Kreditning ta’minoti va uning shakllari - Iqtisodiyot - Referatlar

Kreditning ta’minoti va uning shakllari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

487.5 KB

Ko'chirib olish

Kreditning ta’minoti va uning shakllari Reja: 1. Kreditning ta’minoti tushunchasi va uning ahamiyati. 2.Kreditning qaytarilishida garov va boshqa ta’minot shakllarining tutgan o‘rni. 3. Garov reestri va uning kredit ta’minotidagi ahamiyati. 4. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kredit ta’minoti bilan bog‘liq muammolar.

Kredit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq uslubiy asoslarga tayanadi  Uning asosiy elementlari bo‘lgan ssuda kapitali bozori operatsiyalari ma’lum tamoyillar asosida olib boriladi  Bu tamoyillar kredit munosabatlari rivojlanishining birinchi bosqichida ko‘zga tashlangan edi  keyinchalik esa ular umumdavlat va xalqaro kredit qonunchiligida yaqqol o‘z aksini topdi  Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoyillarga ega  Bular kreditning qaytib berishliligi  kreditning muddatliligi  kreditning ta’minlanganligi  maqsadliligi va to‘lovlilik tamoyillaridir  Biz ko‘rib o‘tmoqchi bo‘lgan tamoyili kreditning ta’minlanganligidir  Bu tamoyil yordamida kreditning iqtisodiyotni rivojlanishida qiymat va moddiy ishlab chiqarish o‘rtasidagi bog‘liqlik ta’minlanadi  Bu tamoyilning asosiy mohiyati shundaki  bunda xo‘jalik aylanishida ishtirok etuvchi bank mablag‘larining har bir so‘miga muayyan miqdorda moddiy boyliklar qarama-qarshi turishi kerak  Banklar tomonidan iqtisodiyot tarmoqlariga berilgan har qanday kreditlar to‘liq tovar-moddiy boyliklari bilan yoki ma’lum xarajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak  Tarmoqlarga ta’minlanmagan kreditlarning berilishi bank kreditlarining bankka qaytib kelmasligiga asos bo‘ladi  Bu o‘z navbatida bankning likvidligiga va pul muomalasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin  SHuning uchun ham bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar tomonidan beriladigan kreditlarning tovar moddiy-boyliklari va xarajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishiga alohida e’tibor berilmoqda  Bozor iqtisodiyoti sharoitida  banklar faoliyatidagi eng asosiy muammolardan biri  berilgan ssudalarning qaytarilmasligidir  Ushbu muammoni qisman hal etish  ya’ni mijoz tomonidan kreditni qaytara olmaslik riskini kamaytirish yo‘llaridan biri mijoz mulkining ma’lum qismini berilgan kredit uchun garov sifatida talab qilishdir  O‘zbekiston Respublikisining bank qonunchiligi tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar turli shakldagi ta’minlanganlikka ega bo‘lishi ko‘zda tutiladi.

Banklar amaliyotida kreditning qaytarilish manbalari: 1.Birlamchi manbalar: Birlamchi manbalarga mahsulot realizatsiyasidan (xizmat ko‘rsatishdan) tushgan tushum(daromad)lar kiradi. CHet ellik ko‘pgina bankirlar kredit qaytarilishining “OLTIN QOIDASI” sifatida birlamchi manbalarga ko‘proq e’tibor qaratadilar. SHu sababli mijozlarning kredit olish uchun buyurtmalarini ko‘rib chiqish jarayonida pul oqimlari harakatiga qaratilib,mazkur mijoz faoliyat yurituvchi tarmoq yoki biznes sohasi rivojiga, uning mahsulot etkazib beruvchi va sotib oluvchilar bilan munosabatlariga asosiy e’tibor qaratadilar. Agarda bankda mazkur mijozning pul oqimlari to‘g‘risida salbiy xulosa qilinsa kredit bitmlari tuzilmaydi. Kredit qaytarilishining real garovi sifatida tushum(daromad)ning e’tiborga olinishi faqatgina moliyaviy barqaror korxonalargagina taalluqlidir. Bunday kreditlar o‘ta ishonchli, moliyaviy barqaror va bank bilan doimiy munosabatda bo‘lgan mijozlargagina berilishi mumkin.Copyright © 2006, T he McGraw -H ill Companies, I nc. M cGraw -H ill/I rwin И ккиламчи манбалар : Мол -мулк (кўчар ва кўчмас) гарови ва ҳуқуқ . Кафолат ва топшириқлар . Талаб ва ҳуқуқларни ён бериш (цессия) . Суғурта полислари ва бошқалар.

Copyright © 2006, T he McGraw -H ill Companies, I nc. M cGraw -H ill/I rwin Кредит қайтарилишининг таъминоти ликвидлилиги жиҳатда иккига булинади : Таъминланганлик ликвид воситалари. Ноликвид таъминот воситалари -давлат кафолатлари; -давлатнинг ҚҚ. -Марказий банк кафолати. -чет эл (миллий) валютасидаги депозитлар; -олтин ва кумуш қуймалари(слиткалар) ва ҳ.к. -кўчмас мулк ва ҳуқуқлар; -кўчар мулк; -хўж алик субъек лари (давлат корх оналари ) акциялари ва улар томонидан берилган кафолатлар ва ҳ.к. O‘zbekiston Respublikisining Fuqarolar kodeksining 259- moddasiga asosan qarzdorning majburiyatlarini garov, qarzdorning mulkini ushlab qolish, kafolat, va qonun bo‘yicha yoki shartnomada ko‘rsatilgan boshqa usul bilan ta’minlangan bo‘lishi mumkin. Bu ta’minotning qaysi birini tanlash majburiyat turiga bog‘liq. Aksariyat hollarda kredit va qarz shartnomasini bajarish bo‘yicha garov, kafolat qulay hisoblanadi. Qarz oluvchi kreditning ta’minlanganligi sifatida bir yoki bir necha turdagi ta’minlanganlikni qo‘yishi va uni kredit shartnomasida ko‘rsatishi mumkin. Kreditning ta’minlanganligi bo‘yicha garov kredit shartnoma bilan bargalikda rasmiylashtiriladi va unga albatta ilova qilinishi lozim. Jahon amaliyotida bank ssudalarini ta’minlashning o‘ta keng tarqalgan turlari quyidagilar hisoblanadi: - er  uy-joy; - qimmatli qog‘ozlar; - debitorlik qarzlari yig‘indilari; - tegishli hujjatlar bilan birga taqdim etilgan tovarlar; - sug‘urta polislari va boshqalar 

 Er  uy-joy va boshqa ko‘chmas mulk muhim ta’minlash ob’ekti bo‘lib hisoblanadi  U hech qachon o‘z qiymatini to‘la yo‘qotmaydi  SHu sababli, er  uy- joy ishonchli garov hisoblanadi   Qimmatli qog‘ozlar bank uchun ma’qulroq ta’minlash turi hisoblanadi  CHunki qimmatli qog‘ozlarni fond bozorida osongina sotish mumkin  bankda saqlash uchun xarajatlar talab qilinmaydi  SHular bilan bir qatorda  ularni sotish va sotib olishda ortiqcha rasmiyatchilikning yo‘qligi qimmatli qog‘ozlarning ta’minlanganlik ob’ekti sifatida ahamiyatini oshiradi  Ayni vaqtda shuni esda tutish lozimki  agar ta’minlanganlik sifatida aksiya olinayotgan bo‘lsa  uning kursi keskin tebranishi mumkinligini  kurs pasayganda zarar ko‘rishligini  albatta inobatga olish lozim   Debitor qarzdorlik yig‘iindisi deganda  bu erda ochiq schyotlar bo‘yicha hisob-kitoblardagi qarzdorlik yig‘indisi tushuniladi  Bu pul bankning mijozi jo‘natgan tovarlari uchun haridorlardan olishi lozim bo‘lgan puldir  Bu turdagi ta’minlash ob’ekti jahon amaliyotida keng qo‘llaniladi   Xom-ashyo  materiallar va tayyor mahsulotlar ko‘pchilik davlatlarda  xususan  respublikamizdagi kreditning keng qo‘llaniladigan ta’minlanish ob’ekti bo‘lib xizmat qiladi  Sug‘urta qilinuvchi sug‘urta kompaniyasiga badal to‘lab boradi  Sug‘urta muddati tugashi bilan mablag‘ to‘lagan shaxsga qaytarilishi mumkin  Bank sug‘urta polisini yig‘ilgan badallar yig‘indisi mikdorida ta’minlanganlik uchun qabul qiladi  Ishonchli kreditlar va ularning qaytarilishini ta’minlovchi birdan-bir garov shakli kredit shartnomasi bo‘lib hisoblanadi  Kredit shartnomasi shartlarining bajarilishini kredit ta’minlanganligining sharti sifatida qabul qilish  xorijiy banklar tomonidan cheklangan hajmda  ishonchga sazovor bo‘lgan doimiy mijozlarni qisqa muddatda kreditlash jarayonida qo‘llaniladi  O‘rta va uzoq muddatli kredit berishda ham berilgan kreditlarni sug‘urta qilish sharti bilan istisno tariqasida qo‘llanilishi mumkin  Odatda sug‘urta qilish  qarz oluvchi hisobidan amalga

oshiriladi  Bizning amaliyotimizda ba’zi hollarda  tijorat banklari tomonidan o‘z sho‘‘balarini va muassasalarini kredit berishda shu usul qo‘llanilishi mumkin  YAxshi ta’minlangan kreditlar  Bunday kreditlar zamonaviy bank kreditining asosiy turi sifatida ta’minlangan ssudalar hisoblanadi  Ta’minlanganlik sifatida qarz oluvchining har xil shakldagi mulki  ko‘proq ko‘chmas mulki va uning ixtiyoridagi qimmatli qog‘ozlar  boshqa mulk shakllari bo‘lishi mumkin  qarz oluvchi o‘z majburiyatlarini bajara olmagan hollarda  ta’minlanganlik asosi bo‘lgan mulk bank ixtiyoriga o‘tadi va bank uni sotib etkazilgan zararlarni qoplash huquqiga ega bo‘ladi  Bank tomonidan berilayotgan kredit miqdori taklif etilayotgan ta’minlanganlikning o‘rtacha bozor narxidan past bo‘ladi va mulk bahosi tomonlarning kelishuvchi natijasida aniqlanadi  Kreditlar sifatli aktivlar bilan  aytaylik  er yoki hukumatning qimmatli qog‘ozlari  ya’ni davlat zayomlari bilan ta’minlangan bo‘lsa  u holda ularning foiz stavkasi ta’minlanmagan kreditlarnikiga nisbatan past bo‘lishi mumkin  CHunki  bunda kreditni qaytarmaslik riski minimallashtirilgan bo‘ladi  Xalqaro kreditlar oltin  olmos  platina kabi nodir metallar bilan ta’minlangan bo‘lsa  ularning foiz stavkasi sezilarli darajada past bo‘ladi  Kreditning ta’minlanganligi uchun qabul qilinadigan mulk tez sotiladigan  oldin biror majburiyat bo‘yicha garovga qo‘yilmagan  korxonaga tegishli bo‘lgan mulkni o‘z ichiga olishi kerak  Bank ssudalarini tovar-moddiy boyliklari bilan to‘liq ta’minlanganligi pul muomalasining barqarorligini ta’minlaydi  chunki bank mablag‘larining aylanishi  ya’ni pullari naqd pulga va aksincha transformatsiyalanib turadi  Kreditning ta’minlanganligi sifatida kafillik, kafolat, garov va boshqalar qo‘llaniladi. Q uyida biz shu ta’minlanganlik shakllarini alohida ko‘rib chiqamiz.

