Махаллий бюджет даромадлари ва уларни шакллантириш механизмлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Махаллий бюджет даромадлари ва уларни шакллантириш механизмлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

335.5 KB

Ko'chirib olish

Ма х аллий бюджет даромадлари ва уларни шакллантириш механизмлари Режа: 1 . Маҳаллий бюджет даромадлари тўғрисида тушунча 2. Маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш манбалари ва усуллари 3. Бюджет даромадларини тўғри шакллантиришда молия ва солиқ органларининг вазифалари 4. Бюджет даромадларини алоҳида белгиларига кўра таснифлаш 5. Хориж мамлакатларида м аҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш

Таянч сўз ва иборалар Маҳаллий бюджет даромадлари, Маҳаллий бюджетлар даромад базаси, тартибга солувчи солиқлар, Маҳаллий бюджетларни таснифлаш, солиқлu даромадлар, солиқ боқимандалиги, тушум, бюджет дотацияси, бюджет субвенцияси 5.1.Маҳаллий бюджет даромадлари тўғрисида тушунча Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритгач суверен давлатнинг энг муҳим хусусиятларидан бири бўлган солиқлар тизимини аста-секин миллий хусусиятларини инобатга олган ҳолда ўзлаштирмоқда. Маҳаллий бюджет даромадларининг асосий қисмини солиқлар ташкил этади. Давлат миқиёсида солиқлар ЯИМнинг деярли учдан бир қисмини қайта тақсимлаб, бюджетга туширади ва у орқали давлатнинг ижтимоий зарурий харажатларини молиялаштиришга йўналтиради. Кейинги йилларда ресурс солиқларининг салмоғи анча ошмоқда. Бу эса ер, сув ва бошқа ресурслардан самарали фойдаланилишини таъминлайди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлаганларидек, «Давлат бюджети даромадларининг катта қисмини жойларга бериб, бюджетларни мустаҳкамлаш зарур. Бу ҳам минтақада мустақилликни ошириш, уларнинг ташаббускорлигини, бюджетнинг ижросидан манфаатдорлигини ва бу борадаги маъсулиятни ошириш имконини беради. Бундан ташқари, бу нарса маҳаллий бюджетларга тушумларнинг янги манбаларини қидириб топишни рағбатлантиради, жойларда бюджет интизомини мустаҳкамлайди» 1 . Ўзбекистон Республикаси «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонунда таъкидланишича, маҳаллий бюджет - Давлат бюджетининг тегишли вилоят, туман, шаҳар, пул маблаблағлари жамғармасини ташкил этувчи бир қисми бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек, молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади. Маҳаллий бюджетларнинг даромад қисмини шакллантиришнинг ҳозирги пайтда амалда бўлган тартиби қуйидаги камчиликларнинг олдини олишга имконият бермайди: - маҳаллий ҳокимият органлари томонидан йиғиладиган молиявий маблағлар, харажатларни қоплаш учун етарли бўлмайди, бу нарса маҳаллий инфратузилманиривожлантириш имкониятларини сезиларли даражада пасайтиради; - бюджет харажатларининг етмайдиган қисмини республика бюджети ҳисобидан тўлдириш маҳаллий ҳокимиятларнинг марказий органларига нисбатан бўлган қарамлигини кучайтиради; - маҳаллий ҳокимият органлари маблағларга бўлган объектив ва асосланган эҳтиёжлардан келиб чиқиб, даромадларнинг қўшимча манбаларини излашга бўлган мустақилликни маълум даражада йўқотади. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон иқгисодий ислоҳатларни чуқурлаштргриш йўлида. Т.: Ўзбекистон. 1995.208 б.

Маҳаллий бюджет даромадларини шакллантиришнинг янги моделига бўлган зарурият бюджетни қайта ўзгартиришга олиб келган. Давлат бошқаруви тамойиллари ўзгаришлари билан бирга ҳозирги пайтда мақсадлар ҳамда бюджетни ҳудудий тартибга солиш тамойилларининг ўзгаришлари билан боғлиқдир. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов томонидан солиқ тизимига хос бўлган принципиал ёндашувлар таърифлаб берилди. Республикада эндигина шаклланаётган солиқ тизимига кўпроқ эътибор берилиши ва такомиллаштирилиши лозим. Солиқлар давлат бюджети ва маҳаллий бюджетларни тўлдиришнинг асосий манбаи эканлиги ҳаммамизга равшан. Солиқлар хўжалик фаолиятининг барча соҳаларини қамраб олиш билан бирга, ҳар бир тармоққа, корхонага алоҳида ёндашувни таъминлаши лозим. Бундан ташқари, солиқлар даромадларнинг бир қисмини қамраб олади, улар халқ хўжалигига аҳолига зарур бўлган маҳсулот ва товарларни ишлаб чиқаришга интилувчи корхоналар ҳамда фуқароларни ҳар жиҳатдан рағбатлантириши керак. Фуқароларнинг даромад солиғи шкаласи ўзгартирилиб, солиқ оғирлиги бир оз камайтирилди, экология солиғи ва ижтимоий инфраструктурасини ривожлантириш солиғи жорий этилди. 1999 йили киритилган меъёрдан ортиқ ишлаб чиқариш заҳиралари учун 4 фоизли ҳақ 2000 йилдан бекор қилинди. 2000 йилдан бошлаб сотилмаган тайёр маҳсулотлар меъёридан ортиқ олдиғи учун 2 фоизли ҳақ жорий этилди ва тўлиқ маҳаллий бюджетларга ўтказиладиган бўлди. Узбекистоннинг мустақил солиқ тизимини яратиш ҳаракати асосан 1992 йил 15 февралдаги «Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлари солиқлари тўғрисида» ги Қонун ва 1993 йил май ойида Олий Кенгашнинг "Маҳаллий солиқлар тўғрисида" ги Қонуннинг қабул қилинишидан бошланди. Бу Қонунлар бўйича чиқарилган солиқлар йилма-йил такомиллаштирилиб борилди. Ниҳоят 1997 йил 24 апрелда "Ўзбекистон Республикасининг солиқ Кодекси" қабул қилинди. Бу Кодекс солиқ ва йиғимлар ҳақидаги ҳуқуқий асослар ягона хужжатга тўпланди. Солиқ Кодекси асосида бир қанча йўриқномалар ва тартиблар ишлаб чиқилди. «Бюджет даромадларининг ишончлилигини таъминлашда, энг аввало, бу жараёнга хориж тажрибаларидаги тамойиллар ва механизмларни тадбиқ этиш йўли билан солиқ солиш тизимини такомиллаштириш талаб этилади» 2 . Маҳаллий ҳокимият органлари маҳаллий бюджетга даромадлар келиб туришини ва ресурслардан мақсадли фойдаланишдан манфаатдорлар, чунки жойларда иқтисодиёт ва маданиятнинг ўсиш суръатлари маҳаллий резервларни сафарбар этишга, маблағларни режали сарфлашга доир ишларни ташкил этишга б е в о с и т а б о ғ л и қ б ў л и б , б у э с а , ў з н а в б а т и д а , у м у м а н Ў з б е к и с т о н Республикасининг давлат бюджетини муваффақиятли 2 Ли В. Проблемм обеспечения устойчивости бюджетнмх поступлений. // Экономическое обозрение. 2003. №7. стрЗ

бажаришга имкон яратади. Маҳаллий бюджетлар даромадлар базасини янада мустаҳкамлаш, бюджелараро муносабатларни ислоҳ қилишнинг асосий йўналишларидан бири ҳисобланади. Республикамизда маҳаллий солиқлар ва солиқсиз тушумлардан шаклланган даромадлари маҳаллий бюджетлар харажатларининг жуда кам қисмини қопланганлиги туфайли, маҳаллий бюджетлар даромадларининг асосий қисми бюджетлараро тартибга солиш орқали шакллантирилади. Тартибга солинадиган даромадлар-бу юқори бюджетлардан қуйи бюджетга уларнинг даромад ва харажатларини бошқариб туриш мақсадида бериладиган пул маблағлари мажмуасидир. Тартибга солинадиган даромадларга ушбу мақсадлар учун ишлатиладиган барча молиявий ресурслар, яъни алоҳида умумдавлат солиқларидан ўтказмалар, дотациялар, субвенциялар, юқори бюджетдан ўзаро ҳисоб-китоб асосида олинган маблағлардир. Шундай қилиб, тартибга солинадиган даромадлар бу юқори хукумат органлари томонидан қуйи ҳукумат органларига қонунчилик актлари (қонунлар, қарорлар, низомлар, буйруқлар) асосида бериладиган даромадлардир. Маблағларнинг берилиши режалаштирилган йилнинг бошида, бошқариш режаси ва режалаштирилган йилнинг бюджет тўғрисидаги қонунчилик актига асосан ёки юқори ижро этувчи ва тартибга солувчи органларининг кўрсатмасига биноан бюджетни бажариш жараёнида амалга оширилади. Маҳаллий бюджетларнинг тартибга солинадиган даромадларини умумий тузилишини юқоридаги чизмада кўришимиз мумкин. 5.2. Маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш манбалари ва усуллари Республика ҳукумати ва маҳаллий ҳокимият органлари томонидан кўрилган чора-тадбирлар натижасида кейинги йилларда маҳаллий

