Kreditning ta’minoti va uning shakllari 2 - Iqtisodiyot - Referatlar

Kreditning ta’minoti va uning shakllari 2

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

184.5 KB

Ko'chirib olish

Kreditning ta’minoti va uning shakllari Reja: 1. Kreditning ta’minoti tushunchasi. 2. Ta’minotlarni rasmiylashtirishning huquqiy asoslari. 3. Kreditning qaytarilishida garov va boshqa ta’minot shakllarining tutgan o’rni. 4. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kredit ta’minoti bilan bog’liq muammolar.

Tayanch iboralar: Kredit, kredit munosabatlari, kredit munosabatlari ishtirokchilari, kredit ta’minoti, garov ta’minoti, shartnoma, kafolat, kafillik, tsessiya, sug’urta shartnomasi, sug’urta polisi, garov va ipoteka. Kreditning ta’minoti tushunchasi. Kredit munosabatlari samaradorligiga salbiy ta’sir etuvchi asosiy holat bu – majburiyat ijrosini ikkilamchi manba predmetlari asosida to’g’ri rasmiylashtirmaslikdir. Ayni paytda kredit munosabatlari samaradorligi majburiyat ijrosini ta’minlashning ikkilamchi manbalari ob’ektini rasmiylashtirish tadbirlariga bog’liq – deya, kreditlash jarayonlarida asosiy e’tiborni majburiyat ijrosini rasmiylashtirishga qaratuvchilar soni bank xodimlari o’rtasida ham ko’pchilikni tashkil etadi. Vaholanki, kredit samaradorligi uning o’z vaqtida qay yo’l bilan bo’lsa ham qaytarilishi bilan emas, balki umuminsoniy faoliyat hamda uning shaxsiy inson omiliga xizmat qiluvchi tizim sub’ektlarining birgalikda o’zaro teng huquq va majburiyatlar asosida o’z oldilariga qo’ygan maqsadlariga muvaffaqiyatli erishib, iqtisodiy o’sish uchun zamin yaratilganligi bilan baholanadi. Ipoteka shartnomasini tasdiqlatish uchun xuquqni tasdiqlovchi va ma’lumot tarzidagi hujjatlar jamlamasini taqdim etish lozim. Yashash joyini garovga qo’yish uchun unda istiqomat qiluvchi barcha oila a’zolarining roziligi yozma ravishda olingan bo’lishi xam kerak. Notarius tomonlar o’rtasidagi garov shartnomasini o’z muhri va imzosi bilan tasdiqlar ekan, qonunga binoan kreditorning huquqi yuridik jihatdan himoya qilinishi xususida qayg’urishi shart. Garovga qo’yilgan mulkni boshqaga o’tkazish muqarrar ravishda taqiqlanadi, u vaqtincha oldi-sotdi, almashtirish, hadya va garovga oluvchining roziligisiz ijara predmeti bo’la olmaydi. Tomonlar o’rtasidagi shartnomani rasmiylashtirayotganda mol-mulkni garovga qo’yish yo’li bilan olingan qarzning qaytarilishini sug’urta polisisiz to’la kafolatlab bo’lmasligini ularga tushuntirish ayniqsa muhim. Negaki garovga

