Кредит шартномаси, унинг моҳияти мазмуни - Iqtisodiyot - Referatlar

Кредит шартномаси, унинг моҳияти мазмуни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

145.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Кредит шартномасининг мазмуни ва моҳияти 2. Кредит шартномасининг таркибий қисмлари 3. Кредит шартномаларини қўллаш бўйича хорижий мамлакатлар тажрибаси

www.arxiv.uz Кредит шартномасининг мазмуни ва моҳияти Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат банки ва мижоз ўртасидаги кредит муносабатлар кредит шартномасига асосланади. Шу боис банк томонидан юридик ва жисмоний шахсларни кредитлашни ташкил этишнинг асосий хусусиятларидан бири - бу ҳар бир кредит битимининг шартномавий характерга эга эканлигидадир. "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонуннинг 31 - моддасида банклар ва уларнинг мижозлари ўртасидаги муносабатлари шартномалар асосида амалга оширилиши белгиланган бўлиб, амалиётда банклар ва мижозлар ўртасидаги ҳар бир кредит муносабати шартномавий характерга эга. Банк ва қарз олувчи ўртасида тузилган кредит шартномаси кредит битимининг ҳуқуқий - иқтисодий шартларини аниқлайди. Ва бу шартлар кредит муносабатлари иштирокчиларининг мавқеидан қатъий назар ўзаро манфаатларга асосланган бўлади. Кредит шартномаси юридик ҳужжат ҳисобланиб, унинг барча пунктлари бажарилиши томонлар учун мажбурийдир. Бу Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси билан белгилаб қўйилган. Кредит шартномасининг моҳияти шундан иборатки, унга кўра банк (кредитор) шартномада кўрсатилган шартлар асосида ва унда белгиланган миқдорда қарз олувчига пул маблағларини кредитга бериш, қарз олувчи эса кредитни ва унга ҳисобланган фоизларни ўз вақтида қайтариб бериш мажбуриятини олади. Кредит шартномасида томонларнинг номланиши, шартноманинг амал қилиш муддати, кредит битимининг предмети ва шартлари, томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, бу мажбуриятларни бажарилишининг ҳуқуқий кафолатлари кўрсатилган бўлади. Кредит шартномаси одатда ёзма шаклда тузилади ва керакли шахслар томонидан имзоланади. ғзма шаклда тузилмаган кредит шартномаси ҳақиқий ҳисобланмайди. Фуқаролик Кодексининг 744 - моддасига асосан кредит шартномасига кўра, бир тараф - банк ёки бошқа кредит ташкилоти (кредитор) иккинчи тарафга (қарз олувчига) шартномада назарда тутилган миқдорда ва шартлар асосида пул

www.arxiv.uz мабалғлари(кредит) бериш, қарз олувчи эса олинган пул суммасини қайтариш ва унинг учун фоизлар тўлаш мажбуриятини олади. Кредит шартномаси:  икки тарафлама шартномадир, яъни ҳар икки тараф тегишли ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлади;  ҳақ эвазига тузиладиган шартномадир, яъни қарздор кредиторга кредит олганлиги учун фоиз, маржа, комиссия кўринишида ҳақ тўлаши лозим;  консенсуал шартномадир, яъни у кредит шартномаси тарафлар томонидан имзоланиши биланоқ тузилган ҳисобланади ва кучга киради, бироқ берилган кредитга фоизлар шартнома тузилган кундан эмас, балки ҳақиқатда кредит маблағларидан фойдаланилган давр учун тўланади;  хўжалик шартномасидир, чунки кредит шартномаси асосан тадбиркорлик фаолиятига мансуб соҳаларда тузилади. Кредит миқдори ва унинг қайтарилиш муддати, фоиз миқдори ва уни тўлаш муддати, кредитнинг мақсади ва бошқалар кредит шартномасининг муҳим шартлари ҳисобланади. Тижорат банки ва мижоз ўртасидаги кредит муносабатлари кредит шартномага асосланади. Ривожланган давлатлар банк тизимида ҳар қандай кредит муносабатлари унда иштирок этувчи томонларнинг мавқеидан қатъий назар ўзаро манфаатли шартномалар асосида амалга оширилади. Кредит шартномада қуйидаги асосий шартлар кўрсатилади. Кредитнинг мақсади Тижорат банки учун кредитнинг қандай мақсадларга сўралаётганлиги муҳим ҳисобланади. Шартномада кредитнинг қайси мақсад учун ишлатилиши кўрсатилади. Кредитни қайси мақсад учун ишлатилишини корхоналар ўзларининг бизнес режасида кўрсатиб ўтишлари шарт. Бизнес режада кўрсатилган мақсад бўйича кредит суммаси ўтказилиб берилади ва корхонанинг кейинги фаолияти ҳам банк томонидан шартнома асосида назорат қилиб борилади. Тармоқлардаги ўзаро номутаносибликлар, ўша тармоқда фаолият кўрсатувчи корхоналарнинг