бюджетларнинг даромад қисмларини шакллантириш масалаларида ижобий силжиш кузатилди. Маҳаллий бюджет даромадлари: -қонун хужжатларида бегиланган нормативларга мувофиқ маҳаллий бюджетларга йўналтириладиган маҳаллий солиқлар, йиғимлар, божлар ва бошқа мажбурий тўловлар. -қонун хужжатларида бегиланган нормотивларга мувофиқ маҳаллий бюджетларга ўтказиладиган умумдавлат солиқлари, йиғимлари, божлари ва бошқа мажбурий тўловлар. -қонун ҳужжатларида бегиланган нормотивларга мувофиқ давлат мулки объектларини жойлаштириш, фойдаланишга беришдан олинадиган даромадлар; -қонун ҳужжатларига мувофиқ мерос олиш, ҳадя этиш ҳуқуқи бўйича давлат мулкига ўтган пул маблағлари. -юқори бюджетлардан бериладиган бюджет дотациялари, бюджет субвенциялари ва бюджет ссудалари. -юридик ва жисмонии шахслардан, шунингдек, чет эл давлатларидан келган қайтарилмайдиган пул тушумлари. -қонун ҳужжатларида таъқиқланмаган бошқа даромадлар ҳисобига шакллантирилади. Ўзбекистоннинг ягона солиқ тизими яратилиб, унга умумдавлат солиқлари ва маҳаллий солиқлар ҳамда йиғимлар киритилди. Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодексининг 5-8 моддаларига биноан солиқ тизими қуйидаги таркибга эга. Умумдавлат солиқлари: ҳуқуқий шахсларнинг даромадига (фойдасига) солиқ, жисмоний шахсларнинг даромадига солиқ, қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи, ер остидан фойдаланиш солиғи, экология солиғи, сув ресурсларидан фойдаланиш солиғи, савдо ташкилотларининг ялпи даромад солиғи, божхона солиғи, қимматли қоғозларни рўйхатдан ўтказиш йиғим, бошқа даромадлар. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар: мол-мулк солиғи, ер солиғи, кичик бизнес учун ягона солиқ, ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш солиғи, савдо ҳуқуқи учун йиғими жумладан, алоҳида товарлар турларини сотиш учун лицензия йиғими, тадбиркорлик билан шуғулланувчи юридик ҳамда жисмоний шахсларни рўйхатдан ўтказиш йиғим, автотранспортнинг вақтинчалик турар жой йиғими ва солиғи. Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджетлари томонидан харажатларни амалга ошириш учун даромадларга эга бўлиши керак. Шунинг учун маҳаллий бюджет даромадларини шаклланишининг амалдаги холати ва ушбу жараёндаги даромад манбаларини тахлил қиладиган бўлсак, авваломбор, даромадларнинг шаклланишига эътибор бериш лозим. Махаллий бюджет даромадларининг манбалари таркиби қуйидаги чизмада берилган.

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида маҳаллий ҳукумат ва бошқарув органларини жавобгарлиги билан бирга, уларнинг манфаатдорлигини ошириш мақсадида, маҳаллий бюджетлар ихтиёрида «қуйидаги умумдавлат солиқлари ва йиғимларини тўлалигича қолдириш кўзда тутилган: • сув ресурсларидан фойдаланиш. • экология солиғи ва атроф муҳтини тўлов. • ягона солиқ • юридик шахс мақомга эга бўлмасдан, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган жисмоний шахслардан олинадиган солиқ фиксированний солиқ; • пиво, ўсимлик ёғи, хўжалик совунидан олинадиган акцизлар.» 3 2002 йилда асосан гилам ва гилам маҳсулотлари, хрустал буюмлар ва хрусталдан ясалган қандиллар, мебел, видео-аудио аппаратураси ва кумушдан қилинган ошхона анжомлардан олинадиган акцизлар» 4 ҳам маҳаллий бюджетга 3 Ўзбекистон Республикасининг Вазргрлар Маҳкамасининг 2002 йил 30 декабрдаги 455-сонли«Ўзбекистон Республикасининг 2003 йилги Давлат бюджети ва асосий макроиқтисодий истиқбол кўрсаткичлари тўғрисида»ги қарори. 4 Ўзбекистон Республикасининг Вазргрлар Маҳкамасининг 2001 йил 31 декабрдаги 490-сонли «Ўзбекистон Республикасининг 2002 йилги Давлат бюджети ва асосий макроиқтисодий истиқбол кўрсаткичлари тўғрисида»ги қарори.

киритилар эди. Барча даражадаги маҳаллий бюджетларнинг мустақиллигидан келиб чиқиб, уларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, территориал даромадлар манбаларини, маҳаллий бюжетлар даромадларини ўз даромадлари ёки бириктирилган солиқлар ва тартибга солинувчи солиқлар ҳисобига шакллантирилади. Маҳаллий бюджет даромадлари асосан иккига бўлинади: => маҳаллий бюджетга бевосита тушувчи даромадлар. => юқори ташкилотдан ажратма сифатида келадиган даромадлар. Маҳаллий бюджетларнинг ўз даромадлари шаҳарларда 30-40 фоизни, қишлоқ жойларда 10-20 фоизни ташкил этади, қолган қисмини ажратма даромадлар ташкил этади. Албатта, маҳаллий иқтисодиёт қанчалик ривожланса даромадлар кўпаяди, маҳаллий бюджетнинг ўз даромадлари қанча кўпайса, унинг имконияти шунча барқарорлашади. Маҳаллий бюджетнинг ўз даромадлари асосан маҳаллий солиқлар ва йиғимлар, умумдавлат солиқларнинг ажратмаларидир. Тартибга солинувчи даромадлар пул маблағларининг йиғиндиси юқори бюджетлардан қуйи бюджетга бериладиган барча молиявий ресурслардир. Қорақалпоғистон Республикаси ва маҳаллий бюджетларга бюджет ссудаси шаклида хам молиявий маблағлар келиб тушади. Бюджет ссудаси - юқори бюджетдан қуйи бюджетга ёки республика бюджетидан резидент - хукуқий шахсга ёки чет эл давлатига қайтариш шарти билан ажратиладиган маблағ. Бюджет субвенцияси-қонун хужжатларида назарда тутилган тартибда муайян мақсадларда сарфлаш шарти билан юқори бюджетдан қуйи бюджетга қайтармаслик шарти билан ажратиладиган пул маблағлари. Бюджет дотацияси ўз даромадлари ва бюджетни тартибга солувчи бошқа маблағлар етишмаган тақдирда қуйи бюджетнинг харажатлари билан даромадлари ўртасидаги фарқни қоплаш юқори бюджетдан қуйи бюджетга қайтармаслик шарти билан ажратиладиган пул маблағларидир. Бюджет субсидицияси-бошқа даражадаги бюджетдан ажратиладиган бюджет маблағлари бўлиб, ҳуқуқий ва жисмоний шахсларга максадли харажатларни бир қисмини молиялаштириш билан берилади. Бюджет субвенциялари ва бюджет дотациялари Қорақалпогистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджетларга давлат бюджетининг тасдиқланган чегара доирасида берилади. Бунда қуйидаги кўрсаткичлар эътиборга олинади: => ўзининг даромад базасини ҳисобга олганда территориянинг молиявий аҳволи; => иқтисодий-ижтимоий, экологик, демографик ва бошқа умудавлат вазифалар ва дастурлар; => минтақалар бўйича товар ва хизматларнинг баҳосидаги фарқ; => ҳар бир минтақада яшовчи аҳоли сони; => минтақада жойлашган корхона, ташкилот ва муассасаларнинг бюджет маблағларига бўлган эҳтиёжи; => минтақалараро молиявий баланслаштиришда эътиборга олинадиган