qo’yilgan uy, kvartira, avtomashina va boshqalar egasiga bog’liq bo’lmagan holatlarda-tabiiy ofat, avariya, yong’in, o’g’irlik va hokazolar oqibatida shikastlanishi mumkin. Bunday paytda qarzga berilgan mablag’larni kreditorga kim to’laydi? Ana shu boisdan ham bunday bitimni tasdiqlovchi har bir notarius qarz oluvchidan yuqorida aytilgan hujjatlarga qo’shimcha ravishda garovga qo’yilgan mol-mulkning sug’urta shartnomasi va sug’urta polisini ham talab qiladi. Kreditlashning ta’minlanganlik tamoyilini amalga oshirishda xodimlarda malaka va tajribalarining etishmasligi ham bor gap. Aslida ta’minlanganlik tamoyili kredit munosabatlarida muhim o’ringa ega, chunki, bu tamoyilning qay darajada sifatli va mukammal amalga oshirilganligi kreditlash jarayonida qarzdorning o’z majburiyatlarini bajarmagan taqdirda, kreditorga hech bir moneliksiz qarzdor ta’minoti ob’ektiga egalik huquqini olishni ta’minlashi, shuningdek, ta’minot ob’ekti qiymati kredit va unga hisoblangan ustama foizlarni qoplay olish imkoniyatini berishi lozim. Lekin amaliyotda kredit munosabatining ta’minotiga olingan kredit ob’ekti (asosan “Ipoteka” kreditlarida) ning ayni paytdagi bahosini aniqlashda, rekonstruktsiya va tugallanmagan bino- inshootlarni tugallash xarajatlari tannarxini chiqarishdagi xatolik va malakasizlik oqibatida va eng asosiysi, qarzdor moliyaviy holatini aniqlashning huquqiy jihatlarini tahlil etishda malakasizlik qilinayotganligi kredit munosabatlari samaradorligiga salbiy ta’sir etmoqda. Bundan tashqari, amaliyotda yuzaga kelayotgan muammolar shuni ko’rsatmoqdaki, majburiyat ijrosini ta’minotning ikkilamchi manba predmetlaridan biror-bir shakl yoki usullari asosida ta’minlashga doir rasmiylashtirish tadbirlarining amalga oshirilganligi, munosabat 100 foiz ijobiy yakunlanishi kafolatlangan, deb xulosa chiqarish uchun asos bo’lmas ekan. Banklar faoliyatida shunday bir muammolar yuzaga kelmoqdaki, ular echimini ijobiy hal etish uchun xodimlardan ko’rilayotgan masalaning huquqiy va iqtisodiy jihatlarini tahlil eta oladigan darajada bilim va ko’nikma talab etiladi. Bir shaxsning boshqa shaxsga mol-mulkni yoki unga bo’lgan huquqni majburiyatlarni ta’minlash uchun berishi garov hisoblanadi (FKning 264-moddasi birinchi qismi; «Garov to’g’risida»gi Qonunning 1 1-moddasi birinchi qismi).

Yuridik va jismoniy shaxslar garovga qo’yuvchi yoki garovga oluvchi bo’lishlari mumkin («Garov to’g’risida»gi Qonunning 8-moddasi birinchi qismi). Qarzdorning o’zi ham, uchinchi shaxs ham garovga qo’yuvchi bo’lishi mumkin. Ashyoning (demak, mol-mulkning) mulkdori ashyoni garovga qo’yuvchi bo’lishi mumkin (FKning 266-moddasi birinchi va ikkinchi qismlari; «Garov to’g’risida»gi Qonunning 8-moddasi ikkinchi va uchinchi qismlari). FK va «Garov to’g’risida»gi Qonunda mavjud bo’lgan garov to’g’risidagi umumiy qoidalar, agar boshqa talablar «Ipoteka to’g’risida»gi Qonun (4.10.2006 yildagi O’RQ-58-son) bilan belgilanmagan bo’lsa, ipoteka (ko’chmas mulk garovi) bo’yicha munosabatlarga nisbatan qo’llanadi. Biroq ipoteka bilan ta’minlangan majburiyatda ishtirok etmaydigan uchinchi shaxs ipotekaga qo’yuvchi bo’lishi mumkin («Ipoteka to’g’risida»gi Qonunning 4-moddasi birinchi qismi). Garov predmeti bo’la oladigan (yoki bo’la olmaydigan) mol-mulk, boshqa qonun hujjatlariga havola qilingan holda FKning 267-moddasi, «Garov to’g’risida»gi Qonunning 5-moddasi, «Ipoteka to’g’risida»gi Qonunning 6 va 9- moddalarida ko’rsatilgan. Xususan, ularga quyidagilar kiradi: Davlat xavfsizligini ta’minlash manfaatlari nuqtai nazaridan garov va ipoteka qo’llanilishi mumkin bo’lmagan ob’ektlar toifalari ro’yxati (VMning 8.05.2015 yildagi 114-son Qarori bilan tasdiqlangan); Tarixiy, badiiy yoki o’zga madaniy qimmatliligi tufayli garov va ipoteka qo’llanilishi mumkin bo’lmagan ob’ektlar ro’yxati (VMning 5.12.2014 yildagi 335-son Qarori bilan tasdiqlangan). Shu tariqa, jismoniy shaxsning mol-mulki, agar u oborotdan olib qo’yilgan va begonalashtirilmaydigan mol-mulk turlariga kirmasa yoki qonun hujjatlari bilan garovga qo’yish taqiqlanmagan yoki cheklanmagan bo’lsa, kreditni ta’minlashda garov predmeti bo’lishi mumkin. Bunda ushbu shaxsning o’zi uning foydasiga garov beruvchi (ipoteka beruvchi) bo’layotgan MChJ tarkibiga kirishi yoki kirmasligi muhim emas. Uchinchi shaxs mol-mulkining garovi uchun hujjatlarni rasmiylashtirish uning ko’char yoki ko’chmas mulkligi va boshqa holatlarga bog’liqdir.

