchun qo`llanadigan hisob siyosatidan farq qiladi. Bunga asosan doimiy va vaqtinchalik farqlar bevosita ta ь sir ko`rsatadi. Buxgalteriya foydasi + doimiy farqlar  vaqtinchalik farqlar - imtiyozlar = Soliqqa tortiladigan foyda 2.Doimiy farqlar hisobi Doimiy farqlar – uzoq vaqt davomida vujudga kelib, hisobot yilining soliqqa tortilgunga qadar foydasini aniqlashda umumiy daromad summasidan ayriladigan va soliqqa tortiladigan foyda summasini belgilashda soliq bazasiga qo`shib boriladigan xarajatlarga aytiladi. Doimiy farqlar sifatida, xodimlarga berilgan tekin ovqat xarajatlari, berilgan moddiy yordam summasi, me`yordan ortiqcha sarflangan xizmat safari xarajatlari, to`langan jarima summalari kabi xarajatlarni keltirish mumkin. Doimiy farqlarning xususiyatli tomoni shundaki, ular yuzaga kelgan hisobot yilining natijalarigagina ta ь sir ko`rsatadi, ya ь ni, ularning ta ь siri kelgusi davrlarga ko`chib o`tmaydi.

www.arxiv.uz 1-misol. «XYZ» korxonasining hisobot yilidagi buxgalteriya foydasi 500 ming so`mni tashkil qildi. Shu davrda xodimlarni doimiy xarajatlari bo`lib hisoblanuvchi, issiq ovqat bilan ta ь minlash xarajatlari 200 ming so`mni, ko`rsatilgan moddiy yordamso`mmasi 100 ming so`mni tashkil qilgan. Hisobot davri uchun belgilangan soliq stavkasi 18% dan iborat. Shunga ko`ra foyda solig`i hiso-bi qo`yidagicha bo`ladi Echim: 1.Buxgalteriya foydasi 500000 2.Doimiy farqlar : issiq ovqat xarajatlari 200000 moddiy yordam summasi 100000 300000 3.Soliqqa tortiladigan foyda 800000 4.Soliq stavkasi 18% 5.Foyda solig`i summasi 144000 Bu xo`jalik muomalasi qo`yidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylash- tiriladi: Dt «Foyda solig`i bo`yicha xarajatlar» 144000 Kt «Hisoblangan foyda solig`i» 144000 3. Vaqtinchalik farqlar hisobi Vaqtinchalik farqlar deb – hisobot davrida soliqqa tortiladigan bazaga qo`shiladigan, keyinchalik tegishli shartlar bajarilganda uning tarkibidan bir necha davr davomida chiqarilib boriladigan xarajatlarga aytiladi. Vaqtinchalik farqlar deyilishiga sabab: ular ma ь lum vaqt mobaynida mavjud bo`ladi ; bunday moddalarni buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish jarayonida aks ettirish vaqtida farq yuzaga keladi.