Kafillik Kreditning ta’minlanganligi sifatida qabul qilinib  kredit majburiyatlari bajarilishi ta’minlashning keng tarqalgan usullaridan biri kafillik hisoblanadi  Fuqorolik kodeksining 292-moddasiga muvofiq kafillik shartnomasi bo‘yicha kafil boshqa shaxs o‘z majburiyatini to‘la yoki qisman bajarishi uchun uning kreditori oldida javob berishni o‘z zimmasiga oladi. Kafillik yoki kafolat deganda  uchinchi shaxsning moliyaviy kafolati yoki kafilligi bilan beriladigan ssudalarni tushunish mumkin  Bunda kredit boshqa bir tashkilotning kafolati asosida beriladi  Kafolat beruvchi korxona yoki muassasa  agar qarz oluvchi kredit shartnomasida ko‘rsatilgan shartlarni vaqtida bajarmasa  shu tufayli bank ko‘rgan zararlarni qoplashga kafillik beradi va faoliyat davomida haqiqatda shunday ahvol ro‘y bersa  o‘z mablag‘lari hisobidan zararni qoplab beradi  Moliyaviy kafillik beruvchi tomon sifatida huquqiy shaxslar  shuningdek turli darajadagi davlat hokimiyati organlari, jismoniy shaxslar ishtirok qilishlari mumkin. Kafil bank-kreditor o‘rtasida kafillik bo‘yicha munosabatlarni rasmiylashtirish uchun kafillik shartnomasi imzolanadi  Amaliyotda kafillik shartnomasini tuzishning uch holatlari uchraydi: - bank-kreditor va qarz oluvchi o‘rtasida kredit shartnomasi imzolangandan keyin; - kredit shartnomasi imzolanishidan oldin  Bu tez-tez uchrab turadigan holat  bunda bank kreditni berishni rasmiylashtirishni faqatgina qarz oluvchi uchun kafillikni olgandan keyingina amalga oshiradi; - birgalikda, ya’ni kredit shartnomasi bilan birga uch tomonlama kafillik shartnomasini imzolash  Bu hujjatni bank-kreditor  qarz oluvchi va kafil rasmiylashtiradi  Kafillik shartnomasi yozma shaklda tuzilishi kerak  g‘zma shakliga rioya qilmaslik shartnomani qonuniy kuchga kirmasligidan dalolat beradi  Kafillik shartnomasida qaysi majburiyatni bajarish uchun kafillik berilganligini aniqlashga imkon beruvchi shartlar ko‘rsatilishi kerak  Kafillik to‘liq (kreditning summasi va foizlarini o‘z ichiga oluvchi) yoki qisman (masalan  faqat foizlar

bo‘yicha) bo‘lishi mumkin  SHartnomada kafilning o‘z majburiyatlarini bajarish bo‘yicha tartib va shart-sharoitlari ko‘rsatilishi kerak  Kafilning javobgarligi qonun bilan belgilanadi  Kafillik bilan ta’minlangan qarzdorning majburiyatlarini bajarish paytida kafil va qarzdor  agar qonun yoki kafillik shartnomasi bo‘yicha kafilning subsidiar javobgarligi ko‘zda tutilmagan bo‘lsa  kreditor oldida birgalikda javobgar hisoblanadilar  Birgalikdagi javobgarlikda kreditor kreditni to‘liq yoki qisman qarz oluvchi va kafildan birgalikda qoplashni talab qilishi yoki ulardan biridan alohida holda talab qilishi mumkin  Kreditor hamkorlikdagi qarzdorlikning (qarz oluvchi yoki kafil) biridan to‘liq qoniqmaganda  boshqa hamkor qarzdordan qoplanmagan qismini talab qilish huquqiga ega  Kafil kreditor oldida qarz oluvchi kabi huddi shunday hajmda javobgar bo‘ladi  ya’ni foizlarni to‘lash  qarzni undirish bo‘yicha sud xarajatlarini qoplash va kreditorning boshqa zararlarini qoplash bo‘yicha javobgarlikni oladi  Ammo shartnomada kafilning cheklangan javobgarligi kafillik summasini aniqlash yoki kafil to‘lovni kafolatga olgan zararning bir qismini aniqlash orqali o‘rnatilishi mumkin  Bank kafil bilan o‘z munosabatlarini o‘rnatishda  kafillik shartnomasida qarz oluvchi bilan o‘zaro javobgarlik to‘g‘risida ko‘rsatma berilmagan bo‘lsa  kafil subsidiar javobgarlikni o‘ziga oladi  Bunday holda kreditor birinchi navbatda  qarz oluvchiga qarzni undirish bo‘yicha murojaat qiladi  va kafilning javobgarligi faqatgina kredit shartnomasi bo‘yicha qarz qoplanmaganda yuz beradi  Agar asosiy qarzdor kreditorning majburiyatlarini to‘liq bajarishni rad etsa yoki kreditor belgilangan muddatda taqdim etilgan talabnoma bo‘yicha javob olmasa  bunda talabnoma subsidiar javobgarlikni o‘ziga oluvchi shaxsga taqdim etilishi mumkin  Subsidiar javobgarlikni olgan shaxs (kafil) kreditor tomonidan taqdim etilgan talabnomani bajarishdan oldin asosiy qarz oluvchini bu haqda ogohlantirishi lozim  Agar subsidiar javobgarlikni olgan shaxsga da’vo qo‘zg‘atilgan bo‘lsa  bunday

holda u (kafil) asosiy qarz oluvchini bu ishda qatnashishga jalb etadi  Aks holda asosiy qarz oluvchi subsidiar javob beradigan kafilga qarshiligini ko‘rsatish huquqiga ega  YAna shuni belgilab o‘tish kerakki  kafil va qarz oluvchi o‘rtasida munosabat kafil va kreditor o‘rtasidagi munosabatga ta’sir qilmaydi  Ba’zi paytlarda  qarz oluvchi va kreditor o‘rtasidagi munosabat tugaydi hamda ular o‘rtasida tuzilgan shartnoma bekor qilinadi  Ammo shu shartnomaga muvofiq kafil bank-kreditor bilan kafillik shartnomasini tuzgan bo‘ladi  Qarz oluvchi qarzini to‘lamagan holda kreditor kafildan solidar majburiyatni bajarishni talab etadi. Amaliyotda ba’zan kafil qarz oluvchi bilan munosabati tugaganligi to‘g‘risida axborot bergan holda majburiyatni bajarishni rad etadi  Bu dalillar sud tomonidan qabul qilinmaydi  sud faqat kafillik kreditor va kafil o‘rtasidagi shartnoma sifatida ko‘rib chiqishi va uni bajarilish yuzasidan qaror qabul qilishi mumkin  Qonun bo‘yicha kafil nafaqat javobgarlikni oladi  balki aniq bir huquqlardan foydalanadi  Kafil huquqi kreditor talabiga qarshi e’tirozini bildirishi mumkin  bu e’tiroz qarz oluvchiga bildiriladi  Kafil bu e’tiroz huquqini hattoki  qarz oluvchi rad etgan yoki qarzni tan olgan paytda ham yo‘qotmaydi  Kafil kreditorga to‘langan summadagi qarzlarni qarz oluvchidan talab qilishi huquqiga ega  Majburiyatlarning kafil tomonidan bajarilishi uchun kreditor qarz oluvchiga bo‘lgan talabini tasdiqlovchi hujjatlarni unga topshirishi va shu talabni ta’minlovchi huquqlarni o‘tkazishi zarur  Bu qoidalar agar qonunchilikda  boshqa huquqiy aktlar yoki qarz oluvchi bilan kafillik shartnomasida ko‘zda tutilmagan bo‘lsa  ishlatiladi  Qonunda ko‘zda tutilganki  kafil tomonidan ta’minlangan majburiyatni bajargan qarz oluvchi bu haqda kafilga tezda xabar berishi lozim  Agarda bank kafilning mablag‘ini asossiz oborotga olgan bo‘lsa, kafil kreditordan asossiz olgan mablag‘ini undirish bo‘yicha talab qo‘yishi yoki qarz oluvchiga bo‘lgan regressiv talabini qo‘yish huquqiga ega.

Kafillik to‘xtalishining aniq hollari sifatida quyidagilarni belgilab o‘tish mumkin: - Kafil tomonidan ta’minlangan majburiyatni to‘xtalishi bilan; - Kafil uchun javobgarlikni oshiradigan yoki boshqa nomaqbul hollarga olib keladigan majburiyatlarni o‘zgarishi bilan; - Kafillik bu ta’minlangan majburiyat bo‘yicha qarzni boshqa shaxsga o‘tkazilishi bilan agar kafil kreditorga yangi qarz oluvchi javob berishga rozilik bermagan bo‘lsa; - Agar kreditor qarz oluvchi yoki kafil tomonidan taklif etilgan tegishli ijroni bajarishdan bosh tortsa; - kafillik shartnomasida ko‘rsatilgan muddat o‘tishi bilan  Bunday muddat o‘rnatilmagan bo‘lsa  kafillik  agar kreditor kafillik bilan ta’minlangan majburiyatni bajarish muddati boshlangandan kundan bir yil mobaynida kafilga nisbatan da’vo qo‘zg‘atmagan bo‘lsa  tugatiladi; - Agar  kreditor kafillik shartnomasi tuzilgan kundan boshlab ikki yil mobaynida kafilga da’vo bildirmagan bo‘lsa  bunda asosiy majburiyatni bajarilish muddati belgilanmagan yoki aniqlanmagan bo‘lishi kerak  SHunday qilib  kreditni to‘lashining kafili sifatida turli xildagi yuridik va jismoniy shaxslar qatnashishi mumkin  Bank kafolati Kafolat — kafolat beruvchi tomonidan qarz oluvchining majburiyatlari muddati kelganda to‘lab berishi majburiyati tushuniladi. Kafolat xati ssuda oluvchi tomonidan bankka kredit berish masalalari xal etilguncha t o p s h i r i l i s h i lozim. Kafolat beruvchi, ssuda oluvchiga kafolat xatini berishdan oldin kafolat xati haqida o‘ z bankiga ariza berishi lozim va ushbu arizada kafolat berish zarurligi va maqsadi haqida yoritish lozim. Bank kafolati (huddi kafillik kabi) kredit majburiyatlarini qoplash vositasi hisoblanadi va u ancha qulay vosita bo‘lib, moliyaviy yo‘qotishlardan qochish maqsadida kreditorlar tomonidan keng foydalaniladi 