FKning 271-moddasiga muvofiq garov to’g’risidagi shartnoma yozma shaklda tuzilishi kerak. Ipoteka va ko’chmas mulkni garovga qo’yish to’g’risidagi shartnoma yoki notarial tasdiqlanishi kerak bo’lgan shartnomaga muvofiq olinadigan majburiyatlarni ta’minlash yuzasidan unga bo’lgan huquqlarni garovga qo’yish to’g’risidagi shartnoma ham notarial tasdiqlanishi shart. Bundan tashqari, ipoteka to’g’risidagi shartnoma tegishli mol-mulkli bitimlarni ro’yxatdan o’tkazish uchun belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilishi kerak. Ushbu qoidalarga rioya qilmaslik garov to’g’risidagi shartnomaning haqiqiy emasligiga olib keladi 2 . Bundan shunday xulosa chiqadi: ipoteka shartnomasi notarial tasdiqlanishi va kadastr xizmatida ro’yxatdan o’tkazilishi kerak. Ta’minlanishi uchun mol-mulk garovga qo’yiladigan kredit shartnomasi notarial tasdiqlanishi majburiyligi qonunda nazarda tutilmagan. Qonun hujjatlarining tahlili shuni ko’rsatdiki, amaldagi birorta qonun hujjatida ham ko’char mulk garovi shartnomasini majburiy notarial tasdiqlash talabi mavjud emas. Binobarin, ko’char mulk garovi shartnomasi (hatto avtomototransport vositalari garovi ham, biroq bu haqda keyinroq so’z yuritamiz) notarial tasdiqlanmaydi, agar taraflarning o’zlari bunday qilishni xohlamasalar, albatta. Agar garov predmeti ko’chmas mulk bo’lsa, ipoteka shartnomasi notarius tomonidan unga bo’lgan mulk huquqini tasdiqlovchi va boshqa hujjatlar taqdim etilgan taqdirdagina tasdiqlanishi mumkin (Notariuslar tomonidan notarial harakatlarni amalga oshirish tartibi to’g’risida yo’riqnomaning 37-bandi, bundan keyin – Yo’riqnoma). Bunda hujjatlarning kseronusxasi ularning asl nusxasi va dublikati o’rnini bosa olmaydi. Yo’riqnomaning 125-bandida ipoteka shartnomasini tasdiqlash uchun notariusga ipotekaga qo’yuvchi va ipotekaga oluvchi taqdim etishi kerak bo’lgan hujjatlar sanalgan. Ular, xususan, quyidagilardir: ■ ipoteka narsasiga nisbatan mulk huquqini tasdiqlovchi hujjat - mulk huquqini tasdiqlovchi davlat orderi , mahalliy davlat hokimiyati organining qarori ( farmoyishi ) notarial tasdiqlangan ; oldi - sotdi ( hadya , ayirboshlash ) shartnomasi , mulk huquqi va merosga bo ’ lgan huquq to ’ g ’ risidagi guvohnomalar , qonun