бошқа факторлар. Қорақалпогистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларда харажатлар ва даромадлар ўртасидаги вақтинчалик кассалик фарқ айланма касса маблағи, юқори бюджетдан бериладиган бюджет ссудаси билан, ўтган даврда ишлатилмай қолган бюджет маблағлари ҳисобига қопланади. Айланма касса маблағи меъёри - молия йилида Қорақалпогистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджет ҳисобварақларида туриши мумкин бўлган пул маблағларининг қонун хужжатлари билан белгиланадиган энг кам миқдоридир. Айланма касса маблағи меъёри қонун хужжатларига мувофиқ молия йили бошида Қорақалпогистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджет ҳисобварақларида белгиланган йиллик бюджет доирасидаги харажатларнинг, иш ҳақи ва унга ҳисобланадиган ажратмаларнинг ўн иккидан бир қисмини ташкил қиладиган пул маблағларининг минимал миқдоридир. Айланма касса маблағи меъёрининг ҳажми давлат бюджети тўғрисидаги Қонунда белгиланади. Шунингдек, марказлашган тадбирларни молиялаштириш мақсадида қуйи даражаги бюджетлар даромадига ажратмалар ажратадиган юқори даражадаги бюджетларда даромадлар марказлаштирилиши мумкин. Ажратмалар меъёри давлат бюджети тўғрисидаги Қонунда белгиланади. Биз билдирмоқчи бўлган фикрнинг мазмуни шундан иборатки, республика ва маҳаллий бюджетларнинг ҚҚС, корхоналар фойдасидан олинадиган солиқ, акциз солиғи, каби асосий солиқлардан тушумдаги улушини қонуний белгилаб қўйиш лозим. Маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органларининг барча даражаларидаги маҳаллий бюджетлар даромадлари ва харажатларини шакллантиришдаги роли, мустақиллиги ва маъсулиятни ошириш, маҳаллий бюджетларнинг Давлат бюджетидаги улушини кўпайтириш мақсадида қуйидагилар маҳаллий бюджетлар даромадларига ўтказилади: ♦ сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ; ♦ экология солиғи; ♦ юридик шахс бўлмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар даромадларидан олинадиган белгиланган солиқ; ♦ юридик ва жисмоний шахсларнинг тадбиркорлик фаолияти айрим турларини амалга оширишдаги даромадларидан олинадиган белгиланган солиқ; ♦ республикада ишлаб чиқариладиган алкоголли маҳсулотлар ва спирт, пиво, ўсимлик ёғи, кир совунга акции солиғи бўйича тушумлар. 6-чизма Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар давлат ҳокимияти органлари томонидан жорий этиладиган маҳаллий солиқлар ва йиғимларнинг энг юқори ставкалар

N Соли қ ва йи ғ имлар турлари Чегараланган ставкалар 1. Ободонлаштириш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш соли ғ и соф фойданинг 8%и 2. Истеъмол учун жисмоний шахслардан ундириладиган соли қ : транспорт воситалари учун бензин, дизель ёєил ғ иси 1 литр учун 100 сўм транспорт воситалари учун газ 1 кг учун 100 сўм 3. Айрим турдаги товарлар билан чакана савдо єилиш ҳ у қ уєи учун йи ғ им: алкоголли ма ҳ сулотлар 1 ойлик савдо учун энг кам иш ҳ а қ ининг 5 баравари қ имматба ҳ о металлар ва қ имматба ҳ о тошлардан ясалган буюмлар 1 ойлик савдо учун энг кам иш ҳ а қ ининг 3,5 баравари 4. Автотранспортни саєлаш бўйича пулли хизматларни кўрсатганлик учун йи ғ им 1 ой учун энг кам иш ҳ а қ ининг 8 баравари Манба. Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 610-сон қарори Ўзбекистонда Республикасида иж тим оий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг яратилиши бошқа хўжалик тадбирлари билан бир қаторда молия в а с о л и қ т и з и м и д а т у б ў з г а р и ш л а р ю з б е р и ш и н и к ў з д а т у т а д и . М а ҳ а л л и й бюджетларни даромадларини ошишини ички захиралари, ҳудудларда ишлаб чиқаришни ривожланиши, жойларда иқтисодий ислоҳотларни амалга оширилиши билан чамбарчас боғлиқдир. Жадвалдаги маълумотлар шуни кўрсатадики, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш авваламбор, тадбиркорларни рўйхатдан ўтказиш жараёнини соддалаштириш ва енгиллаштиришни талаб қилади. Шу сабабли, республика хукумати томонидан бу жараён кундан-кун такомиллаштирилиб борилмоқда. Юқорида таъкидлаб ўтилган асосий солиқлар бўйича тушумда ўз улушини қонуний тартибда белгилаб қўйилиши ҳисобига маҳаллий хокимият органларининг эски маъмурий-буйруқбозликка асосланган иқтисодиёт камчиликларидан бири бўлган боқимандалик кайфиятини маълум даражада барҳам топишга эришиш мумкин. Лекин бу тадбирни амалга оширишда маҳаллий худудларда иқтисодий ривожланиш даражаси, меҳнат ресурслари, ушбу худуднинг хом-ашё базаси ва уни ўзлаштириш даражалари эътиборга олинмоғи керак. Бюджет тушумини ушбу тартибда такомиллаштириш ҳисобига маҳаллий хокимият органлари ўз худудларида жойлашган корхоналар фаолиятининг самарадорлигини оширишдан манфаатдор бўлади. Бундан

ташқари, солиқларнинг тўла ва ўз вақтида тўланиши устидан назорат қилиб туриш учун қизиқиш пайдо бўлади. Чунки, республика бюджетига ушбу солиқлардан тушган умумий тушумдан белгиланган меъёрлар асосида ажратма қилишдан кўра, мазкур худудда ушбу солиқлардан тушган тушумда ўз улушини қонуний тартибда кафолатлаб қўйилиши бизнинг фикримизча афзалроқ. Маҳаллий бюджетлар тизими маҳаллий талаб эхтиёжларни тулиқроқ ҳисобга олиш ҳамда давлат томонидан марказлашган тартибда амалга оширадиган тадбирлар билан тўғри олиббориш имконини беради. Бюджетлараро муносабатларнинг муҳим шарти-турли даражадаги бюджетларнинг молиявий базаларини шакллантиришнинг ўзаро боғлиқлигини таьминлашдир. Бу база ҳар бир бюджетнинг ўз даромадидан, бириктириб қўйилган ва тартибга солувчи соликлардан тушадиган тушумлар, шунингдек, юқори бюджетлардан ажратиладиган турли шаклдаги молиявий ёрдамлардан иборат. Маҳаллий бюджетларнинг энг биринчи даромад манбаи бўлиб маҳаллий солиқ ва йиғимлар ҳисобланади. Улар ҳозирга қадар давлатчилик муносабатлари ривожланишига мутаносиб равишда шаклланиб, такомиллашиб келди. Агарда республикамизнинг бозор муносабатларига ўтиши билан боғлиқ турли соҳаларда амалга оширилган ва давом эттирилаётган ислоҳотларга назар ташлайдиган бўлсак, маҳаллий бюджетларнинг мавқейини ошириш борасидаги чора-тадбирлар аниқ йўналиши маҳаллий бю дж етнинг даромад манбаини мустаҳкамлашга қаратилгандир. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар жорий этилган пайтдан шу кунга қадар улар таркибида ўзгаришлар нафақат сон жиҳатдан, шунинг билан биргаликда, моҳият жихатидан ҳам кенг кўламли ўзгаришларга эришилди. Бугунги кунга келиб уларнинг янги турлари жорий этилди ва амалиётда самарали қўлланилиб келинмоқда. Шу ўринда шуни айтиб ўтиш керакки маҳаллий бюджетлар даромадлари Давлат бюджети даромадларида юқори салмоққа эга. Республикамиз солиқ тизимида мавжуд маҳаллий солиқ ва йиғимларга хос бўлган умумий хусусиятларнинг айримлари сифатида қуйидагиларни қайт этиш мумкин: • маҳаллий солиқлар ва йиғимлар маҳаллий давлат ҳокимияти идоралари тасарруфида бўлган ҳудудлар эҳтиёжи учун ишлатилади; • маҳаллий солиқларнинг асосий қисми маҳаллий бюджетларнинг бевосита ўзлари томонидан жорий этилади; • маҳаллий солиқлар ва йиғимлар нинг ҳуқуқий жихатдан тартибга солишда маҳаллий бюджетларга бир қадар ваколатлар берилган бўлсада, республика қонунчилиги билан ҳам ҳисоблашишини талаб этади. Шунингдек, маҳаллий солиқ ва йиғимларнинг мухим хусусиятларидан бири, уларни белгилаш усулига кўра икки гурухга, яьни республика қонунчилиги билан жорий этиладиган ва маҳаллий давлат ҳокимияти идоралари қонунчилиги билан жорий этиладиган маҳаллий солиқлар ва йиғимларга бўлинишидир.