www.arxiv.uz ҳолатига кучли таъсир кўрсатади. Тижорат банки мана шу омилларни ҳисобга олиши керак. Кредит суммаси. Кредит шартномасида кредитнинг суммаси мижознинг гаровга қўйган мулкининг 120 фоизи миқдорида ёки кафолатланган сумма миқдорида белгиланиб кўрсатилади. Тижорат банки мижоз аризасида кўрсатилган суммани ҳар томонлама асослаб бериши керак. Одатда мижозлар ўз имкониятларини максимал даражада баҳолаб келадилар. Тижорат банклари керакли ҳолларда кредитланаётган объектни тўла ўрганиб чиқиш учун мутахассисларни жалб қилиши мумкин. Кредитнинг фоиз ставкаси. Ҳозирги кунда кўпгина тижорат банклари қайта молиялаш ставкасини ва жалб қилган ресурсларининг баҳосини ҳисобга олган ҳолда ўзларининг кредит сиёсатига мувофиқ мустақил ўрнатади. Кредитни қайтариш муддати. Шартномага асосан кредитдан фойдаланиш муддати келганда кредит олган корхона муддатида кредитни қайтармаса, муддати ўтган қарз ҳисоб рақамига чиқарилади. Ҳар ойнинг биринчи кунига ҳар ой учун олинадиган фоиз суммасини ўз вақтида тўлаб бормаса, муддати ўтган фоиз ҳисобланиб борилади. Кредит учун олинадиган фоиз бир неча марта муддати ўтган фоиз ҳисоб рақамига чиқса, банк кредитни муддатидан олдин ёпишга фармойиш беради. Барча ссуда операциялари шу ҳисоб рақам орқали олиб борилади. Кредит суммаси банкнинг ўз маблағлари ҳисобидан вакиллик ҳисоб рақами орқали тўлаб берилади. Республикамизда қисқа муддатли кредитлаш ва умуман тижорат банклари томонидан кредит бериш "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги Қонунга асосан олиб борилади. Банклар томонидан кредит бериш кредитлашнинг асосий тамойиллари асосида амалга оширилади. Улар қуйилагилардан иборат: 1. Кредитнинг мақсадлилиги. 2. Кредитнинг таъминланганлиги.