hujjatlariga zid bo ’ lmagan boshqa bitimlar ; ■ « Ergeodezkadastr » davlat qo ’ mitasi hududiy bo ’ linmasining ma ’ lumotnomasi ; ■ uy , kvartira , uyning yoki kvartiraning bir qismida doimiy propiska qilingan shaxslar to ’ g ’ risida fuqarolarning o ’ zini o ’ zi boshqarish organlari yoki XUMSh tomonidan berilgan ma ’ lumotnoma ; ■ garov mulkining sug ’ urta etilganligi haqidagi guvohnoma ( sug ’ urta polisi ) va ( yoki ) sug ’ urta shartnomasi ; ■ asosiy majburiyat haqidagi shartnoma ( sizning holatda - kredit shartnomasi ); ■ ipotekaga qo ’ yilgan mol - mulkning ipotekaga oluvchi va ipotekaga qo ’ yuvchi bilan birgalikdagi tuzilgan baholash dalolatnomasi yoki baholovchi tashkilotning xulosasi ; ■ ipotekaga qo ’ yilayotgan mol - mulk umumiy ( er - xotinning birgalikdagi mulki ) bo ’ lsa , barcha mulkdorlarning ( er - xotinning ) roziligi ; ■ xususiylashtirilgan uy , kvartira , uyning yoki kvartiraning bir qismi ipotekaga qo ’ yilganda - shu uy , kvartira , uyning yoki kvartiraning bir qismida doimiy propiska qilingan va xususiylashtirishga rozilik bergan shaxslarning notarius yoki O ’ zbekiston Respublikasi konsullik muassasalarining konsullari tomonidan shahodatlantirilgan roziliklari haqidagi arizalari ; ■ agarda ipotekaga qo ’ yilayotgan turar joyda doimiy propiska qilingan shaxslar voyaga etmagan , muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan bo ’ lsa - ularning qonuniy vakillari yoki vasiylik va homiylik organlarining yozma roziligi ; ■ ipotekaga oluvchi yuridik shaxslarning ta ’ sis hujjatlari , shuningdek vakilining vakolatlarini tasdiqlovchi hujjati ( ishonchnoma ); ■ davlat boji to ’ langanligini tasdiqlovchi hujjat .

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki bank kredit berish jarayonida likvidlik mollarni, kotirovka qilinadigan qimmatli qog’ozlarini asos qilib olishi mumkin. Ayni vaqtda shuni nazarda tutish zarurki, «Garov to’g’risida»gi Qonunning 12-moddasi birinchi qismi 1-bandiga muvofiq, agar qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo’lsa, garovga qo’yuvchi yoki garovga oluvchi qo’yilgan mol-mulk kimdaligiga qarab, garovga qo’yilgan mol-mulk yo’qolishi yoki shikastlanishi xavfidan uning to’la qiymati bo’yicha, bordi-yu mol- mulkning to’la qiymati garov bilan ta’minlangan talabning miqdoridan oshib ketsa, talab miqdoridan kam bo’lmagan summaga garovga qo’yuvchi hisobidan sug’urtalashi kerak. Agar garov predmeti ko’char mulk bo’lsa, uning garovi asosiy shartnomada rasmiylashtiriladi, uni notarial tasdiqlash shart emas, bitim taraflari yoki ulardan birining talabi bundan mustasno. (1- jadval). Kredit ta’minotlarining turiga ko’ra taqdim etiladigan ssudalar xajmi quyidagi salmog’dan oshmasligi shart (2- jadval).