Bank kafolati  kredit muassasalari yoki sug‘urta tashkilotlari (garant) boshqa shaxs (prinsipal) iltimosi bo‘yicha prinsipal kreditor (benefitsiar) ga pul mablag‘lari summasini benefitsiar tomonidan yozma talabnoma taqdim etilgandan so‘ng to‘lash bo‘yicha yozma majburiyatini beradi  Bank kafolati deganda  uchinchi shaxs o‘z vazifasini bajarmaganda  bank tomonidan ma’lum summani to‘lab berish to‘g‘risidagi chaqirilmaydigan majburiyat tushuniladi  Kafolat asosiy qarz bo‘yicha hisob-kitoblardan yoki kreditor va asosiy qarz oluvchi o‘rtasidagi shartnomadan ajralgan holdagi mustaqil majburiyat hisoblanadi  Kafolat berish orqali bank birinchi talab bo‘yicha  agar kafolat to‘g‘risidagi matnda keltirilgan shartlar bajarilgan bo‘lsa  to‘lash majburiyatini oladi  Amaliyotda kredit tashkilotlari tomonidan beriladigan bank kafolatlarining turli xildagi ko‘rinishlari mavjud  Xalqaro talablarga muvofiq bank kafolatida quyidagi ma’lumotlar aks ettirilish kerak: - prinsipal  garant va benefitslar nomlari; - shartnoma; - to‘lanishi kerak bo‘lgan maksimal summa; - to‘lov valyutasi nomi; - kafolatning amal qilish muddati; - to‘lovni talab qilish usuli; - majburiyat summasini kamaytirish imkoniyatlari  Kafolat matnida kafolatning chaqirilmaydigan xarakterda ekanligi to‘g‘risida ko‘rsatilishi kerak  Bank kafolati va kafillik asosiy majburiyat (kreditni qoplash bo‘yicha) ni bajarishni ta’minlash usuli sifatida kup umumiy xarakteristikaga ega  Bank- kreditor va qarz oluvchidan tashqari ssuda operatsiyalarida bank garanti yoki kafil qatnashadi  Ammo bank kafolati va kafil o‘rtasida aniq farqlar mavjud: 1. Bank kafolati (kafillikdan farqli ravishda) asosiy majburiyatdan bog‘liq emas 

2. Majburiyat sub’ektlari bo‘yicha  Qonun bo‘yicha bank garantlari sifatida faqat kredit muassasalari va sug‘urta tashkilotlari qatnashishi  kafil sifatida esa turli yuridik va jismoniy shaxslar qatnashishi mumkin  3. Munosabatlarni o‘rnatish shakli bo‘yicha  Bank-garantlar bank- kreditorlari bilan bank kafolati shartnomasini tuzadilar yoki ularga kafolat xati yuboradilar  Kafillilik munosabatlari esa bank-kreditor va kafil o‘rtasida kafillik shartnomasi tuzilishi natijasida o‘rnatiladi  Ko‘pchilik (asosan kam tajribali garantlar) nimani boshdan kechirishlarini  qachon qarz oluvchi olgan kreditini qaytarishini yo xohlamasa yoki qaytara olmasa  taxmin qila olmaydilar  Tajribali britan iqtisodchisi Kristofer A  Blumfild kafolat berayotgan paytida ba’zi bir qoidalarga e’tibor berishni maslahat beradi  Buning uchun siz quyidagilarga ishonch hosil qilishingiz kerak: 1) Kafolatlanayotgan shartnomaning mustahkamligiga ishonish; 2) Berilgan kreditni qoplash bo‘yicha masalalarni yaxshilab ko‘rib chiqish; 3) Bank-kreditor bilan kafolatni taqdim etish to‘g‘risida kelishish  bunda kafolat summasi sizning aktivlaringiz qiymatidan yuqori bo‘lmasligi kerak  Bank kafolati berilganiga qarz oluvchi garantga mukofot to‘laydi  CHaqirilmaydigan kafolat – bu kafolat chaqirilishi  bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi (agar bank-garant bank-kreditor bilan oldindan kelishib olmagan bo‘lsa) mumkin emas  Ammo qonun bo‘yicha chaqiriladigan kafolatni qo‘llash ham ta’qiqlanmagan  Agar bank kafolati to‘g‘risidagi shartnomada: “bank kafolati chaqiriladigan xarakterga ega” deb aniq belgilangan bo‘lsa  bunda garant xohlagan paytida bergan kafolatini bekor qilishi mumkin  Agar kreditor chaqiriladigan kafolatga rozilik bildirsa  uning ishi bitdi degan gap  CHunki bunday kafolat bo‘yicha mablag‘ni kreditor hech qachon ololmaydi  SHuning uchun kreditorlar kafolat turiga juda e’tibor bilan qarashlari lozim  Bank-kreditor  qarz oluvchi va garant o‘rtasidagi munosabatlarda eng muhim jihati bu bank kafolatini kuchga kirish vaqtini aniqlash hisoblanadi  Qonunda belgilab o‘tilgan bank kafolati u berilgan kundan boshlab kuchga kirishi to‘g‘risida  agar kafolatda boshqa hol nazarda tutilmagan bo‘lsa 

Amaliyotda kafolatni kuchga kirishining boshqa hollari ham mavjud: - qarz oluvchi garantga kafolat summasidan aniq foiz hisobida komission mukofot o‘tkazilgandan keyin; - qarz oluvchining hisob raqamiga barcha kredit summasi o‘tkazilgandan keyin; - kredit shartnomasida ko‘rsatilgan maqsadlar bo‘yicha kredit ishlatilganda va boshqa hollarda kafolat kuchga kiradi  Bank kafolatini ijro etilishi to‘g‘risidagi kreditor talabi u tomonidan yozma shaklda kafolatda ko‘rsatilgan hujjatlar bilan birga garantga taqdim etilishi kerak. Agar qarz oluvchining majburiyati bo‘yicha yo‘l qo‘yilgan qoidani buzib o‘tish hollari bo‘lsa u albatta ko‘rsatib o‘tilishi lozim. SHundan so‘ng garant benefitsiar talabini qabul qilish paytida yuzaga kelgan aniq majburiyatlarni bajarishi, ya’ni: - kechiktirmasdan bu haqda prinsipal (qarz oluvchi)ga xabar berish va unga talabnomaning nusxasini barcha ilova qilinadigan hujjatlar bilan birga yuborishi; - berilgan muddatda benefitsiar (kreditor) talabini ilova qilingan hujjatlar bilan birga ko‘rib chiqishi va bu talabnoma va hujjatlar kafolat shartlariga to‘g‘ri kelishini aniqlashi zarur  Umumiy me’yorlarga muvofiq hujjatlar birinchi navbatda kafolat bilan ta’minlangan prinsipal majburiyatlarini ijro etilmasligini tasdiqlashi kerak  Ammo bunday hujjatlarni yig‘ish benefitsiar uchun ancha mushkuldir va bu bank kafolati bo‘yicha to‘lovni olish imkoniyatini kamaytiradi  Bunday hujjatlarga: - kafolat bilan ta’minlangan majburiyatni prinsipial tomonidan bajarilmaslik holatini o‘rnatuvchi sud  arbitraj sudi qarori; - qarz oluvchining majburiyatini bajarmasligini rad etish to‘g‘risida hujjatlar va boshqalar kiradi  Barcha kreditor va garant o‘rtasidagi munosabatlar bank kafolati shartnomasida aniqlanadi  bu qoidaga rioya qilmaslik yoki yozma shaklda shartoma tuzmaslik shartnoma haqqoniy emasligidan dalolat beradi  Kafolat yoki ikki tomonlama

shartnoma garant tomonidan kreditorga yuborilgan kafolat xati orqali rasmiylashtiriladi  Kafolat xati – bank-kreditor va garant o‘rtasida shartnomani tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi  Bank kafolati shartnomasida qaysi majburiyatni ijro etilishi uchun kafolat berilganligi  kimga (kreditor nomi) berilganligi va kim uchun (qarz oluvchi nomi) berilganligiga ko‘rsatilishi kerak  Arbitraj sudlarining amaliyotidan kelib chiqqan holda  bank kafolati shartnomasida qaysi majburiyatni ijro etilishi uchun kafolat shartlari aniq ko‘rsatilmagan bo‘lsa  shartnoma tuzilgan deb hisoblanmaydi  Umumiy qoida sifatida garant kreditor oldida subsidiar (qo‘shimcha) javobgarlikni o‘ziga oladi  Garantni va qarz oluvchini solidar javobgarligi bank- kreditorga nisbatan faqatgina qonunchilikda va shartnomada ko‘rsatib o‘tilganda belgilanadi  Jahon amaliyotida bank-garantning kreditor oldidagi majburiyatlarining bajarilishi quyidagi hollarda: 1) kafolat berilgan summa kreditorga to‘langanda; 2) belgilangan kafolat muddati tugagan paytda; 3) kreditor garantiya bo‘yicha o‘z huquqlarini rad etsa va ularni garantga qaytarsa; 4) kreditor garantni majburiyatlaridan holi etish to‘g‘risida yozma ariza orqali kafolat bo‘yicha o‘z huquqlarini rad etganda, kafolat beruvchi o‘z majburiyatlarini bajarishdan to‘xtashi mumkin. Garant kafolat to‘xtatilganligi to‘g‘risida xabar olgandan keyin qarz oluvchiga bu haqda darhol ma’lum qilishi shart  Garant qarz oluvchidan bank kafolati bo‘yicha kreditorga to‘langan summani regress tartibida qoplashni talab qilish huquqiga ega  Xorij amaliyotida bank kafolati keng tarqalgan bo‘lib  mustahkam raqobatchilik sharoitida bunday xizmat bozorida bank-garantlarning komission stavkasi garantiya (kafolat) summasidan 0,1-0,8% ni tashkil qiladi  Iqtisodiy va huquqiy nobarqarorlik  yuqori bank risklari sharoitlarida bu ko‘rsatkich 4-10% ni tashkil

qilishi mumkin  CHet el banklari tomonidan taqdim etilgan kreditlarning kafolati sifatida davlat (hukumat), vakolatli banklar  banklar konsorsiumi  alohida banklar va sug‘urta kompaniyalari qatnashishi mumkin  Bizning amaliyotimizda ham hukumatimiz kafolati orqali Xalqaro Tiklanish va Taraqqiyot bankidan  Evropa Tiklanish va Taraqqiyot bankidan  yirik chet el banklaridan tijorat banklarimiz kredit olishmoqda  Kredit munosabatlarining asosiyhujjati bo‘lgan kredit shartnomasi qarz oluvchining kreditni o‘z vaqtida qaytarish majburiyatini ko‘zda tutadi  Lekin amaliyot shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiyotdagi inflyasiya jarayonlari ssudaning qadrsizlanishiga  qarzdorning moliyaviy ahvolining yomonlashuvi kreditni to‘lash muddatining buzilishiga olib kelishi mumkin  SHuning uchun xalqaro bank amaliyotida kreditning qaytarilishini tashkil etishning mexanizmini ishlab chiqilgan  Bu mexanizm quyidagilarni o‘zida mujassamlashtiradi:  Ssudani tushum (daromad) hisobidan qoplash tartibi;  O‘oplash tartibini kredit shartnomasida mustahkamlab qo‘yish;  Ssuda mablag‘ini o‘z vaqtida va to‘laligicha qaytarilishini ta’minlashning turli shakllaridan va manbalaridan foydalanish  Bank amaliyotida ssudalarni qoplash manbalari birlamchi va ikkilamchi manbalarga bo‘linadi  Birlamchi manba sotuvdan kelgan tushum bo‘lib  bu kreditni qoplashning asosiy manbai hisoblanadi  Kredit ta’minotining ikkilamchi shakllari kredit qaytarilishining kafolat shakli hisobladi  Xorijiy bankirlar kredit shartnomasini tuzish imkoniyatlarini ko‘rib chiqishda avvalo  kreditni qoplashning birlamchi manbalarga tayanishni o‘z faoliyatining “oltin qoidasi” deb hisoblaydilar  Amaliyotda ko‘p hollarda kreditning qaytarilishida ma’lum risklar mavjud bo‘ladi  Bu risklarga turli omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin  Bu hollarda kafolat sifatida ikkilamchi manbalar ham talab qilinadi  Ular quyidagilar bo‘lishi mumkin: 1. mulk va huquq garovi; 2. talablar va huquqlarni o‘tkazish; 3. kafolat va kafillik  sug‘urta 