5.3.Бюджет даромадларини тўғри шакллантиришда молия ва солиқ органларининг вазифалари Маҳаллий бюджет тушумини такомиллаштириш ҳисобига маҳаллий хокимият органлари ўз худудларида жойлашган корхоналар фаолиятининг самарадорлигини оширишдан манфаатдор бўлади. Бундан ташқари, солиқларнинг тўла ва ўз вақтида тўланиши устидан назорат қилиб туриш учун қизиқиш пайдо бўлади. Чунки, республика бюджетига ушбу солиқлардан тушган умумий тушумдан белгиланган меъёрлар асосида ажратма қилишдан кўра, мазкур худудда ушбу солиқлардан тушган тушумда ўз улушини қонуний тартибда кафолатлаб қўйилиши бизнинг фикримизча афзалроқ. «Бугунги кунда маҳаллий хокимиятларнинг ўз бюджетини шакллантиришда реал амалий қадамлар йўқлиги шуни кўрсатадики, маъмурий-ҳудудларнинг даромадлари республика бюджети ажратмалари ҳисобига шакллантирилмоқда» 5 . Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, давлат бюджетини даромадларининг барқарорлигини таъминлайдиган маҳаллий бюджетларни мустаҳкамлашнинг асосий йўналишларидан бири - уларнинг мустақиллиги ва имкониятларини ошириш зарур деб айтиш мумкин. Вилоят, шаҳар, туман хокимият органлари доимо маҳаллий бюджетларнинг даромадларини ошириш ва бу молиявий маблағлардан самарали фойдаланиш тадбирларини олиб боришлари керак. Маҳаллий хокимият органлари томонидан керакли, жумладан, маҳаллий бюджетлар даромад базасини кўпайтириш, маҳаллий бюджетлар харажатлар қисмини таркибий қайта кўриш каби шароитлар яратилганда, баланслаштирилган, соғлом, етарли бюджетни шакллантириш мумкин. Давлат бюджети даромадларини шакллантиришда солиқлар ва йиғимларни бюджетга ўз вақтида тўлиқ ўтказилишини таъминлаш тўлов интизомини мустаҳкамлашни талаб этади. Бу вазифанинг тўлиқ ҳал этилмаганлиги солиқ сиёсати таъсирчанлиги ва самарадорлигининг паст эканлигидан, солиқларнинг ўз функцияларини тўлиқ бажармаётганлигидан далолат беради. Давлат бюджети даромадларига таъсир қилувчи омиллар жуда ҳам кўп, уларга қуйидагиларни мисол қилиш мумкин: • макроиқтисодий кўрсаткичлар яъни ялпи ички маҳсулот ҳажми, нархларнинг ўсиш даражаси, аҳолининг иш билан бандлиги ҳамда аҳоли даромадлари; • давлатнинг фискал сиёсати, яъни солиқ ставкаларини ўзгартириш, улар бўйича имтиёзлар бериш, харажатларни камайтириш ёки кўпайтириш; • бошқа омиллар. Давлат бюджети тўловлари ўз вақтида амалга оширилмаслиги давлат 5 Ли В. Проблемм обеспечения устойчивости бюджетнмх поступлений. // Экономическое обозрение. 2003. №7. стр8.

учун зарур бўлган даромадларнинг ўз вақтида олинмаслигига ва бунинг натижасида давлат харажатларини молиялаштиришда жиддий муаммоларнинг юзага келишига сабаб бўлади. Бюджетга тўловларнинг тўлов интизомини мустаҳкамлаш йўли билан ўз вақтида ўтказилишини таъминлаш масаласи илмий жиҳатдан ўзининг тўлиқ ечимини топмаган десак бўлади. Бугунги кунда маҳаллий бюджетлар даромадларини солиқ юкини ўстириш ҳисобига кўпайтириш яхши самара бермайди. Шунинг учун солик имтиёзларини қисқартириш ва бюджет муолажаларини такомиллаштириш, шунингдек, маҳаллий ва умумдавлат солиқ ва йиғимларни тўплашни таъминлайдиган тўлов интизомига риоя қилиш ҳисобига маҳаллий бюджетлар даромадларини кўпайтириш мумкин. Солиқ сиёсатининг асосий йўналишлари ҳам давлат учун, ҳам бозор қатнашчилари фаолият кўрсатиши учун шароитни таъминлаши керак, шунинг учун солиқ тизимидаги иқтисодий ислоҳатларни давом эттириш мақсадга мувофиқ бўлади. Бунда солиқ ислоҳатлрининг устивор йўналишлари маҳаллий бюджетлар даромад базасини кўпайтиришга қаратилган бўлишигина эмас, балки ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун тадбиркорларни ва ишбилармонларини фаоллигини ошириш лозим. Маҳаллий бюджетлар даромад базасини кўпайтириш учун солиқ ислоҳатларини янада чуқурлаштириш лозим. Жумладан: - солиқ қонунларини янада аниқлаштириш, солиқка доир хужжатларини соддалаштириш мақсадида уни такомиллаштириш; - солиққа тортиш базасини кенгайтириш, солиқ ставкаларини камайтириш; - айрим солиқ тўловчилар билан бўладиган солиқ муносабатларда нейтралликни таъминлаш, қатор солиқ имтиёзларини қайта кўриб чиқиш ва бекор қилиш, бир хил солиқ базасига эга бўлган солиқларни бирлаштириш; - қонун хужжатларига риоя қилишда қаттиқ, тезкор назоратни белгилаш, фуқаролар ва ташкилотларни солиқ тўлаш бўйича масъулиятини оширишдан иборат. Мамлакатимиз иқтисодиётининг барча жабхаларида авж олдирилаётган туб ислоҳотлар молия-солиқ тизимида ҳам ўз самарасини кўрсатмоқда. Солиқ Кодекси ва Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунини қабул қилингани молия бюджет сиёсатини амалга оширишнинг ҳуқуқий пойдевари бўлиб хизмат қилади. Бозор иқтисодиёти шароити даврида бюджет масаласи жуда муҳим ва мураккаб масаладир. Ҳар бир ҳудуднинг ривожи, аҳолисининг турмуш шароити, ижтимоий ҳимояга мухтож оила ва шахсларнинг етарли даражада ижтимоий ҳимоя қилиниши, ҳар бир ҳудуд давлат ҳокимият органларининг молиявий масалаларини тўғри ҳал қила билишга боғлиқ. Бунда маҳаллий бюджетларга тушадиган солиқ ва йиғимларнинг тури, миқдорини белгилаш алоҳида ўрин тутади. Бинобарин, иқтисодиётимиз барқарорлиги унинг йўналиши, бюджет тизимининг мустаҳкамлиги бевосита молия-солиқ идоралари фаолиятининг