Ammo shuni unitmaslik kerakki garov sifatida qo’yiladigan engil va yuk transport vositalarining foydalanish muddati besh yildan oshmagan bo’lishi shart. Kredit ta’minotiga qabul qilinayotgan garovning aniq qiymatlari xar bir bankning “Garov ta’minoti bilan ishlash” Tartibi talablariga asosan belgilanadi. Ta’minotlarni rasmiylashtirishning huquqiy asoslari. Garov huquqi - bir shaxsning majburiyatlarni ta’minlash uchun boshqa shaxsga mol-mulkka oid huquqini berishini tartibga soluvchi huquqiy me’yorlar majmui. O’zbekistonda G.h. garov to’g’risida shartnoma tuzilgan paytdan yoxud shartnoma notarial tasdiqlanishi shart bo’lsa - notarial tasdiqlangan paytdan, shartnoma ro’yxatdan o’tkazilishi shart bo’lganida esa - ro’yxatdan o’tkazilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Garovga oid huquqiy munosabatlar, jumladan:

garovga qo’yilgan mol-mulkka bo’lgan huquqlar, boshqa shaxsga o’tganida garovning saqlanishi, garov to’g’risidagi shartnoma bo’yicha huquqlardan boshqa shaxs foydasiga kechish, garov b-n ta’minlangan majburiyat bo’yicha qarzni boshqa shaxsga o’tkazish, garovga oluvchining hamda garovga qo’yuvchining huquqlari, majburiyatlari va h.k. FK va “Garov to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri 1998 y. 1 may) asosida tartibga solinadi. Kredit munosabatining huquqiy asosi bo’lgan shartnomalarning huquqiy va iqtisodiy savodxonlik nuqtai nazaridan to’g’ri tuzilmaslik holatlariga yo’l qo’yilayotganligi. O’zbekiston Respublikasi banklarida kredit ta’minotining rasmiylashtirilishi quyidagi hujjatlarga asosan olib boriladi: ■ O’zbekiston Respublikasining qonuni «GAROV TO’G’RISIDA» (yangi tahriri); ■ O’zbekiston Respublikasining «Ipoteka to’g’risida»gi Qonuni; ■ O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 3 yanvardagi 2-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Uy-joy qurilishiga, uni rekonstruktsiya qilishga va sotib olishga ipoteka krediti berish to’g’risida»gi nizom; ■ O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 7 yanvardagi 1-sonli qarori bilan taqdiqlangan «Ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni va u haqda tuzilgan bitimlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibi to’g’risida»gi nizom; ■ O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi; ■ O’zbekiston Respublikasining Qonuni “Garov reestri to’g’risida”; ■ Qonunchilik palatasi tomonidan 2013 yil 19 iyulda qabul qilingan Senat tomonidan 2013 yil 22 avgustda ma’qullangan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 12 iyundagi 155-sonli «Garov reestri to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari haqida»gi qarori; ■kredit shartnomasi — O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar asosida tuzilgan, uy-joy sotib olish uchun kredit ob’ektini garovi asosida kredit berish to’g’risidagi shartnoma;