www.arxiv.uz 3. Кредитнинг муддатлилиги. 4. Кредитнинг қайтарилиши. 5. Кредитнинг тўловлилиги. Кредитнинг ушбу тамойиллари ва мижознинг баланси асосида молиявий аҳволи ва кредитга лаёқатлилиги аниқланиб мижоз билан банк ўртасида кредит шартномаси тузилади. Кредит шартномаси ҳуқуқий жиҳатдан бир қатор хусусиятларга эга. Ўзининг ҳуқуқий табиатига кўра кредит шартномаси томонларнинг мақсадларини ва шу мақсадларнинг амалга ошишини бирлаштиради. Мақсад сифатида кредит шартномаси банкнинг маълум шартлар асосида ссуда бериш розилиги ва қарз олувчининг уни маълум даврдан сўнг қайтариб беришга тайёрлигини акс эттиради. Мақсадларнинг бажарилиши сифатида кредит шартномаси ссуда бериш ва тўлаш бўйича аниқ ҳаракатни кўзда тутади. Мижознинг ссудани қайтариш бўйича мажбуриятлари шартномани имзолашдан олдин амалга оширилган бўлса ҳам, фақатгина ссуда олингандан сўнг пайдо бўлади. Кредит шартномаси, шунингдек, кредит битимининг иқтисодий шартларини тартибга солади. У бир томондан мижоз талабининг тўлароқ ҳисобини, иккинчи томондан эса, банкни кредит рискидан сақлашнинг мувофиқ механизмини таъминлаб беради. Ҳар бир кредит шартномасида унинг предметини аниқловчи пункт бўлади. Лекин унинг таркиби мижозлар талабига қараб турлича бўлиши мумкин. Кредит шартномаси қарз шартномасининг бир тури ҳисоблансада, у қарз шартномасидан фарқ қилади. Бу фарқни қуйидаги жадвалда кўриш мумкин. Кредит шартномаси (Фуқаролик кодексининг 744 - 748 моддалари) Қарз шартномаси (Фуқаролик кодексининг 732 - 743 моддалари) Асосан банклар, бошқа кредит ташкилотлари кредит бериши мумкин Барча жисмоний ва юридик шахслар бошқа шахсларга қарз бериши мумкин Банкдан кредит сифатида фақат пул маблағлари берилади Қарз сифатида эса пул маблағлари ва бошқа ашёлар берилиши мумкин Доимо ёзма шаклда тузилиши керак Баъзи ҳолларда қарз шартномаси оғзаки

www.arxiv.uz шаклда ҳам тузилиши мумкин Кредит шартномаси консенсуал шартномадир Қарз шартномаси реал шартномадир, яъни у пул ёки ашёлар қарз олувчига топширилиши билан тузилган ҳисобланади Кредитор томонидан қарз олувчига, ҳатто шартнома тузилгандан кейин ҳам кредит суммаси бутунлай ёки қисман берилмаслиги мумкин Қарз берувчи қарз олувчига қарз суммасини беришдан бош тортишга ҳақли эмас, чунки қарз суммаси берилмаган тақдирда, қарз шартномаси тузилмаган бўлиб қолади Банк билан мижоз ўртасида кредит шартномасини тузишда барча шартномалар учун зарур бўлган қуйидаги асосий талаблар инобатга олинса мақсадга мувофиқ бўлиши мумкин: 1. барча ҳуқуқ ва манфаатларни тўлиқ ҳимоя қилиш имконини берувчи, барча ҳолат ва вазиятлар учун тўғри келувчи универсал шартномалар шакли мавжуд эмас. Барча ҳолат ва вазиятларни ўз ичига қамраб оладиган шартнома шаклини ишлаб чиқиш имкони йўқ; 2. шартнома (бизнинг ҳолатда кредит шартномаси) - индивидуал характерга эга бўлган расмий юридик ҳужжатдир; 3. аниқ кредит шартномасини тузишда, кредит олиш учун мурожат қилган мижозларга алоҳида (индивидуал тарзда) ёндашиб, уларнинг ҳуқуқий мақоми, ташкилий - ҳуқуқий шакли ва кредитланаётган лойиҳанинг хусусиятига эътибор берилиши мақсадга мувофиқдир. Шартнома тузиш жараёнига юридик ва иқтисодий жиҳатдан пухта, аниқ, талаб даражасида ижодий ёндашиши керак.

www.arxiv.uz Кредит шартномасининг таркибий қисмлари Кредит шартнома таркиби қонунда белгиланмаган. Кредит шартномасини тузишда бир қанча талабларни бажариш керак: 1. кредит мақсадли бўлиши шарт; 2. кредитнинг суммалари аниқ белгиланган бўлиши шарт; 3. кредитни қоплаш тартиби аниқ кўрстилган бўлиши лозим; 4. кредит муддати кўрсатилиши шарт; 5. кредитнинг таъминланганлиги асосланган бўлиши лозим; 6. кредит фоизлари кўрсатилиши лозим ва бошқалар. Кредит шартноманинг таркиби одатда қуйидаги қисмлардан иборат бўлади: - кириш қисм - умумий ҳолат - шартнома предмети - кредит бериш мақсади, шартлари - ҳисобланиш шартлари ва таркиби - томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари - бошқа шартлари - юридик манзиллари, реквизитлари, томонлар имзолари. Бу шартларнинг ҳар бирини банк кредит бўлимларининг ходимлари чуқур билишлари зарур. Чунки бу шартлардан бирортасининг асоссиз белгиланиши кредитни ўз вақтида ва тўлиқ қайтарилмаслигига олиб келиши мумкин. Ҳар бир кредит шартномаси шаклига кўра қуйидаги тўртта асосий тамойилларга асосланади:  мустаҳкам ҳуқуқий асос;  шартнома тузиш эркинлиги;  томонларнинг ўзаро манфаатдорлиги;  шартнома шартларининг келишилганлиги. Кредит шартномасининг ҳуқуқий асосини қонунлар, банк фаолиятига оид бошқа юридик ва меъёрий ҳужжатлар ташкил этади.