самарадорлигига боғлиқдир. Вилоятларда иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилиб сезиларли натижаларга эришилмоқда, ишлаб чиқариш ҳажмлари барқарорлашиб пул инфляцияси пасайиб бормоқда. Барча соҳалар қатори молия-бюджет сиёсатида ҳам туб ўзгаришлар амалга ошмоқда, шу билан бир қаторда молия тизими ходимларининг вазифалари ҳамда маьсулиятлари ҳам ошиб бормоқда. Маҳаллий солиқлар бўйича «солиқ боқимандалиги» муаммосини ечиш учун: ♦ муддати ўтган «солиқ боқимандалиги»ни ошишигига олиб келганда солиқ тўлашни схемалар қўллаш амалиётидан воз кечиш; ♦ катта қарздорлиги бўлган солиқ тўловчилар билан солиқ постларини ташкил қилиш, маъмурий бошқарув аппаратига солиқ вакилларини киритиш билан алоҳида шцлар олиб бориш; ♦ солиқлар бўйича қарзлари жуда кўп бўлган шароитда корхона ва ташкилотларга нисбатан банкротлик муолажасини қўллаш; ♦ мулкдорларни ва муассаса раҳбарларини бюджетга солиқ тўлаш маъсулиятини белгилаш; ♦ «солиқ боқимандалиги» кўп бўлган тақдирда солиқ тўловчиларнинг мулклари юзасидан алоҳида ишлар олиб боришдан иборат. Республикамизда бюджет сиёсатини олиб боришда фақатгина солиқ ислоҳотларини чуқурлаштирилмаяпти, балки махаллий бюджетлар тушумларини кўпайтиришнинг бошқа йўллари изланмоқда. Жумладан: - маҳаллий хокимият органларига бўйсинадиган корхона ва ташкилотларни хўжалик фаолиятиларининг иқтисодий натижалари яхшиланмоқда; - маҳаллий саноат, қурилиш, транспорт, савдо, маиший хизмат ташкилотлари маҳаллий хокимият органларига бўйсинмайди, яъни алоҳида тармоқларни марказлаштирилган ҳолда бошқаришдан воз кечилмоқда; - ҳукумат томонидан маҳаллий бюджетга дотация ажратишнинг шартлари ўзгартирилиши мумкин; - алоҳида минтақаларни иқтисодий ривожланиш даражасидан келиб чиққан ҳолда, маҳаллий заёмлар чиқариш ва жисмоний ва ҳуқуқий шахсларга сотиш мумкин. Солиқ йиғиш жараёнини иложи борича арзонлаштириш шундан иборатки, солиқ йиғишга давлат томонидан ҳам, солиқ тўловчилар томонидан ҳам иложи борича кам сарф-харажат бўлишини кўзда тутади. Ўзбекистон Республикасида бунинг учун солиқларни мақбуллаштириш, компьютер технологияларини, солиқ тўловчининг харажатларини камайтириш мақсадида солиқларга доир ахборотлар ишончлилигини билвосита назорат қилиш усулларини қўллаш йўли билан солиққа тортиш механизмини такомиллаштириш билан бир қаторда солиқ идоралари қошида сервис-марказлар тизими, шунингдек, солиққа тортиш масаласи бўйича солиқ идораларининг бепул маслаҳатлари ташкил этилган. Солиқ

қонунчилиги мураккаблашиб бораётгани сабабли, солиқ тўловчиларга мураккаблашаётган ва ошиб бораётган вазифаларини бажаришларида ёрдам кўрсатишни тақозо этади. 5.4. Бюджет даромадларини алоҳида белгиларига кўра таснифлаш Бозор муносабатларига асосланган хўжалик юритиш шароитида бюджет маблағларини ҳосил қилиш ва уни тақсимлаш соҳасида давлат билан корхоналарнинг ўзаро муносабатлари бутунлай ўзгарди. Ишлаб чиқариш соҳасини ривожлантиришга қилинадиган бюджет харажатларида корхоналарнинг фаолиятини пул билан таъминлаш ўрнига тармоқлараро йирик лойиҳалар, янги минтақаларни ўзлаштириш, транспорт шахобчаларини, алоқани ва ишлаб чиқариш инфраструктурасининг бошқа соҳаларини ривожлантиришга маблағ ажратиш ҳал қилувчи ўринни эгаллаб боради. Корхоналар ва иқтисодиётнинг бошқа бўғинларини ривожлантиришга қаратилган пул маблағларининг миқдори улар фаолиятининг пировард натижалари билан бевосита боғланади. Тегишли ҳудудда жойлашган корхоналардан олинадиган солиқлар, бошқа маҳаллий даромадлар, умумдавлат солиқлари ҳамда даромадларнинг бир қисми қуйи звено бюджетларининг молиявий пойдеворини ташкил этади. Олинган маблағлар ҳудуднинг ижтимоий соҳаларини, унинг ишлаб чиқариш ва иқтисодий қудратини ҳисобга олиб ривожлантириш учун сарфланади. Корхоналардан солиқ юкини камайтириш бўйича тадқиқот ишлар давом эттирилади, хўжалик субъектларини ишбилармонлик фаолиятини, аввало, олинган даромадларни тақсимлаш масалаларида корхоналарни иқтисодий мустақиллигини ошириш ва хусусий тадбиркорликни кенгайтиришда ҳар томонлама рағбатлантиришни амалга оширилади. Жойлардаги давлат бошқарув органлари тасдиқланган давлат бюджети даромадлари параметрларини, солиқ базасини кенгайтиришни самарасини ошириш ва минтақанинг молиявий потенциалини кўтариш ва бюджет маблағларидан самарали фойдаланишнинг қаттиқ назоратини кучайтириш бўйича чора-тадбирларни сўзсиз бажарилади. Мазкур назарий хулосалардан келиб чиққан ҳолда, давлат бюджети даромадлари ва харажатларининг батафсил иқтисодий тавсифини ва унинг и қ т и с о д и й ри в о ж л а н и ш г а т а ъ с и р и н и , х у с у с а н б о з о р и қ т и с о д и н и н г шаклланишидаги ўрни ва аҳамиятини ўрганишга имкон туғиладики, бу ҳолат Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг даромадлар ва харажатлар таснифини кўриб чиқишни тақозо этади. Бюджет таснифи Давлат бюджетини тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ҳамда иж ро этиш м ақсадида бю дж ет м аълум отларини тизим га солиш учун фойдаланилади. Бюджет таснифи бюджет маълумотларини халқаро тасниф тизимларининг айнан шундай маълумотлари билан қиёслашни таъминлайди. Бюджет таснифи қуйидаги таснифларни ўз ичига олади: • Давлат бюджети даромадлари таснифи; • Давлат бюджети харажатларининг вазифа жиҳатидан, ташкилий

ва иқтисодий таснифи; • Давлат бюджети тақчиллигини молиялаштириш манбалари таснифи. Ўзбекистон Республикасининг "Бюджети тизими тўғрисида"ги Қонунининг қабул қилинганлиги Давлат бюджетини шакллантиришнинг ҳуқуқий базасини яратилганлиги қувонарли ҳол бўлди. Мазкур қонуннинг 10-моддасида кўрсатилишича, бюджет таснифи давлат бюджети тузилмасига кирувчи бюджетлар даромадлари ва харажатларини гуруҳлашдан иборатдир. Давлат бюджетининг ҳозирги шароитда шаклланиши кўп жиҳатидан хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолияти натижаларига ва улардан маълум қисмини давлат бюджети ва маҳаллий бюджетларга олишдаги ўзаро муносабатларини такомиллашиб боришига ҳам бевосита боғлиқдир. "Давлат бюджети даромадларининг моҳиятини тўлиқ очиш учун уларни 5 та м ез он га а со са н та сн иф ла ш м ақ са дг а м у во ф и қд ир . Д ав ла т б ю д ж е ти даромадларининг таснифлаш мезонлари давлат бюджети даромадлари моҳиятини очишга хизмат қилади" 6 . Давлат бюджети даромадлари турли белгиларига кўра таснифланади. Ҳозирги вақтда уларни тўрт асосий белгисига кўра таснифлаш кенг қўлланилади. Юқорида айтиб ўтганимиздек, Ўзбекистон Республикасининг "Бюджет тизими тўғрисида"ги Қонуни Ўзбекистон Республикасида Давлат бюджети даромадларини шакллантиришнинг ҳуқуқий асоси ҳисобланади. Шуниси характерлики, мазкур қонунда давлат бюджети даромадларини таснифлашнинг икки мезонига, яъни даромадларни давлат қурилишига кўра ва ташкил топиш манбаларига кўра таснифлаш мезонига амал қилинган. Қонуннинг 18-моддасида эса маҳаллий бюджетларининг даромадлари ташкил топиш манбаларига кўра акс эттирилган бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: ♦ қонун ҳужжатларида белгиланган нормативларга мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджетларга йўналтириладиган маҳаллий солиқлар, йиғимлар, божлар ва бошқа мажбурий тўловлар; ♦ қонун ҳужжатларида белгиланган нормативларга мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджетларга ўтказиладиган умумдавлат солиқлари, йиғимлари, божлари ва бошқа мажбурий тўловлар; ♦ қонун ҳужжатларида белгиланган нормативларга мувофиқ давлат мулки объектларини жойлаштириш, фойдаланишга беришдан олинган даромадлар; ♦ қонун ҳужжатларига мувофиқ мерос олиш, ҳадя этиш хуқуқи бўйича давлат мулкига ўтган пул маблағлари; ♦ юқори бюджетлардан бериладиган бюджет дотациялари, бюджет субвенциялари ва бюджет ссудалари; 6 А. Жўраев Давлат бюджети даромадларини шакллантргришнинг самарали йўллари. Тошкент. Фан. 2004.-246.