Kreditlarni qoplashning ikkilamchi shakllaridan foydalanish ko‘p mehnat talab qiladigan  uzoq muddatli jarayon hisoblanadi  SHunday bo‘lsada  ushbu shakllardan bizning amaliyotimizda keng foydalaniladi  CHunki iqtisodiyotimizdagi ko‘plab korxonalarning moliyaviy ahvoli ko‘ngildagidek emasligi  tadbirkorlarnining bu sohadagi bilimlari etarli darajada emasligi shuni taqozo etadi  Mulk garovi - bu kredit ta’minotining eng ko‘p tarqalgan shakllaridan hisoblanadi  Mulk garovi garov shartnomasi orqali rasmiylashtiriladi  To‘lov majburiyati bajarilmaganda bank ushbu garovni sotish orqali kreditni qoplashi mumkin  O‘z o‘zidan mulkni garovga q uyish (k o‘ chmas mulk va boshqalar) kreditor — mulni ushlab turuvchi (garovga q o‘ yilgan) shaxs agar garov bilan ta’minlangan majburiyatlar bajarilmasa, ushbu mulkdan o‘z hoxishiga binoan foydalanish xuquqiga egali gi tushuniladi O‘zbekiston Respublikasida garov munosabatlari O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kadeksining 264, 289 sonli moddalari va Uzbekiston Respublikasining "Garov h a q ida" gi qonuni asosida boshqariladi. Garov asosida kreditor, agar qarzdor - gapov q o‘yu uvchi shaxs garov bilan ta’minlangan majburiyatni bajarmasa, k o‘ yilgan mulk asosida o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishi xuquqiga egaligi va shu bilan birga, boshqa kreditorlar oldida nisbatan afzalliklarga egaligi ta’minlangan. Garovga qu y ilish mulk nafaqat qarz mabla g‘ larini qaytarilishini, balki uning foizlarini va boshqa kurilgan zararlarni qoplanishini ta’minlashi shart. Bundan tashqari garovga qo‘yilgan mulkni bozor narxlari tushib ketishini ham hisobga olish lozim. YUqoridagilardan kelib chiqib garovga quyilgan mulk berilayotgan kredit bahosidan yuqori bo‘lishi lozim. Garov asosida yuridik shaxslarning ham, jismoniy shaxslarning ham majburiyatlari ta’minlanishi m u m k i n . Garov shartnoma y o k i qonun acosida amalga oshiriladi. Hozirgi kunda garov shartnomasi keng tarqalgan bo‘lib, qarzdor o‘z h o x i s h i g a binoan, o‘z mulkini kreditor bilan shartnoma tuzgan holda garovga qo‘yadi. Garov asosida haqiqiy talab etilayotgan mablag‘ ta’minlanishi

mumkin. YA’ni, ushbu garov shartnomasi orqali boshqa maqsadlarda, boshqa shartnomalarda foydalanish mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan garov predmeti bo‘lib, garovga qo‘yuuvchi shaxsning har qanday mulkni, shu bilan birga qimmatbaho qog‘ozlar va mulkka egalik xuquklari bo‘lishi mumkin. Xususiy mulkchilik qonuniga asosan, garov predmetining egasi gapovga qo‘yuvchi sh axs bo‘lishi mumkin SHu bilan birga, garovga qo‘yuvchi shaxs nafaqat ham qar zdor bo‘ lishi mumkin, balki uchinchi shaxs ham bo‘lishi mumkin. Mulkdan foydalanish xuquqi, uning xaqiqiy egasi singari, mulkka egalik qilish, foydalanish va egalik qilish kabi xuquqlarni, a ga r qonun va shartnomalarda kqrsatilgan bo‘lmasa, qarz b er uv ch i shaxsga beriladi. Vazirlar maxkamasining № 50 sonli 1.02.94 dagi "Vaqtinchalik shatnoma va garovlarni davlat registratsiyasi haqidagi" qonunning 5 bandida garov p r e d m e t i g a k i r i t i l m a g a n ayrim korxona va mulklar sanab o‘tilgan. Amaliyotda garovdan foydalanish uni qo‘llashning maxsus mexanizmi bo‘lishini ko‘zda tutadi  Garov mexanizmi bu garov to‘g‘risidagi shartnomani tayyorlash  tuzish va ijro etish jarayonidir  Garov mexanizmini amalga oshirish quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ladi: 4. garov predmetlarini va turlarini tanlash; 5. garov predmetlarini baholash; 6. garov to‘g‘risida shartnomani tuzish va amalga oshirish; 7. garov undirishga murojaat qilish tartibi  garov predmetining miqdor va sifat jihatlariga umumiy va maxsus talablar mavjud bo‘lib  sifat jihatiga bo‘lgan umumiy talablar quyidagilardan iborat:  Garov predmeti qarz oluvchiga tegishli bo‘lishi kerak;  Garov predmetlari pul qiymatiga ega bo‘lishlari shart;  Garov predmetlari likvid bo‘lishi ya’ni realizatsiya qilinish xususiyatiga ega bo‘lishlari kerak 

Garovning miqdoriga bo‘lgan umumiy talab bu garovga qo‘yilgan mulk qiymatining berilgan kredit va unga hisoblangan foizlar summasidan ko‘p bo‘lishidan iborat  Garovning sifat va miqdor jihatlariga bo‘lgan maxsus talablari garov shakliga va risklilik darajasiga bog‘liq bo‘ladi  Tovar-moddiy boyliklarning garov predmeti bo‘lishga maqbulligi 2 omil orqali aniqlanadi: 8. boyliklarning sifati; 9. kreditorni ularning saqlanishi ustidan nazorat qila olish imkoniyati  Tovar-moddiy boyliklarining sifat mezoni quyidagilar hisoblanadi: tez realizatsiya qilinishi  narxlarning nisbatan barqarorligi  sug‘urtalash imkoniyati  saqlanish muddatining uzoqliligi  SHuning uchun tez eskiradigan tovarlar garovga qabul qilinmaydi  Faqatgina ushbu mezonlarni aniqlash va ularga mos keladigan boyliklarni garovga qabul qilish emas  balki ularni saqlanishini ta’minlash ham muhimdir  Faqat shundagina qo‘yilgan garov kreditning qaytarilishiga kafolat bo‘lishi mumkin  Garov predmetiga quyidagilarni kiritish mumkin: korxona va tashkilotlar ; asosiy fondlar ( b i n o, insho a tlar, uskunalar), tovar—material buyumlari, tovar-transport xujjatlari (varrant, konosament, ombor xujjatlari, shartnoma va b.), valyuta mabla g‘ lari- qimmatbaho buyumlar va qimmatbaho qog‘ozlar. 1. Garov i k k i shaklga bulinadi: 2. Garov predmeti o‘z egasida qolishi. Garov predmeti garovni oluvchini berilishi. Garov ob’ekti o‘z egasida qolgan holda u quyidagi xuquqlarga ega: - garovga qo‘yilgan mulkdan foydalanish va unga egalik qilish. -garov bilan ta’minlangan, majburiyaglar bo‘yicha qarz egasiga o‘tkazish va boshqalar.

Bu holatda garov beruvchi shaxs o‘z hisobidan garov predmetini umumiy qiymatini sug‘urtalashi, uning yaxshi saqlanishi ta’minlashi va mulkni ijaraga berilishi haqida g arov oluvchini ogohlantirishi lozim. Garov predmetining o‘z egasida qolishi quyidagi hollarda yuz beradi: 1. oborotdagi tovarlarni garovga quyish ; 2. ko‘ chmas mulkni garovga quyish. Oborotdagi govarlarni t arovga q o‘ yish garov vaqti kelganda garov beruvchi o‘ z o borot i dagi tovarlarini hammasini yoki qisman sotib o‘ z qarzini summasini yoki undan k o‘ pini- qaytarishi tushuniladi. Bunda garovga qo‘yuvchi shaxs o‘z tovar mahsulotlarini hisob- kitobini va to‘g‘ri saqlanishini ta’minlashi shart. Oborotdagi tovarlarni garovga qo‘iish asosan savdo va ta’minot tashkilotlarda ko‘proq foydalaniladi Masalan, m a h s u l o t va tovarlarni sotib olish. Kuchmas mulk garovi (ipoteka)- korxona, tashkilot, bino, inshoat va qurili s h a l a r n i , er va undan foydalanish huquqlarini garovga quyish tushuniladi. O‘z kreditlarini bino, inshoot va qurilma uskunalarni garov asosida berishlarida, banklar nafaqat ularning qanchalik tez sotilishini, balki kredit oluvchining foyda olish darajasini, garovlarning sotilishini olgan holda, ularning kreditni qaytarish sharoitida va muhitini ham hisobga olishlari lozim. Bank, garov predmetini ushlab turuvchi sub’ekt sifatida, garovga qo‘yilgan mulkning h ujjatlari asosida uning haqiqiyligini, holatini va uni saqlanayotgan m u h i t i n i t e k s h i r i s h g a h a q l i d i r . Agar garov predmeti garov beruvchi tomonidan sarflangan yoki ishlatib etkazilgan bo‘lsa, unda garovga beruvchi shaxs ushbu mulkni qayta tiklashi yoki boshqa mulk bilan qoplashi lozim, aks holda bank-garov mulkini ushlab turuvchi sub’ekt sifatida berilgan kreditni o‘z muddatidan oldini talab qilishga haqli hisoblanadi. Garov qo‘yishning ikkinchi shakli- garovga qo‘yilgan mulkni o‘z egasida emas, balki uni ushlab turuvchi shaxsda qolishi hisoblanadi. Bu tur boshqachasiga «zaklad» deb ham yuritiladi va bank amaliyotida qulay garov turi bo‘lib, unda