■ ipoteka shartnomasi — O’zbekiston Respublikasining «Ipoteka to’g’risida» gi Qonunida belgilangan qoidalarga rioya etilgan holda tuzilgan, kredit shartnomasi bo’yicha majburiyatni ta’minlashda ipotekani (ko’chmas mulk garovini) belgilash haqidagi shartnoma; O’zbekiston Respublikasining “Garov to’g’risida”gi Qonuni 1992 yil 9 dekabrda qabul kilingan. Qonun bo’yicha haqiqiy bo’lgan har qanday majburiyatning: zayom bank krediti, ijara, oldi-sotdi, yuklarni tashish va huquqning har qanday sub’ektlari o’rtasidagi boshqa majburiyatlarning bajarilishi garov bilan ta’minlanishi mumkin. Majburiyat pul birliklarida (milliy valyuta yoki chet el valyutasida) ifodalangan bo’lishi lozim. “Garov to’g’risida”gi Qonunning 4-moddasida belgilanganidek garov turlari: garov zakalat, ipoteka, shuningdek huquq garovi tarzida amal qilishi mumkin. Garov huquqi garov to’g’risida shartnoma tuzilgan paytdan yoxud, basharti shartnoma notarial tasdiqlanishi shart bo’lsa, notarial tasdiqlangan paytdan, shartnoma ro’yxatdan o’tkazilishi shart bo’lganda esa u ro’yxatdan o’tkazilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Bugungi garov amaliyotining o’ziga xos tomonlari nimalarda namoyon bo’ladi, ayniqsa uning ipoteka kabi murakkab shaklidachi? Shu o’rinda eslatib o’tmoqchimizki, predmeti er bilan bog’liq ko’chmas mulk bo’lgan garov, ipoteka deyiladi. Ko’chmas mulk esa turli binolar, imoratlar, xususiy uylar, jismoniy va yuridik shaxslarning xususiylashtirilgan ko’p qavatli uylardagi xonadonlari va boshqalardan iborat. O’zbekistonda jismoniy va yuridik shaxslar o’rtasidagi garov munosabatlari O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 264-289-moddalari, O’zbekiston Respublikasi “Garov to’g’risida”gi Qonuni va boshqa bir qator huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Uy joy (uning muayyan qismini), dala hovli, kvartira, garaj va boshqalarni garovga qo’yish to’g’risidagi bitimlar notarial tartibda tasdiqlanishi shartligini ta’kidlash kerak. O’zbekiston Respublikasining “Notariat to’g’risida”gi Qonunining 44-moddasiga ko’ra bunday bitimlar shu mol-mulk joylashgan

hududda rasmiylashtiriladi. Hozirgi vaqtdagi notarial amaliyotda jismoniy shaxslar o’rtasida ham shartnoma tuzish hollari uchrab turadi. «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi Qonunning (25.04.1996 yildagi 216- I-son) 34-moddasi birinchi qismiga ko’ra banklar qonun hujjatlariga muvofiq ko’char va ko’chmas mulkni garovga qo’yish, kafolat berish, kafillikka olish va majburiyatlar asosida kredit beradilar. Ya’ni qarz oluvchilar o’z kredit majburiyatlarining bajarilishini turli usullar bilan ta’minlashlari kerak. Fuqarolik kodeksining (FK) 259-moddasi birinchi qismiga muvofiq majburiyatning bajarilishi neustoyka, garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqacha usullar bilan ta’minlanishi mumkin. Kreditning qaytarilishida garov va boshqa ta’minot shakllarining tutgan o’rni. Amaliyotda kredit tashkilotlari kredit ta’minoti uchun taqdim etilgan garov predmetini notarial tartibda taqiq solish va garov predmetini sug’urta qilish orqali kredit riskdan muhofazalanishga harakat qilib ko’radi. Lekin amaliyotda kreditlash jarayonida shunday bir holatlar kelib chiqmoqdaki, bu holatlarning salbiy oqibatlaridan garov predmetining na sug’urtalanganligi va na notarial tartibda taqiq solinganligi kredit tashkilotlarini kredit risklaridan muhofaza etaolmayotganligi kuzatilmoqda. Shunday muammolardan biri, kredit munosabatining ishtirokchisi bo’lgan qarzdor tarafning noqonuniy xatti-harakatlari uchun ta’minot predmetining sud tartibida huquqbuzarlik ashyoviy quroli sifatida musodara qilinishi natijasida kredit mablag’ining ta’minotsiz qolishi va qarzdor tarafning kredit ta’minoti uchun boshqa ta’minotni taqdim eta olmaslik holatidir. Ma’lumki, garov predmetiga notarial tartibda taqiq solinishi garovga qo’yuvchining garov predmetini sotish, hadya etish kabi huquqlarinigina cheklaydi. Lekin garovga qo’yuvchining garov predmetidan foydalanish huquqini suiiste’mol qilgan holda avtomashinada huquqbuzarlik qilishiga monelik qilmaydi. Aynan shu holat kredit mablag’ining ta’minotsiz qolishiga, ya’ni garovga qo’yuvchi tomonidan kreditlash davrida huquqbuzarlik qilgani uchun qonun