www.arxiv.uz Кредит шартномасини тузиш эркинлиги мижозни ссуда олмоқчи бўлган банкни танлаш эркинлигида ва банкнинг шу мижозга кредит бериш масаласини ечиш эркинлигида ўз аксини топади. Иккала томон шартномавий муносабатларга ўз хоҳишларига кўра кирадилар. Томонларнинг бир - биридан ўзаро манфаатдорлиги кредит шартномаси шартларини келишиш имкониятини билдиради. Ҳар бир томон ҳам ўз манфаатларини қондирувчи оптимал вариантни топишга ҳаракат қилади. Кредит шартномаси таркибини шакллантиришда муҳим ва ёрдамчи шартларнинг бор эканлигига аҳамият бериш керак. Муҳим шартлар деганда, биз кредит шартномасини тузиш имкониятини аниқловчи шартларни тушунамиз. Уларга томонларнинг номи, шартнома муддати, предмети ва суммаси, ссудани бериш ва қайтариш тартиби, ссудадан фойдаланиш баҳосининг даражаси, кредит қайтарилишиннг таъминланганлиги, томонларнинг жавобгарлиги киради. Қўшимча шартлар кредит қайтарилишини таъминлашга, қўшимча гаровни яратишга қаратилган бўлади. Улар аниқ бир қарздорлар учун қўланилади ва қуйидагиларни ўз ичига олади:  қарздорнинг аниқ бир кредитга лаёқатлилик даражасига эришиш мажбурияти;  ҳисоб ва ҳисоботнинг зарурий ҳолати;  гаровга қўйилган мулкни сақланганлиги;  банк назорат қоидаларига риоя қилишлик;  банк рухсатисиз корхонани қайта ташкил этишни таъқиқланганлиги ва бошқалар. Юқорида кўрсатиб ўтилганларни ҳисобга олган ҳолда, кредит шартномасининг умумий схемаси қуйидаги кўринишда бўлиши мумкин: 1. Шартнома мақсади; 2. Банк ҳуқуқлари;

www.arxiv.uz 3. Қарз олувчининг ҳуқуқлари; 4. Банк мажбуриятлари; 5. Қарз олувчининг мажбуриятлари; 6. Шартноманинг амал қилиш муддати; 7. Бошқа шартлар; 8. Томонларнинг юридик манзили ва имзолари. Шартнома бошланишида иштирокчиларнинг юридик шахс сифатидаги реквизитлари: қарз олувчи учун - номи, бўйсунганлиги, ҳисоб - китоб варағи номери; банк учун эса унинг номланиши, улар томонидан иш кўрувчи шахслар мансаби, исми, фамилияси, отасининг исми кўрсатилади. Бу бўлимда, шунингдек, мижознинг ҳуқуқий шаклини: у алоҳида корхонами ёки ташкилотми(ширкат, корпорация) кўрсатиш керак (илова). 1 - "шартнома мақсади" бўлими кредит битими объектини сифат ва миқдор тавсифини акс эттиради. Кредит битими объектининг сифат тавсифи ссуданинг мақсадли йўналтирилганлигини кўрсатади. Шуларга кўра кредит тури қуйидагича тавсифланади: 1. Мақсадига кўра кредит:  кундалик ишлаб чиқариш талабларини;  савдо - воситачилик эҳтиёжларини;  инвестиция эҳтиёжларини;  истеъмол эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бўлади. 2. Иқтисодий таркибига кўра:  тўловга маблағ етишмаслиги;  товар - моддий бойликларини шакллантириш;  қимматли қоғозларни сотиб олиш;