ko‘chmas mulk bo‘lmagan mulk g apovga qo‘yiladi. Buning sababi shundaki, pul garov oluvchi (bank)ga berilganda. Ushbu shakl bank faoliyatida keng qo‘llanilib, asosan garovga ko‘yilgan mulk ko‘chmas mulk bo‘lib hisoblanmasa bankda bunday garov e’tiborli bo‘lib hisoblanadi. Buning asosiy sababi bankka ko‘yilgan har qanday hollarda bank uni qaytarishga qodir ekanligi hisoblanadi. Ushbu garov shakli quyidagi turlarda bulishi mumkin: 1. mustahkam (ishonarli) garov. 2. xuquqiy garov. Mustahkam (ishonarli) garov klassik jihatdan, tovar va boshqa mulkni kredit tashkiloti omborida yoki qarz oluvchi omborida bank nazorati ostida saqlashi tushin i l a d i . Zakladga olingan qimmatbaho buyumlar o‘ z navbatida quyidagi t al abl a p g a javob berishi lozim: tez sotiladigan, sug‘urtalash oson bo‘lgan, bank nazorati ostida uzoq muddat saqlanishi mumkin bo‘lishi lozim. Albatta, ushbu mulklarni bank tomonidan nazorati turli xil qiyinchiliklarga va xarajatlarga olib keladi. § arb mamlakatlarida ushbu xizmatlarni ombor tashkilotlari banklar uchun (xizmat) ko‘rsatadi. U mulk va uning saqlanish bo‘yicha t o‘ laqonli nazorat olib borishi, undan tashqari bergan kreditining qaytishi imkoniyatlariga to‘ la r oq i shonch hosil qilish mumkin. Bu garov turi 2 xil shaklda bulishi t. - O‘attiq garov - H uquq garovi O‘attiq garov garovning klassik turi bo‘lib, u tovar yoki boshqa mulkni b a n k k a berishni va bank omborxonasida yoki qarz oluvchining omborida, lekin bank qulfi va qorovuli bilan q o‘ ri q lab saqlanishi lozim. Garov yoki zaklad sifatida qabul qilinad ig an qiym at lik talablarga javob beradigan-tez sotiladigan, uzoq saqlanadigan, o‘z sifatini y o‘ qotmaydigan, su g‘ urtalanadigan bo‘lishi va bank nazorati ostida bo‘lishi lozim. Z a k l a d qabul qilish va uni saqlash bank uchun xarajat talab qiluvchi, uning faoliyatiga to‘g‘ri kelmaydigan holat bo‘lganligi uchun u qiyinchiliklar t u g‘dirish i mumkin. Ba’zi xorijiy davlatda bank uchun bu funksiyani maxsus tashkilotlar— omborchi— kompaniyalar bajaradi.

Bunda faqatgina ombor xujjatlarining bo‘lishi talab etiladi va omborchi kompaniyalar tomonidan yozib berilgan bu hujjat kreditning ta’minlanganli hisoblanadi . Bu hujjat asosida bank o‘z kreditlarini ta’minlanganligini nazorat q i l a d i v a , ssudalar qaytarilmaganda ushbu xujjat orqali bank mulkni omborxonadan olib sotib o‘z kreditlarini koplashi mumkin. O‘zb e kisto nd a ham x uddi shunlay x a l qaro tajribalarni qo‘ llashni amalga o s h i r i l i s h jarayonlarini tezlashtirish l o z i m . Bank u c h u n qulay bo‘lgan mustahkam (ishonchli) garov bo‘lib tovar va turli t r a n s p o r t xujjatlari hisoblanadi, shu bilan bir qatorda qimmat baho buyumlar va qimmatli qo g‘ ozlar ham mustahkam garov sifatida qabul qilinishi mumkin. B i r i n c h i d a n ular garov beruvchi tomonidan kreditni ta’minlash maqsadida bankka beriladi, c h u n k i ular hech qanday ortiqcha xarajatlarni talab etmaydi. Ikkinchidan, ular yuqori likvidligi, tez sotiluvchanligi bilan ajralib turadi. Bu esa bankka katta ahamiyat kasb etadi. H uquqiy garovi xozirda O‘zbekiston uchun y a n g i bo‘lgan va h uquqiy jihatdan ta’minlanmagan shakl bo‘lib hisoblanadi. Garov sifatida turli mulkka huquqiy jihatdan egalik qilish (avtorlik huquklari, tovar b elgilari, nou-xau, patent) hujjatlari bo‘lishi mumkin. Bunda faqatgina garovga-quyilayotgan mulkka egalik qiluvchi shaxsgina garov beruvchi shaxs bo‘lishi mumkin. Ijaraga olingan yoki egasi boshqa bo‘lgan mulklar o‘z egasining, ruxsatisiz garov ob’ekti bulishi mumkin emas. Garov predmeti uni saqlanishini ta’minlash bilan bir qatorda bank uchun yana boshqa majburiyatlarni bajarishishga olib keladi. Masalan, garovni mulkini ushlab turuvchi sub’ekt (bank) shartnomada ko‘rsatilgan bo‘lsa garov beruvchi manfaatlariga mos kelgan holda mulkning hisob-kitobini olib borishi lozim, majburiyatlar bajarilgandan so‘ng garov beruvchi mulkni qaytarilishini ta’minlashi lozim. Garov predmetini kimda qolishidan qat’iy, nazar, garov mulkini beruvchi y o k i uni oluvchi sub’ekt mulkni turli xil tabiiy ofatlardan sug‘urtalashi lozim. Nafaqat tibiiy ofatlaridan, balki mulkni o‘g‘irlanishi yoki davlat organlari tomonidan garov mulkini beruvchi sub’ektning iqtisodiy faoliyatini to‘xtatib quyishidan ham

sug‘urtalishi lozim. Sug‘urta hodisalar bo‘lib o‘tib, mulkka zarar etkazganda, bank garov mulkini ushlab turuvchi , sub’ekt sifatida: sug‘urta qoplamasini o‘z krediti hisobiga olishga haklidir. Garov predmeti har qanday hollarda ham sug‘urta qilish mulkni beruvchi shaxs to monidan amalga oshiriladi. Fuqarolik kodeksining ta’kidlashiga, qarz oluvchi bitta mulkni bir nechta kreditorga garovga qo‘yish m u m k i n . SHuning uchun O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining g 2 7 3 - moddasiga asosan garovga qo‘yilayotgan mulk, ilgari tuzilgan garov shartnomasiga asosan taqiqlanmasa, qabul qilinadi. SHuni unutmaslik lozimki, qonun chiqaruvchilar birinchidan, garovga quyilayotgan mulk majburiyat summasidan yuqori bo‘lishi lozim; ikkinchidan, turli kreditorlarning muddatlari turlicha bo‘lgani uchun, majburiyatlarni ham ketma-ket bajarish mumkin, bank kreditor sifatida mulkni garovga olishdan oldin, garovga qo‘yilgan yoki qo‘yilmaganligini tekshirib ko‘rishlari lozimligini uqtiradilar. Bu esa, har bir bankni o‘z ketmaketligida talablarini qo‘yishi va mijozni krediglash masalasini hal etishini ta’minlaydi. Garov shartnomasi yuridik hujjat bo‘lib, garov mulki ta’minlayotgan majburiyatdan holi ravishda tuziladi. Garov shartnomasi og‘zaki emas balki, yozma hujjat tarzida amalga oshirilishi lozim. Bu hujjatda garov predmetini shaklini, majburiyat shartlarini, majburiyat muddatini, mulkning hajmi va qiymatini, garov sub’ektlarining majburiyatlarini va garov shartlarini bajarilmaganda tortishuvni oldin xal etish masalalarini aks e t t i r i s h i l o z i m . Garov shart nomasida, s h u l a r b i l a n b i r g a, i k k a l a tarafning n o m l a r i va adreslari garovga qo‘yilgan mulkni qaerda joylashgani ko‘rsatilishi lozim. Agar yuqoridagi ko‘rsatmalar ko‘rsatilmasa garov shartnomasi xaqiqiy hujjat bo‘lib hisoblanmaydi. Garov s h a r t n o m a s i n i tuzilgan vaqtdan boshlab garov xuquqi paydo bo‘ladi va garov mulkiga nisbatan garov xuquqi ushbu mulkni garovga berilgan vaktdan boshlanadi. (O‘z.Res. F.K. 270-s. )

Garov shartnomalari uchun notarial guvohnomalar joriy etilgan. Ammo, ikkala tomonning kelishuvi notarial tomondan tasdiqlashga, har qanday kelishuv xoh og‘zaki bo‘lsin, asosiy shartnomaga qo‘shimcha qilib kiritiladi. Mulkning qanday shakl bo‘lishidan qat’iy nazar, davlatning garov mulki ruyxatdan o‘tishi majburiy belgilangan. YA’ni, garov shartnomasi tuzilib, unga qo‘l qo‘yilgandan so‘ng va notarial tasdiqlagandan so‘ng, garovga qo‘yilgan mulk davlat garov organida ro‘yxatdan o ‘ t k a z i l i s h i l oz i m . Garov mulki qo‘yilgani hisobiga garovni ushlab turuvchi o‘zining i i n g talablarini qondirishga haqli. Y A ’ n i b u u s h b u vaqtdagi garovni ushlab turuvchi s u b e k t n i n g qilgan hamma xarajatlari (foizlari, zararlari, muddati o‘tkazilib yuborilishi, mulkni ushlab turish xarajatlari va sud xarajatlari) kiradi. Kreditor qo‘ygan majburiyatlarini qarz oluvchi o‘z vaqtida bajarmasa, garov p r e d m e t hisobidan kreditor olish mumkin. Bunda kreditor qo‘yilgan muddatda sudga murojat etib, talab qilishga hakli. Sud organiga murojaat etmasdan, faqatgina garov s u b ’ e k t l a r i n i n g shartnomalarida garov majburiyatlari bajarilmasa yoki bajarish shartlari ko‘rsatilgan bo‘lsa va ushbu shartnomani notarial tasdiqlatilgan bo‘lsa kreditor mulk orqali talablarining qondirishi mumkin. Kreditor qo‘yilgan majburiyatlarni bajarilmaganligini yoki to‘liq bajarilmagan-ligini isbot qilishi lozim. Agar qarori bank hisobiga hal bo‘lsa, unda mulk sotilib kreditor o‘z talablarini u tushumdan qondirishi mumkinligi haqida hujjat beriladi. Garov predmeti konunda ko‘rsatilgan asosida, ommaviy savdo yo‘li bilan sotiladi: mulkning boshlang‘ich narxi sud qarori bilan belgilanadi. Eng yuqori bahoni to‘lagan sh axcga ushbu mulk sotiladi. Mulk sotilmagan vaqtda, bank va qarz oluvchi kelishib, bank o‘z h isobiga olishi va talablarini qondirishi m u m k i n . Mulk qayta sotuvga chiqarilib s otilmay qolsa, kreditor mulkni 10% ga arzon qilib keyingi sotuvga chiqarishi mumkin. Agar garov oluvchi garovni sotish to‘g‘risidagi bildirishdan keyin mulk 1 oy d a v o m i d a sotilmasa garov oluvchi u n i o‘z ihtiyorida qoldirish xuquqidan foylalansa shartnomasi tugatiladi. Agar mulkni sotuvidan tushgan tushum kreditor talab kilayotgan summasidan yuqori bo‘lsa, farq garov qo‘ygan shaxsga qaytariladi va agar tushum kreditor talab