hujjatlarida belgilangan tartibda huquqbuzarlik ashyoviy quroli sifatida sud qaroriga binoan, davlat foydasiga musodara qilinadi. Fikrimizcha, kredit tashkilotlari bunday holatlardan muhofazalanish uchun ko’rilayotgan masalaning huquqiy, iqtisodiy va texnik jihatlarini tahlil etaoladigan bilim va tajribaga ega bo’lgan malakali xodimlardan iborat “Ekspertlik xizmati” bo’limlarini hududiy bank bo’limlarida tashkil etishi maqsadga muvofiqdir. Qarz oluvchilar (qarzdorlar)ning kreditlarni qaytarmaganlik uchun kredit tashkilotlari oldidagi javobgarligi doirasini aniqlashda sudlar qarz tarkibiga kreditning yoki uning bir qismining summasi, kreditdan foydalanganlik uchun foizlar, kredit shartnomasida belgilangan hajmda boshqa to’lovlar (komissiyalar) kirishidan kelib chiqishlari zarur. Kreditdan foydalanganlik uchun foizlar, kredit tashkiloti tomonidan qarz oluvchi (qarzdor) bankning pul mablag’laridan amalda foydalangan butun davri uchun, hatto aktiv (kredit/qarz) o’stirmaslik maqomiga o’tkazilgan taqdirda ham, pul majburiyatlarini kechiktirish davrini qo’shgan holda hisoblanishi mumkin. Kredit mablag’larini undirish to’g’risidagi talablardan kelib chiqadigan nizolarni ko’rishda sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, garov, kafillik shartnomalari hamda kafolat, o’z-o’zidan haqiqiy bo’lmagan bitimlardan tashqari, ularni haqiqiy emas deb topish to’g’risida tegishli da’volar mavjud bo’lgan taqdirdagina haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Majburiyatning bajarilishini ta’minlash to’g’risidagi kelishuvning haqiqiy emasligi asosiy majburiyatning haqiqiy emasligiga olib kelmaydi. Asosiy majburiyatning haqiqiy emasligi uning bajarilishini ta’minlaydigan majburiyatning haqiqiy emasligiga olib keladi. FKning 114-moddasi ikkinchi qismiga ko’ra qarz (kredit) shartnomasining haqiqiy emasligi oqibatlarini qo’llashda sudlar qarz mablag’laridan foydalangan taraf kreditordan olgan mablag’larini qaytarishi, shuningdek ulardan foydalangan hamma davri uchun FKning 327-moddasiga muvofiq foizlar to’lashi lozim ekanligini hisobga olishlari kerak.

Kredit summalari va foizlarni qaytarish to’g’risidagi da’vo qanoatlantirilganda bir vaqtning o’zida kredit shartnomasida nazarda tutilgan va O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonun hujjatlariga zid bo’lmagan neustoyka ham undirilishi mumkin, agar uni undirish talab qilingan bo’lsa. Kredit shartnomasida taraflar tomonidan kreditni qaytarishni kechiktirganlik (kredit majburiyatini buzganlik) uchun yuqori foiz turi sifatida belgilangan javobgarlik uzluksiz joriy sanktsiya hisoblanadi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kredit ta’minoti bilan bog’liq muammolar Kredit munosabatlarida majburiyat ijrosini ta’minlashga doir milliy qonunchilik hujjatlari qoidalarini takomillashtirishning zaruriyligi. Majburiyat ijrosi ta’minotini qonuniy rasmiylashtirish majburiyat ijrosi 100 foiz ta’minlanganligini bildirmasligi amaliyotda majburiyat ijrosi ta’minotga qaratilganda yuzaga kelayotgan muammolar borligi uchrab turibdi. Aynan, shuning uchun ham kredit munosabatlarida majburiyat ijrosini ta’minlash bilan bog’liq tadbirlarda muammolar yuzaga kelayotgan og’ir ekologik muhit ta’sirida bo’lgan Qoraqalpog’iston Respublikasida xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishda kreditlarning rolini va uning samaradorligini oshirish masalalarini hal etishda amaldagi qonun hujjatlarida belgilangan ta’minot predmetlarini rasmiylashtirishga oid qoidalarga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish talab etiladi. Majburiyat ijrosini lozim darajada bajarilishini ta’minlash uchun belgilangan amaldagi qonun talab va qoidalar qay darajada mukammal tuzilgan bo’lmasin, yuzaga kelayotgan muammolar echimini ijobiy hal etishda murakkab vaziyatlar asosan ta’minotning ikkilamchi manbalari bo’lgan “Uchinchi shaxslar kafilligi” va “Garov” shakllari asosida ish yuritish jarayonida yuzaga kelayotganligi kuzatilgan. Jumladan: – kreditlash jarayonida shaxsning kafillik majburiyatining ijrosi uchun taqdim etgan mol-mulkining nazoratsiz qolishi oqibatida bu mol-mulklarni erkin tasarruf