www.arxiv.uz Vaqtinchalik farqlar asosan qo`yidagi yo`nalishlar bo`yicha yuzaga kelishi mumkin: mablag`ning kelib tushishi yoki o`tkazilib berilishi vaqti bilan uni daromad yoki xarajat sifatida tan olinishi vaqtini mos kelmasligi. Masalan, olingan va berilgan bo`naklar; kelgusi davr xarajatlari; va h.k; yuzaga kelishi va tan olinishi bilan bog`lik davrning mos kelmasligi. Masalan, obligatsiya va veksel muomalalari bo`yicha yuzaga kelgan chegirma va ustamalarni hisobda aks ettirish va ularni xarajat yoki daromad sifatida tan olinishi jarayoni; buxgalteriya hisobi va soliq maqsadlarida qo`llanilayotgan baholash usullarining turlicha bo`lishi. Masalan, korxonaning hisob siyosatida asosiy vositalarga eskirish hisoblashning to`g`ri chiziqli usulini qo`l-lash ko`zda tutilgan bo`lsa, soliq qonunchiligi o`rtacha tortilgan qiymat usulini tavsiya etishi mumkinligi; zahirani yuzaga keltirish vaqti bilan undan foydalanish vaqtining to`g`ri kelmasligi. Masalan, umidsiz debitorlik qarzlari yoki kafolat majburiyatlari bo`yicha zahirani yuzaga keltirish; Bulardan tashqari vaqtinchalik farqlar yangi mahsulotlar yaratish bilan bog`liq xarajatlarni soliqqa tortish va ularni amortizatsiya qilish davrining mos kelmasligi natijasida ham yuzaga kelishi mumkin. 12-sonli «Foyda solig`i» deb nomlangan Buxgalteriya hisobining xalqaro standartida vaqtinchalik farqlarni yuzaga kelishining yana bir necha shakllari keltirilgan. Vaqtinchalik farqlarning hisobdan chiqarilishi bir necha hisobot davri mobaynida amalga oshirilishi mumkin. Vaqtinchalik farqlar samarasini aks ettirish usullari turlicha bo`lishi mumkin. Ba`zan bu to`g`risidagi ma`lumotlar moliyaviy hisobotlarning tushunti- rish xatlariga kiritilsa, ba`zan ular soliq samarasini buxgalteriya hisobida aks ettirish yo`li bilan o`zini nomoyon qiladi. 4.Vaqtinchalik farqlarning soliq samarasi hisobi

www.arxiv.uz Vaqtinchalik farqlar soliq bazasiga ta ь sir ko`rsatib, kelgusi davrlar uchun tug`ri keluvchi soliq summasini oshiradi, yoki kamaytiradi. Buning natijasida buxgalteriya hisobida yana ikkita yangi tushuncha yuzaga keladi: 1.Vaqtinchalik farqlar bo`yicha muddati uzaytirilgan daromad (foyda) solig`i; 2.Vaqtinchalik farqlar bo`yicha daromad (foyda) solig`i yuzasidan muddati uzay- tirilgan majburiyatlar. Bunday moddalarni hisobga olishning muhimligi shundan iboratki, ular yirik kompaniyalarning yillik balanslarida juda sezilarli summani tashkil qilishi mumkin. Masalan, 1999 yil yakuni bo`yicha bu summa «Daimler Chrysler» kom- paniyasida 1,9 mlrd. AQSh dollarini, «Boeing Company» kompaniyasida ham 1,9 mlrd AQSh dollarini, «Bristol Meyers» kompaniyasida 415 mln. AQSh dolla-rini va «Goodyear» kompaniyasida 376 mln.AQSh dollarini tashkil qilgan. Yangi hisobvaraqlar rejasida bu moddalarning joriy va uzoq muddatli qismini alo-hida tarzda hisobga olish ko`zda tutilgan. Vaqtinchalik farqlar bo`yicha muddati uzaytirilgan foyda solig`i. Bu modda soliqqa tortiluvchi foyda summasini vaqtinchalik farqlar ta ь siri natijasida buxgalteriya foydasidan ko`p bo`lgan holatda yuzaga kelib, muddati uzaytirilgan soliq aktivini hosil kiladi. Kelgusi yillarda bu mod-dadagi summa muddati uzaytirilgan majburiyatlar hisobidan tartibga solinadi. 2-misol. «XYZ» korxonasi bo`yicha hisobot davrida ishlab chiqarish usulini qo`llab asosiy vositalarga hisoblangan eskirish summasi 700 ming so`mni tashkil qilgan. Lekin soliq Kodeksi soliq hisobi uchun eskirish hisoblashning to`g`ri chiziqli usulini tavsiya etgan va ushbu usul bo`yicha hisoblangan eskirish summasi 500 ming so`mdan iborat bo`lishi lozim edi. Bu holatda soliqqa tortiladigan foyda summasini ko`paytirishga olib keluvchi vaqtinchalik farq (700000 – 500000 = 200000) yuzaga keldi. Ushbu misol ma`lumotlaridan foydalanib, avval hisoblangan soliq summasiga aniqlik kiritamiz. Echim: 1.Buxgalteriya foydasi 500000 2.Doimiy farklar (+):