qilayotgan summasidan kam bo‘lsa, unda qolgan summani qarzdorning boshqa mulkidan olishi mumkin. Agar bank talab qilayotgan summani 3 shaxs tomonidan amalga oshirilsa unda O‘zbekiston Respublikasi talablarni osonlashtirish qonuniga muvofiq talab qilish hukuki 3 shaxsga o‘tadi. O‘onun chiqaruvchi organlar quyidagi hollarda tortishuvsiz kreditor hisobiga hal etilishi mumkinligini ko‘rsatgan. Bunda agar garov shartnomasida ko‘rsatilgan bo‘lsa va shartnoma notarial tasdiqlangan bo‘lsa. YUqoridagilarga qo‘shimcha ravishda (agar) garovga qo‘y ilgan mulk sotilgunga qadar garovga qo‘yuvchi shaxs sotuvni to‘xtatishi mumkin, agarda shartnoma majburiyatlarini bajarsa. Garov huquqi garov majburiyatlari bajarilganda quyidagi hollarda to‘xtaydi: garov mulkini buzulishi, yo‘qolishi yoki yo‘q bo‘lishi; garov predmetini erkin sotuvda sotilishi; garov mulkiga egalik qilish bankga o‘tishi bilan. Garov xuquqini to‘xtashining eng sodda normal holi bo‘lib, garov mulki orqali majburiyatlarni bajarilishi kerakli xujjatlar bilan tasdiklanishi lozim. Majburiyatlar to‘liq bajarilmasa garov shartnomasi o‘z kuchida qoladi. Arizaga kafolat xati 2 nusxada biriktirilib, kafolat beruvchi sub’ekt, tashkilotning raxbari va bosh buxgalteri tomonidan imzolanishi lozim. Kafolat xati quyidagi mazmunda yozilishi lozim: Garov beruvchining hisobvarag‘ida puli bo‘lishidan qat’iy nazar bank kafolat ostida ssudani o‘z vaqtida to‘lamaganda, sizdan to‘lov talabnomasi kelib tushguncha vakillik hisobvarag‘ingizga ushbu summani to‘lab berish majburiyatini oladi. SHu shart bajarilmasa bank garov oluvchi bankka har kuni kafolatlangan summaning 5%, lekin 100% dan oshmagan holda sizning korrespondentlik schyotingizga o‘tkazish majburiyatini sum m asi ni biz to‘lay olmasak bu s u m m a n i b i z n i n g bosh b a n k i m i z s i z n i n g v a k i l l i k hisobvarag‘iga o‘tkazadi. Kafolat xati summasi va garov b e r u v c h i n i n g to‘lash to‘grisidagi majburiyati alohida schyotda saqlanadi.

Garov beruvchi banki xodimi kafolat xatida ko‘rsatilgan imzo va pechatlarning xaqiqiyligini tekshiradi, mijozning to‘lovga layoqatliligini tahlil qiladi va ijobiy qaror qabul qilinganda bank rahbari va bosh hisobchisi bu hujjatlarni imzolaydilar va bank p e c h a t i qo‘yiladi. Keyinn rasmiylashtirilgan kafolat xati o‘rnatilgan qoida bo‘yycha ko‘rib chiqish va tasdiqlash uchun bosh bankga beriladi. Bosh bank tomonidan tasdiqlangan kafolat xagi kafolat beruvchining bankiga 9925-raqamli balansdan tashqari schetga kirim qilish uchun yuboriladi. Kafolat beruvchining banki kredit bo‘limining yozma ko‘rsatmasiga asosan kafolat x atidagi summa 9925 balansdan tashkari schetga nominal qiymati bo‘yicha kirim qilinadi v a xat qimmatli qog‘oz sifatida kreditni to‘lash muddati kelguncha tijorat banki kassasida saqlanadi. O‘aytarish muddati kelganda xarajatga chiqariladi. Bir vaqtning o‘zida kafolat beruvchining banki kafolat beruvchi kafolat xatida ko‘rsatilgan s u m m a n i e tkazishi uchun unga depozit schyot ochadi. Kafolat xatining 2 nusxasi kafolat beruvchiga uni qarz oluvchiga berib qo‘yish uchun beriladi. Bank boyliklar garovi ostida kredit berayotganda kreditni qaytarilishini ta’minlash uchun realizatsiya qilishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarni hisobga olgan holda garov qiymatini ssuda qiymatiga mosligini tekshirishi shart  Masalan  kredit ta’minotini tekshirishni quyidagi sxemasini keltirish mumkin  (mln  so‘m  ):

 Berilgan ssuda bo‘yicha qarzdor majburiyati 520  2. SHu sanada garovga qo‘yilgan boyliklar qiymati 700 3. Realizatsiyadagi yo‘qotishlar riskini hisobga olib o‘rnatilgan bank marjasi 30 % 4. Garovning real qiymati 700-(30%  700 dan)=490 5. Ta’minotni ortiqchaligi (+)  kamomadi (-) 490-520=-30 Kredit ta’minotini tekshirish natijalariga ko‘ra bank o‘rnatgan marja tufayli garovdagi boyliklarning real hajmi ssuda qiymatidan 30 mln  so‘mga kamomad chiqmoqda  Bunda bank qarzdordan garovdagi boyliklar qiymatini belgilangan summaga to‘ldirib qo‘yishni talab qiladi  Garov predmeti sifatini baholash mezoni  Ishon chlilik reytin-gi Garovda gi mulk va ssuda qiymatinin g nisbati Garov predmeti likvidliligi Garov predmetini nazorat qilish imkoniyati Misollar A (yuqori) 100 % yoki undan yuqori Tez sotiladi Butunlay bank nazoratida Bankdagi depozit V 100 % dan kam Narxlar tebranishi va realizatsiyada qiyinchiliklar bo‘lishi mumkin  Bankka saqlash uchun berilgan kotirovka qilinadigan qimmatli qog‘ozlar  C 100 % dan kam Nazorat qilishda muammolar bor  1. Kotirovkal an-maydigan qimmatli qog‘ozlar  2. Tovar-

moddiy boyliklar  D 100 % dan kam Narx tushadi  sotishda muammolar bor  Nazorat qilishda muammolar bor  Tovar-moddiy boyliklar E 100 % dan kam Narx tushadi Nazorat yo‘q Tovar-moddiy boyliklar Talablar va mulkiy huquqlarni o‘tkazish (sessiya)  Ba’zi mamlakatlar amaliyotida kredit ta’minoti sifatida talab va mulkiy huquqlarni o‘tkazish (sessiya) qo‘llaniladi  Sessiya – bu qarzdor hujjati bo‘lib  unga asosan qarzdor o‘zining talablari yoki mulkiy huquqlarini kredit ta’minoti sifatida bankka o‘tkazadi  Amaliyotda sessiyaning 2 ta turi ishlatiladi: Ochiq va yashirin sessiya  Ochiq sessiyada talabning o‘tkazilganligi to‘lovchiga ma’lum qilinadi  YAhirin sessiyada uchinchi shaxs ogohlantirilmaydi, majburiyatlarini qarz oluvchiga  qarz oluvchi esa uni bankka to‘lab beradi  SHuning uchun mijozlarga o‘z obro‘si va imidjini saqlab qolishda yashirin sessiya afzalroq hisoblanadi  Lekin banklar bu sessiyani riski yuqoriligi uchun uncha qo‘llashmaydilar  Talablar va mulkiy huquqlarni o‘tkazish ta’minoti bo‘yicha kredit berilganda  risklilik darajasini hisobga olib  kredit ta’minotning 40 %igacha berilishi mumkin  Halqaro amaliyotda kafolat va kafilliklar kredit ta’minotining shakllaridan hisoblanadi  Bular ham garov kabi kreditor manfaatlarini yuridik va iqtisodiy tomondan himoya qiladi  Bularning garovdan farqli tomoni shuki  bunda javobgarlik qarzdorning emas  balki uchinchi shaxs – kafilning zimmasiga tushadi  Kafolatlanayotgan majburiyatlarning sub’ekti – garant sifatida moliyaviy jihatidan barqaror korxonalar  mablag‘ga ega bo‘lgan maxsus muassasalar  banklar ishtirok etishi mumkin  AKSHda uzoq muddat davomida “10q10” prinsipi qo‘llanilgan  Bunda qarz oluvchi kreditni olishdan oldin 10% va olganidan keyin yana 10 %  jami 20 %

miqdorida pulni bankka depozitga qo‘yishi kerak bo‘ladi  Lekin bu holatda kafolat kreditor manfaatlarini qisman himoya qilishga xizmat qiladi xolos  Kafolatning boshqa bir turi bu qarzdor bilan yaqin aloqalarda bo‘lgan barqaror moliyaviy korxona bo‘lishi mumkin  Bunda garant korxona haqida ma’lumotlar kerak bo‘ladi  Agar korxona ham shu bankda schyot ochgan bo‘lsa  uni kreditga layoqatliligini hisoblash oson bo‘lishi mumkin, lekin u boshqa bankda hisobvaraq ochgan bo‘lsa  uni kreditga layoqatliligini hisoblashda qiyinchiliklar bo‘ladi. Kafolatning samaradorligini bir qator omillar bilan bog‘liq: 1. Garantning moliyaviy holatini bank tomonidan real baholash  2. Kredit berishdan oldin bank kafil bilan uchrashib  uni ushbu majburiyatni to‘lashga tayyorligiga ishonch hosil qilish kerak  3. Kafillar o‘zlarining imkoniyatlari etmaydigan summaga kafolat bermasligi lozim  garov mexanizmi  kafolat  kafillik va boshqalardan foydalanishda hozirgi amaliyotda quyidagi asosiy kamchiliklari mavjud: 10. kredit ta’minotining ikkilamchi shakllarini qayta baholash va mijozni kreditga layoqatliligini baholashda  pul okimini taxlil qilishdagi kamchiliklar;  11. garov ob’ektining sifati  uni saqlash va ishlatilishi  tartibi; 12. kafilning moliyaviy holati ustidan dastlabki va keyingi nazorat qilish mexanizmining yo‘qligi;  13. garov shartnomasi shartlarini haqiqatdagi risk bilan mos kelmasligi; 14. garov shartnomalari va kafillik xatlarini rasmiylashtirishdagi  ularni haqikiy emasligiga olib keladigan kamchiliklar  O‘zbekistonda kredit ta’minotining ikkilamchi shakllarini rivojlantirish istiqbollari haqida gapirganda ularning har birida mavjud bo‘lgan risklarni baholashga ham ahamiyat berish lozim  Bu borada Germaniya tajribasi maqsadga muvofiqdir  Bu erda banklar ta’minot samaradorligini baholashning 3 balli tizimidan foydalanadilar va unga mos ravishda kreditning yuqori chegarasini belgilaydilar  Misol tariqasida quyidagi jadvalni keltirish mumkin.