etib yuborishi oqibatida majburiyat ijro davriga kelib kafil shaxsning kafillik majburiyatini bajara olmay qolish holatining yuzaga kelayotganligi; – garov predmetidan qarzdorning huquqbuzarlik ashyoviy quroli sifatida foydalanish imkoniyatining cheklanmaganligi; – garov predmetiga oid qonun hujjatlaridagi nomutanosibliklarning mavjudligi, jumladan, O’zbekiston Respublikasining “Ipoteka to’g’risida”gi Qonuni 43-moddasi, “Garov to’g’risida”gi Qonunining 29-moddasi, 2, 3-xatboshi talabi, “Fuqarolik kodeksi” ning 281-moddasi, 6-7 xatboshi talablari, “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to’g’risida”gi Qonunining 56- moddasida belgilangan talab va qoidalar kredit tashkilotlari xodimlari oldiga bir qator noaniqliklarni keltirib chiqaradi. Foiz daromadlarining keskin pasayib borishi. Tadqiqot jarayonida ayrim bank tashkilotlarida foizli daromadlar kamayib borishi kuzatilgan. Kredit qo’yilmalarining ortishiga qaramay, foiz daromadlarining kamayib borishi, munosabatda ishtirok etuvchi tomonlar faoliyatida kreditning roli va samaradorligi kamayib borayotganligidan, shuningdek, mazkur banklarda kredit mablag’larini va ularni hisoblangan foizlarni undirishda muammolar mavjudligidan dalolat beradi. Bankda risklarni, shu jumladan, kredit risklarini baholash va boshqarish faoliyatining yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi. Muammoli kreditlar bilan ishlash tizimi faoliyati samarali yo’lga qo’yilmagan degan, fikrga ham keldik. Kreditlash jarayonlarida yuzaga kelayotgan salbiy omillar ta’sirini bartaraf etish yuzasidan ilmiy asoslangan amaliy takliflar ishlab chiqish va kredit munosabatlari samaradorligini oshirish tadqiqot oldidagi muhim vazifa hisoblanadi. Chunki, yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, umuminsoniy faoliyat hamda uning inson shaxsiy omiliga xizmat qiluvchi tizim sub’ektlarining birgalikda o’zaro teng huquq va majburiyatlar asosida maqsadlariga erishish yo’lidagi munosabatlarida muammolar mavjudligicha qolar ekan, jamiyatda moliyalashning

asosiy vositasi hisoblangan kredit munosabatlarining samaradorligi to’liq ta’minlanishida masala echimi topilmay qolaveradi.

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Деньги, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Kreditning ta’minoti va uning shakllari

Kreditning turlari va shakllari

Kreditning zarurligi va mohiyati

Valyuta siyosati va uning asosiy shakllari

Kreditning bahosi va unga ta’sir qiluvchi omillar