♦ юридик ва жисмоний шахслардан, шунингдек, чет эл давлатларидан келган қайтарилмайдиган пул тушумлари; ♦ қонун ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа даромадлар. Давлат бюджети даромадлари мамлакатнинг давлат қурилишига кўра қуйидаги турларига бўлинади: 1. Унитар давлатларда: а) марказий бюджетнинг даромадлари; b ) маҳаллий бюджетнинг даромадлари. 2. Федерал давлатларда: а) марказий бюджетнинг даромадлари; b ) федерация субъектларининг бюджет даромадлари; с) маҳаллий бюджетнинг даромадлари. Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 2 сентябрдаги «Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида»ги Қонуннинг «Маҳаллий давлат ҳокимияти фаолиятининг молиявий асоси» деб номланган 11-моддасида таъкидланганидек, вилоят, туман, шаҳарнинг молиявий ресурсларини бюджет маблағлари, бюджетдан ташқари фондлар, аниқ мақсадга қаратилган фондлар, кредит ресурслари, шунингдек, республика бюджетидан ажратилган субвенция ва дотациялар ташкил этади. Мазкур Қонунда кўрсатилишича, вилоят, туман, шаҳар бюджетининг даромадларига: ♦ Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ олинадиган солиқлар ва йиғимлар; ♦ вилоят, туман ва шаҳарга қарашли мол-мулкни ижарага бериш ёки сотишдан келадиган тушумлар; ♦ қонунларда назарда тутилган ҳолларда вилоят, туман, шаҳар мулки ҳисобланган корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг текшириш вактида аниқланган яшириб қолинган ёки камайтириб кўрсатилган даромадларнинг муайян қисми; ♦ Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ бошқа тушумлар киритилади. Халқ депутатлари вилоят, туман , шаҳар Кенгаши: - фуқаролар, мулкчилик шаклидан қатъий назар, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ихтиёрий бадаллари ва хайриялардан; - Ўзбеистон Республикаси қонунларига мувофиқ ундириладиган айрим турдаги жарималардан; - бюджетдан ташқари ўзга маблағлардан таркиб топадиган бюджетдан ташқари фондлар ҳосил қилиши мумкин. Маҳаллий солиқлар ҳукуматлар бажарадиган вазифаларига қараб белгиланиб, уларга доимий ва тўлиқ бириктириб берилади. Маҳаллий солиқларнинг муҳим хусусияти шундаки, маҳаллий солиқлар фақат шу ҳудуднинг бюджетига тушади. Маълумки, маҳаллий бюджетлар ижтимоий-маданий тадбирларни молиялаштиришни амалга оширади. Лекин маҳаллий солиқлар ва йиғимлар маҳаллий бюджет харажатларининг 30-40 %ини қоплайди, холос.

Шунинг учун маҳаллий бюджетлар даромадларини кўпайтириш энг долзарб масалалардан биридир. Фақат ўз даромад манбаларига тўлиқ эга бўлган маҳаллий бошқарув органлари ўз фаолиятларини тўлиқ амалга оширишлари мумкин. Акс ҳолда, маҳаллий бюджетларнинг харажатлар қисми режаси тўлиқ бажарилмайди. Маҳаллий солиқлар ва йиғимларнинг бюджетга тўлиқ тушишини ташкил қилиш маҳаллий молия органлари ва солиқ инспекцияси ходимларининг зиммасидаги асосий вазифа ҳисобланади. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодексида маҳаллий бошқарув органларига кўрсатилган солиқларни ўз ҳудудларида жорий қилиш, маҳаллий солиқлар ва йиғимларга (мол-мулк ва ер солиғидан ташқари) имтиёзлар бериш ҳуқуқи берилган. Солиқ таснифлари, солиқ ставкалари бошқа мамлакатлардаги шунга ўхшаш солиқ ставкалари билан қиёсланадиган бўлиши, минтақавий ўзига хосликни ҳисобга олиб, бошқа мамлакатлар билан хўжалик фаолиятининг тахминан тенг шарт-шароитларини яратиш керак. 5.5. Хориж мамлакатларида маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш Қозоғистон Республикасида 1991 йил 17 декабрда Қозоғистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги янги қонунни қабул қилиниши мамлакат бюджет тизими ислоҳотларининг асоси бўлди. Маҳаллий бюджетларга қуйидаги тушумлар йўналтирилиши белгиланди: => юридик шахслар даромадига солинадиган солиқларнинг 50 фоизи; => жисмоний шахслар даромадига солинадиган солиқлар; => ижтимоий тўлов; => мол-мулк солиғи; => ер солиғи; => транспорт воситаларига солинадиган солиқ. Қозоғистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуни турли даражадаги бюджетларни шакллантириш жараёнида юзага келадиган молиявий муносабатларни тартибга солиб, республика ва маҳаллий бюджетларни шакллантириш, кўриб чиқиш, тасдиқлаш, ижро қилиш, молиявий назоратни амалга ошириш тартибини аниқлаб берди. Ушбу қонун билан бюджет маблағларининг шаклланиши ва харажат қилиниши тамойилларига ўзгартиришлар киритилди. Марказий ва маҳаллий ҳокимият органлари функциялари бўлинди, республика ҳамда маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган дастурлар таркиби аниқланди. Фақат икки солиқ-юридик шахслар даромадига солинадиган солиқ ва алкогол ичимликларига акцизлар маҳаллий бюджетларга 50 фоиз меъёр билан тенг улушларда тақсимланадиган бўлди. АҚШда Федерал бюджетининг даромадларига назар ташлайдиган бўлсак, Давлат ҳукумати уч босқичдан иборатлиги учун солиқларни уч даражага бўлинишини жадвалдан кўриш мумкин. Америка солиқ тизимининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, бунда асосий солиқ

турлари параллел равишда қўлланилади. Хусусан, аҳоли учта жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғини (федерал, штат, маҳаллий), учта корпорация фойдасидан солиғни (федерал, штат, маҳаллий), икки турдаги мулкий солиқни (штат, маҳаллий) тўлайди. Федерал бюджетнинг даромадлари деярли тўлалигича солиқ тушумларидан ташкил топишини қуйидаги жадвалдан кўриш мумкин. Федерал бюджет даромадларининг энг йириги аҳолидан олинадиган даромад солиғи ҳисобланади. Бундай қоида бу турдаги солиқ тўловчилар сонинг доимий ўсиши билан ҳам характерланади. Аҳоли даромадидан олинадиган солиқнинг объекти бўлиб, барча манбалардан (иш ҳақи, тадбиркорлик фаолиятидан даромадлар, қимматбаҳо қоғозлардан даромад) олинадиган даромадлар ҳисобланади. Солиқ солиш субъекти айрим олинган шахс ёки оила бўлиши мумкин АҚШ да солиқларнинг тақсимланиши Федерал солиқлар Штатлар солиқлари Маҳаллий солиқлар 1. Жисмоний шахслар даромадига солиқ Жисмоний шахслар даромадига солиқ Жисмоний шахслар даромадига солиқ 2. Корпорация фойдасига солиқ Корпорация фойдасига солиқ Корпорация фойдасига солиқ 3. Ижтимоий суғурта солиғи - - 4. Акцизлар Акцизлар Акцизлар 5. - Савдо солиғи Савдо солиғи 6. Божхона тўловлари - - 7. Мерос ва ҳадядан солиқлар Мерос ва ҳадядан солиқлар Мерос ва ҳадядан солиқлар 8. - Мулкий солиқлар Мулкий солиқлар 9. - Автомашина эгаларидан солиқлар - 10. - - Экология солиғи Манба. Налоги и налоговое право. А.В.Брьигалина и др. М.: «Аналитика- Пресс». 1998.стр.222. Германия Федератив Республикаси Давлат бюджети даромадларини асосини ташкил этувчи солиқлар мамлакатнинг асосий Қонуни- Конституциясида белгилаб берилган. Федерациянинг бюджети асосан божхона божлари, акциз йиғимлари, суғурта йиғимлари, капитал оборотидан солиқлар, федерал солиқдан вексел йиғими ташкил опади. Ер солиғига асосан мулк солиғи, мерос солиғи, автотранспорт эгаларидан олинадиган солиқлар, пивога солиқ киради. Даромадларнинг биргаликдаги манбаларига (Федерация ва Ерлар учун) жисмоний шахслар даромадидан олинадиган солиқ, корпорациялардан олинадиган солиқлар, ҚҚС киради. Бу солиқлардан биринчи иккитаси Федерация ва Ерлар ўртасида тақсимланади, бунда жисмоний шахслардан