www.arxiv.uz  ишлаб чиқариш харажатлари;  кўчмас мулк сотиб олиш ва бошқалар учун берилган кредитлар. 3. Объект умумлашувига кўра кредит:  йириклашган;  жамланган (йиғма);  алоҳида эҳтиёжга мўлжалланган бўлиши мумкин. Шартнома мақсади бўлимида кредит битими объекти ва шунингдек кредит суммаси кўрсатилади. У кредитлашнинг миқдорий чегарасини характерлайди. Кредит агарда кредит линияси очиш тартибида берилаётган бўлса, унинг даражаси ойларга бўлинган ҳолда кўрсатилади. Иккинчи бўлим ссудани бериш ва қайтариш тартиби ва у бўйича банк ҳуқуқларини ўз ичига олади. Йириклашган ёки жамланган объектни кредитлаш систематик тарзда амалга оширилади ва шунинг учун кредит бериш айни тўловлар амалга оширилаётган пайтда ҳисоб - китоб варағидан ўтмаган ҳолда бажарилади. Кредитни қайтариш ҳам ҳудди шундай систематик тарзда ҳисоб - китоб варағидан томонлар келишилган муддатларда амалга оширилади. Кредит шартномасида банкнинг қуйидаги ҳуқуқлари белгиланади:  қарз олувчидан кредитни ишлатишини назорат қилиш учун аҳамиятга эга бўлган бухгалтерия ва статистика ҳисоботларини олиш;  берилган кредитлар учун фоизлар олиш;  шартнома шартларига амал қилинмаган ҳолларда шартномани бекор қилиб, кредит беришни қисман ёки тўлиқ тўхтатиш ва берилган кредитларнинг муддатидан олдин фоизлари билан ундириб олиш;  қайта молиялаш фоизи ўзгарган ҳолда кредит учун фоизларни ўзгартириш;  шартнома муддатини узайтириш сабабларини тасдиқловчи ҳужжатларни талаб қилиш;  шартномада кўрсатилган бошқа ҳуқуқлар;

www.arxiv.uz  кредит бўйича қарздорлик жадвал бўйича муддати ўтган қарздорликка ўтказилгандан сўнг мижознинг ҳисобрақамига пул маблағи бўлганда ва келиб тушган ҳолатда кредитнинг асосий суммасини қайтариш мақсадида мижознинг розилигисиз унинг ҳисоб рақамидан чегириб олиш. Бу ҳолда банк қарз олувчига ҳисоб рақамидаги маблағлар кредит бўйича қарзни қондиришга қаратилиши тўғрисида ёзма хабар беради. Қарз олувчининг ҳисоб рақамида маблағи бўлганда ва маблағ келиб тушган ҳолда банк томонидан кредит бўйича қарздорлик мижознинг розилигисиз мемориал ордер билан чегириб олиниши амалга оширилади;  қарздорнинг пул маблағлари етишмаган тақдирда кредит бўйича қарзларни қарздорнинг розилигига кўра унинг ликвидли мол - мулки ҳисобидан ёки хўжалик суди орқали қарздорнинг мол - мулкига қаратиш йўли билан ундириш;  кредит қарз олувчи томонидан муддатида қайтарилмаган ҳолда қайтарилмаган асосий қарз суммаси бўйича фоиз тўлов даражасини қуйидаги тартибда ошириш: а) кредит суммаси муддати ўтган қарздорликка чиқарилгандан сўнг 60 кун ичида кредит шартномасида кўрсатилган фоиз тўлови даражасининг 1,5 баравар миқдорида; б) кредит суммаси муддати ўтган қарздорликка чиқарилгандан сўнг 1 ой ичида кредит шартномасида кўрсатилган фоиз тўлови даражасидан 1,3 баравар миқдорида; в) 60 кундан сўнг Марказий банкнинг қайта молиялаш даражаси миқдорида фоиз тўловларини амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 425 - сонли тартиби асосида тадбирлар амалга оширилганда фоиз ҳисоблаш балансдан ташқари ҳисоб рақамлар орқали амалга оширилади. Қарз олувчи тўловга қобилиятсиз деб белгиланганда, бизнес режада кўрсатилган пул оқимлари тушуми муддатида таъминламай банк олдида қарздорликларни юзага келтирганда, у томонидан кредитнинг таъминланиши