www.arxiv.uz issiq ovqat xarajatlari 200000 moddiy yordam summasi 100000 300000 3.Soliqqa tortiladigan foyda 800000 4.Soliq stavkasi 18 % 5.Foyda solig`i summasi 144000 6.Vaqginchalik farqlar (+; -) : Asosiy vositalar eskirishidagi farq (+) 200000 7.Soliqqa tortiladigan foyda (800000+200000) 1000000 8.Soliq stavkasi 18 % 9.Foyda solig`i summasi 180000 Vaqtinchalik farqlar ta`siri ostida yuzaga kelgan foyda solig`i summasiga buxgalteriya yozuvi rasmiylashtiriladi: Dt «Foyda solig`i bo`yicha xarajatlar» 144000 Dt «Vaqtinchalik farqlar bo`yicha muddati uzaytirilgan foyda solig`i; 36000 Kt «Hisoblangan foyda solig`i» 180000 Demak, bu holatda hisobot davri uchun hisoblangan soliqning bir qismi (36000 so`m)ni xarajat sifatida tan olishning muddati uzaytirilmoqda. Bu summa korxona balansining joriy yoki uzoq muddatli aktivlar bo`limiga tegishli bo`lgan «Vaqtinchalik farqlar bo`yicha muddati uzaytirilgan daromad (foyda) solig`i» deb nomlangan moddasida aks ettiriladi. Vaqtinchalik farqlar bo`yicha daromad (foyda) solig`i yuzasidan muddati uzayti rilgan majburiyatlar Bu modda soliqqa tortiluvchi foyda summasini vaqtinchalik farqlar ta`-siri natijasi buxgalteriya foydasidan kam bo`lgan holatda yuzaga kelib, muddati uzaytirilgan majburiyatni hosil qiladi. Kelgusi yillarda bu moddadagi summa muddati uzaytirilgan daromad (foyda) solig`i hisobidan tartibga solinadi. Ushbu holatni misol yordamida ko`rib chiqamiz.

www.arxiv.uz 3-misol. «XYZ» korxonasi bo`yicha hisobot davrida ishlab chiqarish usulini asosiy vositalarga hisoblangan eskirish summasi 600 ming so`mni tashkil qilgan. Lekin soliq kodeksi soliq hisobi uchun eskirish hisoblashning to`g`ri chiziqli usulini tavsiya etgan. Bu usul bo`yicha hisoblangan eskirish summasi 850 ming so`mdan iborat bo`lishi lozim edi. Bu holatda soliqqa tortiladigan foyda summasini olib keladigan vaqtinchalik farq (850000- 600000 = 250000) yuzaga keladi. Echim: 1.Buxgalteriya foydasi 500000 2.Doimiy farqlar (+): issiq ovqat xarajatlari 200000 moddiy yordam summasi 100000 300000 3.Soliqqa tortiladigan foyda 800000 4.Soliq stavkasi 18 % 5.Foyda solig`i summasi 144000 6.Vaqtinchalik farqlar (+;-): Asosiy vositalar eskirishidagi farq (-) (250000) 7.Soliqqa tortiladigan foyda (800000-250000) 550000 8.Soliq stavkasi 18 % 9.Foyda solig`i summasi 99000 Bu holatda soliq bo`yicha yuzaga kelgan ko`shimcha majburiyat summasi quyidagi buxgal teriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi: Dt «Foyda solig`i bo`yicha xarajatlar» 144000 Kt «Hisoblangan foyda solig`i» 99000 Kt «Vaqtinchalik farqlar bo`yicha foyda solig`i yuzasidan muddati uzaytirilgan majburiyatlar 45000 Bu holatda foyda solig`i bo`yicha tan olingan xarajatlarning bir qismi (45000 so`m)ni to`lash muddati uzaytirilmoqda. Bu summa korxona balansining