олинадиган даромад солиғининг бир қисми обгциналарга берилади. ҚҚСнинг 56% и Федерация бюджетига, қолган 44% и ерлар бюджетига тушади. Обшиналарга жисмоний шахслар даромади солиғининг таркибига кирувчи тадбиркорлик солиғи ва кўчмас мулкдан олинадиган солиқлар киради. Германияда турли даражадаги маъмурий тузилмалар даромадлари тақсимотини тенглигини таъминловчи вертикал мутаносиблик билан бирга, молиявий жиҳатдан бақувват ва кучсиз Ерлар ўртасида даромадларни тақсимлашнинг горизантал механизми ҳам мавжуд. Германия солиқ тизими унинг бюджетини 60-80% ини ташкил этувчи ўттиз саккизта солиқдан ташкил топган. Даромадларнинг 54% ини эгри солиқлар (ҚҚС ва акцизлар) ва 46% ини тўғри солиқлар ташкил этади. Юқорида саналган солиқларнинг кўпчилиги сезиларсиз даражада бўлганлиги учун принципиал аҳамиятга эга эмас. Шундан келиб чиқиб барча солиқларни учта йирик гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга солиқ тушумларини 90% ини таъминловчи йирик солиқ турлари (етти турдаги) киради. Уларга: иш ҳақидан солиқ, ҚҚС, тадбиркорлик фаолияти учун солиқ, жисмоний шахслар даромадидан солиқлар, корпорациядан солиқлар, бензинга солиқ ва тамакига акциз. Иккинчи гуруҳга солиқли даромадларнинг 10% ини таъминловчи ер солиғи, автотранспортлардан (жами ўн учта) ва бошка солиқлар киради. Учинчи гуруҳга кирувчи солиқлар (ўн саккизта турдаги) солиқ тушумларининг 0,4% ини ташкил этади (қандга, тузга, чойга, отчопарлардан, ит эгаларидан, тотализаторлардан олинадиган солиқ ва бошкалар). Германияда ерлар солиғи таркибига мулк солиғи, мерос солиғи, ер участкаси сотиб олганлиги учун солиқ, транспорт воситаси учун солиқ, пиво солиғи, лоторея ва пойгалар солиғи, ёнғин солиғи киради. Германияда ер солиғи тўғрисидаги Қонун 1974 йилда тасдиқланган бўлиб, у иккига бўлинган: 1-тури - қишлоқ ва ўрмон хўжаликлари корхоналари учун- 0,6%, 2-тури ер участкалари учун- 0,35%, компаниялар қуриш ва жисмоний шахслар учун: - қурилган уйлар учун - 75000 маркагача -0.26%, ундан ошган қисмидан -0,35%, икки оила яшайдиган уйлар учун - 0,31% миқдорида солиқ тўлаш тартиби жорий қилинган. Ер солиғи тўлашдан Германияда худди бизнинг мамлакатимиздагидек давлат муассасалари, черковлар, мактабгача ёшдаги болалар муассасалари, шифохоналар, болалар уйлари ҳамда илмий мақсадлар учун фойдаланиладиган ерлар озод этилган. Уй-жой қуришни рағбатлантириш мақсадида уй қурган оилалар 10 йил давомида ер солиғига тортилмайди. Бундан ташқари, қишлоқ хўжалик ва саноат корхоналари тўлаган ер солиғи суммалари солиққа тортиладиган фойдадан чегириб ташланади. Германияда ер солиғи ўтган йилги тўлов миқдоридан келиб чиққан ҳолда кварталларга бўлинган ҳолда ундирилади. Тўланиши керак бўлган солиқ суммалари ҳар 3 йилда бир марта текширувдан ўтказилади, агар фарқ аниқланса қайта ҳисоб- китоб қилинади.

«Италия, Канада, Франция ва Япония давлатларида Ўзбекистондагидек ер, табиий ресурслардан фойдаланганлик учун деган солиқ турлари мавжуд эмас, балки бу ресурслар учун солиқлар субъектларнинг даромад ва мулк солиқларининг ичида қисман ундирилади» 7 . Россия Федерацияси субъектларининг бюджет даромадлари ўз даромадлари ва тартибга солинувчи солиқли даромадларидан иборат. Россия Федерацияси субъектлари бюджетининг солиқсиз даромадлари Россия Федерациясида ташкил этилган унитар корхоналарнинг барча солиқлар ва бошқа тўловларни тўлаганидан кейин улар ихтиёрида қоладиган фойданинг бир қисми ҳисобига шаклланади. Россия Федерацияси субъектлари бюджетининг солиқли даромадларига кўйидаги даромад турлари киради: ♦ РФ субъектлари бюджетининг ўз солиқли даромадлари; ♦ РФ субъектлари бюджетининг тартибга солувчи солиқли даромадлари. Россия Федерацияси субъектларининг ўз бюджет даромадлари ҳамда Россия Федерацияси субъектлари ихтиёрига бириктирилган федерал солиқлар ва йиғимларни Россия Федерацияси субъектларининг қонунчилик органлари томонидан тасдиқланадиган меъёрлар бўйича маҳаллий бюджетларга берилиши мумкин. Россия Федерацияси субъектларининг қонунчилик органлари ҳудудий солиқлар ва йиғимларни жорий этади, улар бўйича ставкаларни белгилайди ҳамда солиқ қонунчилигида белгиланган ўз ҳуқуқлари доирасида солиқ имтиёзларини тақдим этади. Маҳаллий бюджетларнинг солиқли даромадларига қуйидаги даромад турлари киради: ♦ маҳаллий бюджетининг ўз солиқли даромадлари; ♦ РФ субъектлари ва маҳаллий бю дж етларга бериладиган тартибга солувчи солиқли даромадлари; ♦ давлат божлари. Маҳаллий бюджетларнинг солиқсиз даромадлари муниципал унитар корхоналарнинг барча солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни тўлаганларидан сўнг улар ихтиёрида қоладиган фойданинг бир қисми ҳисобига шаклланди. Маҳаллий бюджетларга муниципал мулкчиликда бўлган мулкларни бошқаришдан олинадиган даромадлар ва маҳаллий ҳокимият органлари ҳамда бюджет муассасалари томонидан кўрсатиладиган пуллик хизматлардан келадиган даромадлар ўтказилади. Бундан ташқари, муниципал мулкчиликдаги мол- мулкларни сотишдан олинадиган даромадлар ҳам маҳаллий бюджетларга ўтказилади. Маҳаллий бюджетлар даромадлари маҳаллий ҳокимият органлари юридик актларига мувофиқ, белгиланган ставка ва меъёрларда бошқа маҳаллий бюджетлардан берилиши мумкин. Маҳаллий ҳокимият органлари маҳаллий солиқлар ва йиғимларни жорий этади, ставкалари миқдорини белгилайди ҳамда солиқ қонунчилиги доирасида солиқ имтиёзларини тақдим 7 О. Мегцерерякова Налоговме системм развитмх стран. М. Правовая култура. 1995.