Jadval  Ta’minotning ikkilamchi shakllarini sifatini baholash  Kredit ta’minoti shakli YUtuqlar Kamchiliklar Sifat reytingi ballda Kreditning maksimal summasi  ta’minotga nisbatan 1  Ipoteka  1. narxning barqarorligi; 2. ko‘p marta foydalanish mumkinligi; 3. saqlanishini nazorat qilish osonligi; 4. garov beruvchi tomonidan ishlatilish imkoniyati a. notarial tasdik uchun qilinadigan yuqori xarajatlar  b. baholash ning qiyinligi 3 60-80% 2  Kredit bergan bankda mavjud bo‘lgan qo‘yilma- larning garovi  1. kam xarajatlar; 2. yuqori likvid ta’minoti  Solik huquqi bilan bog‘liq muammolar bo‘lishi mumkin. 3 100% 3  Kafillik (kafolat) 1. kafillik haqida yozma bitim  2. kam xarajatlar  javobgarlikda 2- shaxsning ishtiroki  Kafilning kreditga layoqatliligini tekshirishda muammo bo‘lishi mumkin  2 Kafilning kreditga layoqatliligiga ko‘ra 100% gacha

Kredit ta’minoti shakli YUtuqlar Kamchiliklar Sifat reytingi ballda Kreditning maksimal summasi  ta’mingotga nisbatan  % 4  O‘immatli qog‘ozlar garovi 1. kam xarajatlar  2. narxlar o‘zgarishiini nazorat qilishni qulayligi  3. realizatsiyani g osonligi Bozor narxi tusatdan tushib ketishi mumkin  2 Aksiyalar 50-60% ishonchli foiz keltiradigan qimmatli qog‘ozlar 70- 80% 5  Mol etkazish yoki xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha talablarni o‘tkazish  1. kam xarajatlar 2. ochiq sessiyada tez foydalanish a. na zoratning intensivligi  b. soliq bilan bog‘liq muammolar  1 20-40% 6  Mulkka egalik qilish huquqini o‘tkazish  1. kam xarajatlar 2. likvidligi yuqori bo‘lganda–tez sotilishi mumkinligi. a. baholash muammolari  b. nazorat qilish muammolari  c. sudga murojaat qilishdan foylanish 1 20-50% YUqori samaradorlikni anglatadigan eng yuqori ballga ega bo‘lgan ta’minot shakllari ipoteka va depozit quyilmalarining garovi hisoblanadi  Bu holatlarda kreditning maksimal chegarasi ham yuqori  SHu bilan birga, ipotekani

baholashning qiyinligi kreditning maksimal summasini biroz tushishiga sabab bo‘ladi  Kafillik (kafolat) va qimmatli qog‘ozlar garoviga nisbatan past ball olingan  Kafilning kreditga layoqatliligi yuqori bo‘lganda kredit summasi 100%  shubhali bo‘lganda esa kafillik shartnomasi yoki kafolat xatidagi summaga nisbatan kamroq belgilanishi mumkin  O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi O‘onunida ko‘rsatib o‘tilganidek  tijorat banklari jismoniy va huquqiy shaxslarning mablag‘larini haq to‘lash asosida turli omonatlar va depozitlarga jalb qilishlari  omonat va depozitlar uchun to‘lanadigan foizlarning o‘rnini qoplash uchun ularni kreditlarga  qimmatli qog‘ozlarga va investitsiyalarga joylashtirishlari  hamda daromad olishlari kerak  Kredit berish chog‘ida banklar ta’minlanganlik  haq to‘lash  aniq maqsadga qaratilganlik  qaytarib berish  muddatlilik qoidalariga amal qilishlari shart  Eng avvalo  ta’minlanganlik asosida kreditning berilishi kreditning bankka qaytib kelishi uchun sharoit yaratish mumkinligini e’tiborga olmoq lozim  Moliyaviy jihatdan eng barqaror  xizmat ko‘rsatadigan bank bilan ishonchli munosabatlarga erishgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga beriladigan ishonchli kredit bu hisobga kirmaydi  Ta’minlashning asosiy turlari mol-mulkni va qimmatbaho qog‘ozlarni garovga qo‘yish hamda kafolatlardan iboratdir  Kredit bo‘yicha olingan ta’minlanganlik (garov  mol-mulk va boshqalar) kredit summasi va u bo‘yicha foiz stavkalarini to‘lashga etarli bo‘lgandagina kredit ta’minlangan deb baholanishi mumkin  Olingan kredit mablag‘lari korxonada ishlab chiqarish zahirasi  tugallanmagan ishlab chiqarish yoki tayyor mahsulot hamda mavjud moddiy boyliklarni ta’minlash uchun beriladi  Garov sharti bilan beriladigan kreditni rasmiylashtiradigan vaqtida tijorat banki qarz oluvchi bilan yozma shartnoma tuzadi  SHartnomada garov turi va uning bahosi  mohiyati  miqdori va garov bilan ta’minlanadigan majburiyatning bajarilish muddati  hamda mol-mulk taraflarning kaysi birida ekanligini ko‘rsatilishi shart  Bu shartnoma notarial tasdiklangan va adliya idoralarida ruyxatga olingan bo‘lishi kerak  Mol-mulkni

garovga qo‘yish qarz oluvchi mablag‘lari hisobidan sug‘urta idoralarida sug‘urtalab quyilishi shart  Agar kredit oluvchi kreditni o‘z vaqtida qaytara olmasa  u holda garovni sotish choralari ko‘riladi  kredit miqdori odatda garovga qo‘yiladigan mulk qiymatining 50 %idan 80 foizigacha miqdorida beriladi  SHu o‘rinda ta’minotining asosiy turlarini kayd etish lozimdir  YA’ni ular: 15. O‘immatli qog‘ozlar va mol-mulk garovi; 16. Uchinchi shaxsning kafilligi; 17. “O‘zbekinvest”  “O‘zagrosug‘urta”  “Kafolat” va “Madad” sug‘urta kompaniyalari  “O‘zgosstraxnadzor” litsenziyasiga ega bo‘lgan kreditni to‘lay olmaslik riskini sug‘urta qiladigan sug‘urta polislaridir  Hozirgi paytda tijorat banklari garov  kafillik yoki sug‘urta shartnomalarini kredit shartnomasini tuzgandan keyin rasmiylashtiradilar  Lekin shartnomani kredit qaytishini kafolatlovchi hujjatlar taqdim etilganidan keyingina kuchga kirishi maqsadga muvofiq deb hisoblanishi mumkin  O‘uyidagi jadval orqali garovni baholash prinsiplarini ko‘rishimiz mumkin  Garovni baholash pripsiplari  Garov turi Garovni baholash yoki bozor bahosi Garov sifatida qiymati SHaxsiy kafolat Moliyaviy hisobot vositasidagi hujjatlarga bog‘liq 0% Sug‘urta polisi yoki bank kafolati Moliyaviy hisobot vositasidagi hujjatlarga bog‘liq  Boshqaruv karorida “ijobiy ro‘yxat” ichida bo‘lishi kerak 100%gac ha Xususiy uy (shaxsiy) Ko‘chmas mulk agentidan belgilangan bozor bahosi undan garov xududining realizatsiyasi shu zahotiyoq amalga oshmaganligi sababli 1 yil uchun hisoblangan foizlar ayriladi  Sud qarorida 3 ta qiymat-dan eng kichigi-

qabul uchun qoida bo‘yicha 1 yil kutish kerak  ning maksimum 50 %i Bo‘sh er (bog‘  uchastka) sotuv amalga oshmaganligi sababli hisoblangan foizlar ayriladi  sotib olish bahosi (xarid bir yildan ortik bo‘lmagan vaqtda qilingan bo‘lishi kerak) 3 ta qiymat-dan eng kichigi- ning maksimum 50 %i Biznes mulk (magazin  mehmonxona  sex  ofis) Bank baholashning odatiy texnik jarayoni bilan mos holda baholash 3 ta qiymat-dan eng kichigi- ning maksimum 50 %i Asbob- uskuna va texnolog (asos  vositalar) Kompyuter texnologiyalari sotib olish bahosi  (Asbob-uskuna) – har yilgi amotizatsiyaning 70%ni  sotib olingan yilni ko‘shib olgan holda 80 % Hayotni sug‘urtalovc hi polis Narx ko‘rsatilmaydi 0 % Davlatnin g kiska muddatli majburiyatla ri Birjadan tashkari bozorda xaridor tomonidan taklif qilingan narxdan 100% 90 % Davlat obligatsiyala Toshkent  Seul  Tokio  Nyu-yorkdagi birja fondlarida yoki shu davlatlarga tegishli 90 %

ri valyutalarda va xukumat chiqargan obligatsiyaldar bo‘yicha va boshqalar  Ishonch shartnomasi . Ishonch shartnomasi- kreditor oldida ishonch bildiruvchi tomonidan- qarz olgan shaxsning majburiyatlarini t o‘ la yo ki qisman o‘ z majburiyatiga olishi tushuniladi. B ildirish kreditor uchun majburiyatlar bajarilmaganda ishonch shartnomasi orqal i talablarini qondirishga katta ehtimol yaratadi. CHunki kreditor oldida qarzdor ham, ishonch bildiruvchi sub’ekt ham mas’uliyatga (majburiyatchi) ega bo‘ladi. Qarz oluvchi va ishonch bildiruvchi kreditor oldida bir qarzdor (birga ish olib boruvchi shaxs) s ifagida javob beradilar. Ishonch bildiruvchi sub’ekt kreditor oldida qarzdor kabi bir xil javob beradi. YA’ni qarzdor bo‘lishi l o z i m b o‘ lgan foizlar, sud xarajatlarini qo p ash va (boshqa) kreditor k o‘ rgan boshqa zararlarni qarzdor t o‘ la y olmagan summalarni to‘lashga javob beradi. g‘zma ravishda ishonch bildiruvchi sub’ekt kredit shartnomasiga kiritgan o‘ zgartishlariga va o‘zi belgilagan majburiyatlarga javob beradi. Ishonch shartnomasi yozma ravishda va notarial tasdiqlagan b o ‘ l i s h i , l o z i m , a k s h o l d a hujjat xaqiqiy hisoblanmaydi. Qarz oluvchi banki-kreditor va ishonch bildiruvchi bilan tuzilgan ishonch shartnomasida qarz oluvchi, ishonch bildiruvchi va bank adres l a r i ishonch bildiruvchi majburiyatlari (to‘lov summasi va to‘lov turi va shartlari), ishonch bildiruvchi va bank o‘rtasidagi hisob-kitoblar va boshqalar aks ettiriladi. Ishonch bildirish quyidagi hollarda to‘xtaydi: majburiyatlar bajarilganda; s h a r t nomada ko‘rsatilgan ishonch bildirish muddati tugaganda; qarz majburiyatlarini boshqa shaxsga o‘tkazilganda, agar yangi qarzdorga ishonch bildirishni hoxlamasa. Agar shartnomada ishonch bildirish muddati ko‘rsatilmagan bo‘lsa, ishonch bildiruvchi majburiyatlarini to‘lash muddati kelgan kundan boshlab kreditor ishonch bildiruvchiga to‘lov talabnomasiga ariza bermasa i s h o n c h bildirish tuxtaydi.