www.arxiv.uz joriy yoki uzoq muddatli majburiyatlar bo`limiga tegishli bo`lgan «Vaqtinchalik farqlar bo`yicha daromad (foyda) solig`i yuzasidan muddati uzaytirilgan majbu- riyatlar» deb nomlangan moddasida aks ettiriladi. 5. Т o`lanadigan soliq summasini hisoblash tartibi Hisobot davrida to`lanishi lozim bo`lgan soliq summasini aniqlashda ko`yi- dagi holatlarga ahamiyat berilishi lozim: hisobot davrida amaldagi soliq stavkasi; foyda solig`ini to`lov manbaida ushlab qolish bilan bog`liq holatlar; foyda solig`i bo`yicha berilgan imtiyozlar; Soliq stavkalari va ularni qo`llash bilan bog`liq maxsus holatlar har yili O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq qo`mitasi tomonidan e`lon qilib boriladi va uning 2004 yil uchun umumiy tartibda soliq to`lovchi bo` - lib hisoblangan xo`jalik yurituvchi sub`ektlar bo`yicha belgilangan darajasi 18% ni tashkil qiladi. Bu ko`rsatkich auktsionlar o`tkazishdan, gastrol-kontsert faoliyati bilan shug`ullanishga litsenziyasi bo`lgan yuridik va jismoniy shaxslarni, shuningdek norezidentlarni jalb qilish yo`li bilan ommaviy tomosha tadbir-larini tashkil etishdan daromad oluvchi huquqiy shaxslar uchun 35% darajasida o`rnatilgan. Ayrim toifadagi soliq to`lovchilarga quyida keltirilgan darajalarda soliq stavkalari belgilangan. Jumladan : - Ustav jamg`armasi 1 mln AQSh dollarigacha ekvivalent bo`lgan miqdorda bel- gilangan va Ustav jamg`armasidagi xorijiy sarmoyaning hissasi 50 foiz va un-dan ortiq bo`lgan chet el investitsiyalari ishtirokidagi ishlab chiqarish korxo-nalari uchun – 18 % ; - Ustav jamgarmasi 1 mln AQSh dollari va undan yuqori summaga ekvivalent bo`lgan miqdorda Ustav jamg`armasidagi xorijiy sarmoyaning hissasi 50 foiz va undan ortiq bo`lgan chet el investitsiyalari ishtirokidagi ishlab chiqarish korxona- lari uchun – 16% ;

www.arxiv.uz - Bolalar uchun tovarlar, ayollar gigiena buyumlari hamda badiiy hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan huquqiy shaxslar uchun – 10% - O`z ishlab chiqargan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) eksportining erkin almash- tiriladigan valyutadagi hissasi quyidagi miqdorlarni tashkil etadigan eksport-chi korxonalar uchun : a) sotishning umumiy hajmida 15 % dan 30 % gacha bo`lsa – belgilangan stavka 30 % ga pasaytiriladi; b) sotishning umumiy hajmida 30 % va undan yuqori bo`lsa - belgilangan stavka 2 baravariga pasaytiriladi. Soliq Kodeksining 42-moddasida to`lov manbasida ushlab qolinadigan soliqlar to`g`risida ma`lumot berilgan.Unga ko`ra huquqiy shaxslarga to`lanayotgan dividend va foiz ko`rinishidagi daromadlar to`lov manbasida 15 % stavka bo`yicha soliqqa tortiladi. O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida soliqqa tortiladigan bazasini kamaytirishga olib boruvchi xarajatlar keltirilgan. Ularga quyidagilar kiradi: ekologiya, salomatlik va xayriya jamg`armalari, madaniyat, xalq ta ь limi, sog`liqni saqlash, mehnat va aholini ijtimoiy muxofaza qilish, jismoniy tarbiya va sport muassasalariga qilingan badal summasiga, lekin soliqqa totiladigan daromad(foyda)ning 1 % dan ko`p bo`lmagan miqdorda. 4-misol. «XYZ» korxonasi bo`yicha hisobot yilidagi soliqqa tortiluvchi foyda 500 ming so`mni tashkil qilgan. Shu davrda korxona tomonidan qariyalar uyiga yordam tariqasida o`tkazib bergan summasi 25 ming so`mga teng bo`lgan. Echim: Ushbu holatda korxona soliqqa tortiladigan foyda summasini faqat 5000 so`mga (500000 x 1 % ) kamaytirishi mumkin. Shunga ko`ra soliqqa tortila- digan foyda summasi 495 ming so`mga teng bo`ladi (500000 - 5000). Х ayriya sifatida o`tkazilgan summa (25000 so`m) bilan, soliqqa tortish bazasini kamaytirishga olib borilgan (5000 so`m) summa o`rtasidagi farq, 20 ming so`m ( 25000 – 5000 ) korxo-naning sof foydasi hisobidan qoplanadi.