этади. РФ субъектлари бюджетга субвенциялар ва субсидиялар ҳисоб-китоби ва тақдим этиш тартиби махсус федерал қонун билан ёки кейинги молия йили учун федерал бюджет тўғрисидаги федерал қонун билан аниқлаб берилади. РФ субъектлари бюджетидан маҳаллий бюджетларга молиявий ёрдам кўрсатиш тартиби аниқ тамойилларга асосланади. Бунда давлат маҳаллий ҳокимият органлари, маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари ўз молиявий имкониятларини ҳисобга олган ҳолда, давлат, муниципал хизматларини кўрсатиш билан боғлиқ молиявий харажатлар меъёрларини ошириш ҳуқуқига эга. Россия Федерацияси солиқ тизимида солиқлар 3 қисмга бўлинган ҳолда ундирилади. Федерал солиқлар - Россия Федерациясининг қонунчилик актлари билан ўрнатилади ва унинг ҳамма ҳудудларида ундирилади. Табиий ресурсларнинг алоҳида турлари ва алоҳида минерал хом-ашёларнинг акциз ставкаларига ҳамда божхона божлари ставкаларига Россия Федерацияси хукумати томонидан ўзгартиришлар киритилиши мумкин. Федерация субъектларидан солиқлар - РФ таркибидаги барча федерал аҳамиятдаги республикалар, ўлкалар ва шаҳарлар қонунчилик актлари билан «РФнинг асосий солиқ системаси» Қонунига асосан ўрнатилади. Маҳаллий солиқлар - РФ субъектлари ва маҳаллий ҳокимият органлари қонунчилик актлари билан «РФнинг асосий солиқ системаси» Қонунига асосан ўрнатилади. Россия Федерациясининг уч даражали солиқ системасини қуйидагича кўринишда тасаввур қилиш мумкин. Федерал солиқлар: қўшилган қиймат солиғи, алоҳида товарлар гуруҳлари ва турлари учун акцизлар, қимматбаҳо қоғозлар операциялари учун солиқ, божхона таърифи, минерал хом-ашё базасини қайта ишлаганлиги учун ажратма, табиий ресурслардан фойдаланганлиги учун тўловлар, корхоналарнинг фойдасига солиқ, жисмоний шахслардан даромад солиғи, Давлат божи, мерос ёки тухфа сифатида ўтган мол-мулкка солиқ, «Россия» номини ишлатганлиги учун йиғим, корхоналардан транспорт солиғи, банклар ва уларнинг филиалларини рўйхатдан ўтказиш йиғими. Федерация субъектларидан солиқ: корхоналарнинг мол-мулк солиғи, ўрмон даромадидан солиқ, сув хўжалик тизимидан саноат корхоналари томонидан олинадиган сув учун тўлов, таълим муассасалари эҳтиёжлари учун йиғим, корхоналарни рўйхатдан ўтказганлик учун йиғим. Маҳаллий солиқлар: жисмоний шахслар мол-мулк солиғи, ер солиғи, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланадиган жисмоний шахсларни рўйхатдан ўтказиш йиғими, курорт зоналарида ишлаб чиқариш корхоналари қурганлиги учун солиқ, курорт йиғими, савдо ҳуқуқини берувчи йиғим, реклама солиғи, бошқа кўпгина солиқ ва тўловлардан иборат. Россия Федерациясининг барча ҳудудидан ер учун тўловлар ундирилади. Бундан мақсад - ердан рационал фойдаланишни рағбатлантириш уни сақлаш, унумдорлигини ошириш ҳамда хўжаликларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳолатларини тенглаштиришдир. Тўлов шакллари: ер солиғи, иж ара тўлови. Ер эгалари ва ердан

фойдаланувчилар ҳар йили ер солиғини тўлайди, ижарага берилган ер учун ижара ҳақи олинади. Ер муносабатларини иқтисодий тартибга солишни таъминлаш мақсадида ерларни хусусийлаштириб беришда, жамоа-пайчилик асосида беришда, меросга ер қолдирилганда, берилганда, банк кредитини олиш учун гаровга қўйилганда ернинг норматив баҳоси киритилади. Ташкилотлар, жумладан, халқаро нодавлат чет эл юридик шахслари билан биргаликда, шу билан бирга ерлар хусусий қилиб, эгалик қилиш учун, ижарага ва ишлатиш учун РФ ҳудудидан ер берилган РФ фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар ер солиғини тўловчилар бўлиб ҳисобланиди. Ер солиғи ер майдонига ва белгиланган ставкаларга асосан ҳисобланади. Ерлар фойдаланиш мақсадларидан қатъий назар солиқ солиш объекти бўлиб ҳисобланади. Тўловлар ерларнинг қишлоқ хўжалик мақсадида ёки бошқа мақсадларида фойдаланилишига қараб турлича ставкаларда солиққа тортилади. Қишлоқ хўжалик мақсадларида фойдаланилаётган ерлар учун ер солиғи ставкалари қўлланишда унинг сифати, майдони, жойлашган ўрни, даромадлилик даражаси ва бошқа факторлар ҳисобга олинади. Шаҳарлардаги ерлар учун ставкалар белгилашда иқтисодий туманнинг ўртача ставкасидан келиб чиққан ҳолда, шаҳарнинг категориясини, ижтимоий-маданий потенциали даражасини ва бошқа факторлар ҳисобга олинади. Агар белгиланган меъёрдан ортиқ ер участкалари бўлса, улар ортиқ ер майдонлари учун икки баробар ставкада ер солиғи тўлайди. Ер солиғи бир йил да и кк и м а рт а те нг м и қд ор ла рд а: 15- се нт яб рд ан в а 1 5- н оя бр да н кечиктирмасдан тўланади, шунингдек, ер солиғидан қатор енгилликлар берилган. Маҳаллий ҳокимият органлари маълум бир гуруҳ солиқ тўловчиларини солиқлардан ўз ихтиёрларида қоладиган солиқ суммаси миқдорида ер солиғи тўловидан қисман озод қилиши ёки енгилликлар бериши мумкин. Маълум даврларда иқтисодий ўсишни жадаллаштириш учун айрим солиқ турларининг ставкалари камайтирилади. Ҳар қандай даромаддан, масалан, акциялар, уйлар ер участкаларидан олинадиган сармоя даромадларига солиқ солинади. Унинг ставкаси ишлаб топилган даромаддан (иш ҳақи, ҳунармандларнинг даромадлари) олинадиган солиқдан тахминан икки баробар камдир. Бу эса ижтимоий жамғарилишни рағбатлантиради. Чунки сармоядан даромад олиш ҳуқуқини берадиган қимматли қоғозларни сотиб олиш фойдали бўлади. Чет мамлакатлар тажрибалари шуни кўрсатадики, штатлар ва маҳаллий бошқарув идоралари ўз харажатларини қоплаш учун чиқарадиган облигациялардан келган даромадларга солиқ солинмайди. Бу қимматли қоғозларни кенг миқёсда сотиб олишни фаоллаштиради. Чунки улардан тўланадиган фоизлар бошқа қимматли қоғозларнинг фоизларига нисбатан кам бўлишига қарамай йирик пакетлар эгаларининг даромади солиқлар тўлашдан озод бўлиш ҳисобига ошади. Нархи пасайиб кетган қимматли қоғозларни сақловчиларга ҳам солиқ имтиёзлари берилади. Улар кўрган зарарларини солиққа тортиладиган даромаддан чегириб ташлаш ҳуқуқига

эга. Йирик акция пакетларининг эгалари учун сохта сармоядан кўрилган зарар солиқ тўловлари камайиши ҳисобига даромадларининг реал ошишига айланиши мумкин. Бундай ёндашув биржада курсларнинг кескин ўзгаришини суғурталаш енгиллаштириш катта миқдорда солинган маблағлар зарардан ҳимоя қилинишини кафолатлаш имконини беради. АҚШнинг солиқ қонунларига мувофиқ, агар корпорация ўз фаолиятидан олган маблағларини дивидендлар сифатида эмас, балки инвестицияларни компания акцияларига қайтариш тарзида тақсимласа, бу маблағларга солиқ солинмайди. Бу эса корхонанинг ривожлантириш учун фойдани қайта инвестициялашни рағбатлантиради. Бизнинг мамлакатимизда ҳам ҳудудларнинг иқтисодиётини ривожлантиришга ижобий таъсир кўрсатадиган қимматли қоғозларга нисбатан, АҚШ тажрибасидан фойдаланган ҳолда, қимматли қоғозлардан олинадиган даромадга солиққа тортишда имтиёз бериш амалиётини қўллаш мумкин. Бунинг натижасида: биринчидан, қимматли қоғозларнинг тезроқ сотилиши учун замин яратилса, иккинчидан, сотилган қимматли қоғозлардан келган даромадлар орқали ишлаб чиқаришни кенгайтириш имконияти юзага келади, учинчидан, корхоналарнинг ишлаб чиқариш салоҳиятининг кенгайиши иқтисодиётнинг ўсишига, қолаверса, махаллий бюджет даромадларининг ошишига йўл очади. Фойдаланилган адабиётлар :

$1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Т., Ўзбекистон 1992 . -326. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солш Кодекси. Т.: 1999. Адолат. -123 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 4. www.ziyonet.uz$

O'xshashlar

Тижорат банкларининг даромадлари ва харажатлари, банк фойдасини шакллантириш

Давлат бюджетининг соликли даромадлари, уларни хисоблаш ва ундириш

Молиявий натижалар кўрсаткичлари таркиби ва уларни шакллантириш

Маҳаллий бюджет харажатларининг таркибий тузилиши ва уларни бошқариш

Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджетларининг ҳозирги замон муаммолари