Agar kreditor— bank ishonch bildiruvchiga to‘lov talabnomasiga ariza bermasa va o‘z summasini olsa, unda qarzdan talab qilish hujjatlarining hammasi ishonch bildiruvchi sub’ektga o‘tadi. Kreditlarning qaytarilishiga kafil bo‘luvchi huquqiy shaxslar tomonidan kafolatlarni rasmiylashtirish chog‘ida Markaziy bank juda qattiq talablarni ilgari suradi. Birinchidan: qarzning muddatida to‘lanishi uchun javobgarlikni faqat kafolat beruvchiga xizmat ko‘rsatadigan bank emas balki, asosiy bank ham o‘z zimmasiga oladi. Ikkinchidan: kafolat summasi maxsus depozit hisobvarag‘iga o‘tkazib qo‘yilmog‘i kerak. SHu tariqa qarz kafolat beruvchi tomonidan uzilishi ehtimolining oldi olinadi, ya’ni depozitga o‘tkazib qo‘yilgan korxona mablag‘lar uchun korxonaga foiz to‘lanadi. SHu sababli, kafolat beruvchining manfaatiga ko‘p zarar etmaydi. Agar kreditni qaytarib berish vaqti kelganda qarz oluvchida mablag‘ bo‘lmasa, kafolat beruvchi o‘z topshiriqnomasi bilan depozit hisobvarag‘idagi band qilib qo‘yilgan summani bevosita qarz oluvchining ssuda hisobvarag‘iga o‘tkazadi. SHunday qilib kafolatga binoan bank boshqa kredit muassasa (kafil) boshqa shaxs (prinsipal) iltimosiga ko‘ra kafil o‘z zimmasiga olayotgan majburiyatlar shartlariga muvofiq prinsipalning kreditori pul summasini to‘lash haqida yozma talabnoma taqdim etsa, pulni unga to‘lash haqida prinsipalga yozma majburiyat beradi. Kafillik shartnomasi yozma shaklda tuziladi. Kafillik shartnomasiga: kafillik beruvchi bank hisobvarag‘ining holati haqida ma’lumotnoma, kafilning boshqa banklardagi bank hiiobvaraqlari haqidagi ma’lumotlar, ulardagi qoldiq ko‘rsatilgan holda, kafillik beruvchi o‘z banki oldida ssuda yoki boshqa qarzlar yo‘qligi haqida ma’lumotnoma, kafilda 2-son kartoteka yo‘qligi haqida ma’lumotnoma, kafil moliyaviy holati tahlili. Kafillik bilan ta’minlangan majburiyatni bajargan qarzdor bu haqda kafilni darhol xabardor qilishi shart. Kafil qarzdorga ko‘rsatgan xizmatlari uchun haq olish huquqiga ega.

Umuman olganda, kafillik shartnomasi kelgusida vujudga keladigan majburiyatni ta’minlash uchun ham tuzilishi mumkin. O‘immatli qog‘ozlar garovi ostidagi kredit, ya’ni lombard krediti alohida ssuda schyotidan tovar-moddiy qiymatliklar va xizmatlari uchun qimmatli qog‘ozlar garovi ostida kredit beriladi. Kredit berishda ta’minlanganlik sifatida davlatning qimmatli qog‘ozlari va bank emitentlarning aksiya, obligatsiya, depozit sertifikatlarini qabul qilishi mumkin. Bankning o‘zi tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlari bundan mustasno. Bu kreditning o‘ziga xos xususiyati garov shartnoma tuzilgan kundagi nominal qiymat bo‘yicha emas, balki garov sotilayotgan vaqtda yuzaga keladigan ko‘rs risklari munosabati bilan uning muayyan qismi uchun baholanadi. O‘immatli qog‘ozlarning garov qiymati birja qiymatining 80 %idan, kotirovkalanmaydigan qimmatli qog‘ozlar garov qiymati nominal qiymatining 60 % dan oshmasligi zarur. Lombard krediti beriladigan hollarda garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha olinadigan daromadlar qarz oluvchining muddatsiz hisobvarag‘iga qo‘yiladi. Ssuda ta’minoti hujjatlarda uning egasi tomonidan bank foydasiga ondosament orqali rasmiylashtiriladi. Kredit ta’minoti sifatida bank qarz oluvchidan nomi yozilgan va ko‘rsatuvchi (taqdim qiluvchi)ga aksiya va obligatsiyalarni qabul qilishi mumkin. Nomi yozilgan aksiya va obligatsiyalarni bankka topshirish ularga egalik qilish huquqini o‘tganini tasdiqlovchi yuridik hujjatlarni rasmiylashtirish orqali amalga oshiriladi. Ko‘rsatuvchiga obligatsiyalar aylanuvchan hisoblanadi va qo‘ldan qo‘lga erkin o‘tishi mumkin. Bunday obligatsiyalar kompaniyalar va boshqa institutlar tomonidan pullarni jalb qilish maksadida chiqariladi. Ular bo‘yicha foizlar oldindan kelishib olingan davrlarda to‘lanadi. Taqdim qiluvchiga obligatsiyalarning ro‘yxatdan o‘tgan egasi yo‘qligi tufayli ular bo‘yicha foiz to‘lovlarini talab qilishi uchun obligatsiyaga ilova qilinadigan qirqma ko‘ponlar asos bo‘ladi. Bitta shunday ko‘pon obligatsiya bo‘yicha foiz hisobida hisoblangan summani bir marotaba olish huquqini beradi. So‘ngra qirqib olinadi. Bank taqdim etuvchiga obligatsiya bo‘yicha kredit berganda garov guvohnomasi hujjatini to‘ldirish orqali uni o‘z egaligiga oladi. Ushbu hujjatning to‘ldirilishi

obligatsiyalar bankka shunchaki saqlash uchun emas, balki garov sifatida o‘tganini tasdiqlovchi zaruriy shart hisoblanadi. SHunday qilib, bank zarurat tug‘ilganda ularni sotish va kreditni qaytmasligidan ko‘rilgan zararni qoplash huquqini qo‘lga kiritadi. Amaliyotda ssudalarni veksellar bilan ta’minlash keng qo‘llaniladi. Veksel ta’minoti ostidagi kreditlar 2 xil ko‘rinishda bo‘ladi: veksellarni hisobga olish va ular bo‘yicha ssudalar. Veksellarni hisobga olish banklarning kredit berishning bir usuli. Ssudalarning bu shakli hisob yoki diskont nomi bilan yuritiladi va qisqa muddatli xarakterga ega. Veskel hisobining mohiyati uning egasinining indossamentiga ko‘ra uning bank tomonidan sotib olinishidir. Vekselni bank tomonidan sotib olinishi unga kreditorlik funksiyalarini utganligini bildiradi. Lekin banklar har qanday veksellarni ham hisobga qabul qilavermaydilar, faqatgina to‘lanishiga shubha qilmagan veksellarnigina qabul qiladilar. Veskelni hisobga olinishiga odatda uni bergan firmaning moliyaviy ahvolini baholash to‘sqinlik qiladi. Xazina veksellari va bank akseptlagan veksellar alohida ishonch qozongan. Veksellar hisobi bo‘yicha bank foydasi veskelda ko‘rsatilgan summa bilan uni sotib olish o‘rtasidagi farqni anglatadi. Bu farq ma’lum darajada markaziy bank diskont stavkasi orqali aniqlanadigan ssuda foizidan boshqa narsa emas. Zarurat tug‘ilgan paytda bank o‘z likvidligini yaxshilash uchun uni to‘lov muddatini kutmasdan, uni Markaziy bankda qayta hisobdan o‘tkazishi mumkin. To‘g‘ri, bunda u o‘z foydasining bir qismini yo‘qotadi. Veksel ta’minoti ostidagi ssudalarning yana bir ko‘rinishi bu ularni garovga olish bo‘yicha kreditdir. Bunda kredit hajmi veksel bahosining 60-80%ini tashkil qiladi. Kreditni yoki u bo‘yicha foizlarni vaqtida qaytarilmasligi vekselga egalik qilish huquqini bankka o‘tishiga olib keladi. Kredit qaytarilganda esa veksel egasiga qaytariladi. Ssudalarni ta’minlashning yana bir ko‘rinishi mavjud – moliyaviy talablar bilan, bularga ish haqini to‘lash bo‘yicha talablar, sug‘urta shartnomalari bo‘yicha to‘lovlar va shu kabilar kiradi. Banklar ssudalar ta’minotiga xaet sug‘urtasi polislarini yaxshirok qabul qiladilar. Bu yuqori darajadagi likvidlik va aniq belgilangan baho bilan bog‘liqdir. Bunday ta’minot

ostida ssudani berishda, bank bir qator holatlarni hisobga olishi kerak. Birinchidan, sug‘urta kompaniyasining o‘zining moliyaviy ahvolini baholash zarur. Ikkinchidan, sug‘urta summasini oluvchi kim ekanligini aniqlash zarur. Rasmiylashtirish paytida bankni sug‘urta summasining benefitsiar (oluvchisi) bo‘lishini nazarda tutish zarur. Agar uchinchi shaxs benefitsiar bo‘lgan bo‘lsa, shartnomani rasmiylashtirishga u ham jalb etiladi. Polisni o‘tkazish haqidagi hujjat 2 nusxada to‘ldiriladi, bittasi bankda qoladi, ikkinchisi sug‘urta kompaniyasiga yuboriladi. Sug‘urta kompaniyasi hujjatni olgani haqida bankni xabardor qilganidan so‘ng bank xotirjam ssudani berishi mumkin. Ta’minlanganlik ko‘rsatkichi bo‘yicha, Markaziy bank metodikasiga ko‘ra, birinchidan ssudalar ta’minlangan va ta’minlanmagan ssudalarga bo‘linadi; ikkinchidan, bo‘lish yana beshta kotegoriyaga ajratiladi: standart, nostandart, shubhali, xavfli va umidsiz

O'xshashlar

Kreditning ta’minoti va uning shakllari 2

Kreditning turlari va shakllari

Kreditning zarurligi va mohiyati

Valyuta siyosati va uning asosiy shakllari

Kreditning bahosi va unga ta’sir qiluvchi omillar