www.arxiv.uz Investitsiyalarga (O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qaroriga qo`ra asosiy ishlab chiqarishni rivojlantirish, kengaytirish va rekonstruktsiya qilishga, kollejlar, akademik litseylar, maktablar va maktabgacha ta ь lim muassasalari qurilishiga), shuningdek investitsiyalar uchun olingan kreditlarni uzishga yo`naltirilayotgan xarajatlar summasiga, hisoblangan eskirishdan to`liq foydalanish sharti bi lan, biroq soliq solinadigan daromadning 30 % dan ko`p bo`lmagan miqdorda; 5-misol. Korxona hisobot davrida ishlab chiqarishni rekonstruktsiyalash ishlariga 3000 ming so`m mablag` sarfladi. Hisobot sanasiga jamg`arilgan eskirish summasi 2000 ming so`mni, hisobot yilining soliqqa tortiladigan foydasi esa 1500 ming so`mni tash kil qilgan. Echim: Bu holatda korxona soliq bo`yicha berilgan imtiyozdan foydalanishi uchun jamg`a rilgan eskirish summasini to`liq hisobga olishi lozim. Bunga ko`ra, imtiyoz summasi 1000 ming so`m (3000 ming so`m - 2000 ming so`m)ni tashkil qiladi. Keyingi shart bu summa soliqqa tortiladigan foydaning 30 % dan ortmasligi lozim. Bu holatda imtiyoz summasi (1500 x 30 %) 450 ming so`mni tashkil qiladi. Demak, korxona rekonstruktsiya qilishga 3000 ming so`m miqdorida sarflagan mablag`idan soliqqa tortiladigan bazani boshqa shart sharoitlar o`zgarmagan holda 450 ming so`mga kamaytirishi mumkin . diniy va jamoat tashkilotlarining (kasaba uyushmalari, siyosiy partiya-lar va harakatlardan tashqari), xayriya jamg`armalarining mulkida bo`l-gan korxonalar daromadi (foydasi)dan shu birlashmalar va jamg`arma-larning Ustavida belgilangan faoliyatni amalga oshirish uchun yo`nalti-riladigan ajratmalari summasiga; tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini o`tkazishga ketgan xarajat-larning 3 % sum - masiga; sportni rivojlantirishga ko`maklashish, futbol klublari va maktab-larining moddiytexnika bazasini mustahkamlashga sarflanadigan mab-lag`lar summasiga, biroq soliq solinadigan daromad (foyda)ning 5 % gacha miqdorda;

www.arxiv.uz xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning daromadlari bo`yicha soliqqa tortiladigan baza zahira fondi korxona Ustav jamg`ar-masining 25 % ga etkuniga qadar daromad (foyda)ning 25 % gacha miqdor-da zahira fondiga o`tkaziladigan ajratmalar summasiga kamaytiriladi; ishlovchilar umumiy sonining 3 % dan ko`prog`ini nogironlar tashkil etgan huquqiy shaxslar uchun daromad (foyda) solig`i summasi belgilangan me`yordan ortiq ishga joylashtirilgan nogironlarning har bir foiziga daromad (foy da) solig`i 1 % kamaytiriladi. Bundan tashqari, amaldagi qonunchilikda xorijiy sarmoyalar kiritilgan korxona larning foydasi mahsulotni eksport qilishdan keng iste`mol tovarlari; bolalar uchun tovarlar ishlab chiqarishdan olingan foyda summasi imtiyozli tarzda soliqqa tortilishi ko`zda tutilgan. Imtiyozlardai foydalanish paytida yana bir muhim shartni hisobga olish lozim, ya ь ni hisoblangan barcha imtiyozlar summasi soliqqa tortiladigan bazaning 50% dan ortmasligi lozim. 6-misol. «XYZ» kompaniyasi bo`yicha hisobot tuzish sanasiga qo`yidagi ma ь lumotlar mavjud: buxgalteriya foydasi 1500 ming so`m; to`langan jarimalar 50 ming so`m; engil avtomashinadan foydalanish xarajatlari 100 ming so`m; shaharni obodonlashtirishga qilingan xarajatlar 60 ming so`m; futbolni rivojlantirish uchun o`tkazilgan summa 75 ming so`m; hisobot davrida dargumon lekin hali da`vo muddati tugamagan debitorlik qarzlari bo`yicha tashkil qilingan zahira summasi 25 ming so`m; olingan dividendlar summasi 30 ming so`mni tashkil qilgan. Korxona hisobot davrida buxgalteriya hisobi maqsadlarida Т MZlarni baholashning FIFO usulidan foydalangan va buning natijasida mahsulot tannarxiga 600 ming so`mlik xarajatlarni hisobdan chiqargan. Soliq Kodeksi bu maqsadlarda o`rtacha tortilgan qiymat usulini tavsiya etgan va kor xona bu usulni qo`llaganda hara-jatlarso`mmasi 750 ming so`mni tashkil qilar edi. Ushbu ma ь lumotlardan foyda-lanib, hisobot yili uchun foyda solig`iso`mmasini aniqlash lozim. Echim: «XYZ» kompaniyasining 200 x yil uchun foyda solig`i hisobi

www.arxiv.uz 1.Buxgalteriya foydasi 1500000 2.Doimiy farqlar (+): - engil avtomashinadan foydalanish xarajatlari 100000 - shaharni obodonlashtirish xarajatlari 60000 - futbolni rivojlantirishga qilingan sarflar 75000 - to`langan jarimalar 50000 285000 3.Olingan dividendlar, foizlar 30000 4.Soliqqa tortiluvchi foyda 1815000 5.Soliq stavkasi 18 % 6.Foyda solig`i summasi 3267 00 7.Vaqtinchalik farqlar (+, -) : Dargumon qarzlar bo`yicha xarajatlar (+) 25000 Т MZlarni baholash (750000-600000) (-) (150000) 8.Vaqtinchalik farqlarni hisobga olgan soliqqa tortiladigan foyda (1815000- 125000) 1690000 9.Soliq bo`yicha imtiyozlar: - obodonlashtirish xarajatlari bo`yicha (1%) 16900 - futbolni rivojlantirish xarajatlari bo`yicha (5%) 75000 91900 10.Imtiyozlarni hisobga olgan soliqqa tortiladigan foyda 1598100 11.Soliq stavkasi 18 % 12. Hisoblangan foyda solig`i summasi 287658 Ushbu hujalik muomalalari bo`yicha tuzilgan buxgalteriya yozuvlari ko`yida-gicha bo`ladi: Dt «Foyda solig`i bo`yicha xarajatlar» 326700 Kt « Х isoblangan foyda solig`i» 287658

www.arxiv.uz Kt «Vaqtinchalik farqlar bo`yicha daromad (foyda) solig`i» yuzasidan muddati uzaytirilgan majburiyatlar 39042 6. Iqtisodiy faoliyatdan zarar ko`rilgan vaziyatdagi soliq hisobi Soliq qonunchiligi tadbirkorlik faoliyatidan ko`rilgan zararni kelgusi davrlar daromad(foyda)i hisobiga qoplash uchun, uni ma`lum muddatga ko`chirishga yo`l qo`yadi. Zarar bilan bog`liq bo`lgan, hisoblangan soliq summasining kamayishi zarar ko`rilgan hisobot davri foyda solig`ining hisob-kitobiga quyidagi hollarda kiritilishi mumkin: 1. Kelgusida soliqka tortiladigan daromad(foyda) bu zararni qoplash uchun etarli bo`lishi to`g`risida to`liq ishonch mavjud bo`lganda; 2. Vaqtinchalik farqlar bo`yicha muddati uzaytirilgan daromad (foyda)solig`i hisobvarag`i bo`yicha qoldiq mavjudligida. Agar qoplash to`lanishi lozim bo`lgan soliqning kamayishi sifatida aks ettirilishi mumkin bo`lsa, bu holda imtiyoz undan foydalaniladigan davr hisobo- tiga kiritiladi, lekin u vujudga kelgan oldingi davr ko`rsatkichlarining tuzati-shi sifatida aks ettiriladi. Bunday yondashuv, qoplash manbai bo`lib, vujudga ke-lishi bu qoplashdan foydalanish imkonini beruvchi kelgusi foyda emas, balkim soliq to`lovlarining qisqarishi ishtirok etadi degan farazga moc keladi. 7. Foyda solig`i bo`yicha yoritishlar 1. Foyda solig`i bo`yicha xarajatlarning qo`yidagi elementlari alohida yoritilishi lozim: o soliq bo`yicha xarajatlarning joriy qismi; o hisobot davrida aniqlanib, avvalgi soliqlar darajasiga qilingan t u zatishlar; o vaqtinchalik farqlarni hisobga olish natijasida yuzaga kelgan soliq bo`yicha muddati uzaytirilgan xarajatlar summasi;

www.arxiv.uz o soliq stavkalarini o`zgarishi va yangi soliqlarni kiritilishi bilan bog`liq soliq bo`yicha xarajatlardagi o`zgarishlar; o zarar ko`rilgan hisobot davriga kiritilgan hisoblangan soliq summasining kamaygan summasi; o favqulodda moddalar, sezilarli xatolar va hisob siyosatidagi o`zgarish-larga tegishli soliqlarni to`lash bo`yicha xarajatlar; o soliqlarni to`lash xarajatlari va buxgalteriya daromad (foyda) orasidagi farq cummasining izohi va boshqalar

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi Qonuni Тoshkent, 1996 yil 30 avgust. 2. O`zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Тoshkent, 2002 yil 8 fevral 3. «Statistika va moliyaviy hisobotlarni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to`g`risida» gi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 25 iyundagi qarori. Soliq to`lovchining jurnali. 2002 yil, 8-son, 19-bet. 4. O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi, 2003 yil. 5. 21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti. Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 yil. 6. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida Nizom, Т oshkent, O`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi 2002 yil. 7. Bakaev A.S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatel ь stvo Bux.uchet, 1994 g. 8. Beloborodova V.A i dr. Kal ь kulyatsiya sebestoimosti produktsii v promo`sh-lennosti, Moskva, FiS,1989 g. 9. Blank I.A. Osnova finansovogo menedjmenta, v 2 tomax, Kiev, «Nika- TSentr» «El ь ga», 2002 g. 10. Druri K. «Vvedenie v upravlencheskiy i proizvodstvenno`y uchet», Moskva, Audit, 1998 g. 11. Medvedov A.N. «Kak izbejat ь buxgalterskix oshibok» Moskva, Infra-M 1997 g. 12. Mejdunarodno`e standarto` finansovoy otchetnosti, Moskva, Askeri,1999 g 13. Myuller G. i drugie «Uchet: mejdunarodnaya perspektiva» Moskva, Finanso` i statistika, 1993.

O'xshashlar

Lizing hisobi

Investitsiyalar hisobi

Majburiyаtlar hisobi

Materiallar hisobi

Invesтitsiyalar hisobi