www.arxiv.uz бўйича мажбуриятлари бажарилмаганда, кредитнинг асосий қарзи ёки унга тегишли фоиз тўловлар ушбу шартномада кўрсатилган муддатларда тўланмаганда, қарз олувчи томонидан кредитнинг ишлатилиши мажбуриятлари бузилганда, қарз олувчи томонидан ҳисоботлар мунтазам тақдим этилмаганда ёки улар аниқ бўлмаганда, банк ходимларига бирламчи ҳисоботлар ва муҳосиблик ҳужжатларини ўрганишга рухсат берилмаганда, кафил ташкилотнинг молиявий ҳолати ёмонлашганда, ташкилотнинг тугатилиши ёки банкрот бўлиши ҳолати келиб қолганда, гаровга олинган мулк сақлаш ҳолати талабга жавоб бермаган ҳолларда банк қуйидаги ҳуқуқларга эга:  ушбу кредит шартномасида қайд этилган кредитни қарз олувчига тўлиқ ёки қисман беришни рад этиши;  берилган кредит ва у бўйича фоиз тўловларини муддатидан олдин ундириш, шу жумладан, ушбу шартномада белгиланган кредит таъминоти ҳисобидан ундириш;  таъминот турини бошқа ликвид турига алмаштирилишини талаб қилиши мумкин. Алоҳида объектларни кредитлаш эса ўзгача механизмга эга бўлиб, у кредит шартномасида белгиланган бўлиши керак. Масалан, кредитни бериш ва қайтариш тўлиқ суммада ёки қисмларга бўлиб бажарилиши мумкин. Мувофиқ тарзда кредит бериш ва қайтаришнинг сумма ва муддатлари кўрсатилиши керак. Ссудани бериш маблағлари тўғридан - тўғри тўловларни бажаришга йўналтириш йўли билан, шунингдек маблағларни ҳисоб - китоб варағига ўтказиш йўли билан ҳам амалга ошрилиши мумкин. Кейинги ҳолатда ссуданинг мақсадли йўналтирилганлигини таъминловчи механизм бўлиши керак. У ўз ичига: а) мижознинг ссуданинг мақсадли йўналтирилганлилига риоя этиш мажбурияти; б) берилган маблағларнинг мақсадли ишлатилиши устидан банк назорати шаклини олади. Кредит шартномасининг 3 - бўлимида қарз олувчининг ҳуқуқлари кўрсатилади. Мижоз қуйидаги ҳуқуқларга эга:

www.arxiv.uz  кредит шартномасида назарда тутилган миқдорда ва муддатда кредитни олиш;  шартномага асосан ёки кредитор қарши бўлмаса, кредитни муддатидан олдин қайтариш;  шартномага амал қилинмаса кредит шартномасини бекор қилиш;  кредит шартномаси муддатини узайтириш ва қайта молиялаш ставкасига асосан кредит фоизини ўзгартиришни талаб қилиш;  кредит шартномасида кўрсатилган бошқа ҳуқуқлар. Кредит шартномасининг 4 - бўлимида банкнинг мажбуриятлари акс этади. Банк мажбуриятларига мижозга ссуда варағини очиш, ссудаларни керакли сумма, кўриниш ва аниқ муддатларда беришни киритиш мумкин. Банк мажбуриятларига қуйидагилар киради:  ўз вақтида кредитни бериш ва пул ҳисоб ҳужжатлари бўйича тўловларни амалга ошириш;  кредит шартномасига биноан кредитларга фоиз ҳисоблаш;  кредитни ва унга фоизларни муддатидан олдин ундириш ҳолларида қарздорга маълумот бериш;  норматив ҳужжатларнинг ўзгариши тўғрисида мижозни хабардор қилиб туриш;  шартномада кўрсатилган бошқа мажбуриятлар. Бу мажбуриятларни бажармаганда банк мижозга жарима тўлаши кўзда тутилган бўлади (одатда ҳар бир кечиктирилган кун учун 0,01 фоиз миқдорида). Шунингдек, банк кредит беришни тўлиқ ёки қисман тўхтатиб қўйиш ҳуқуқига эгадир. Агар қарз олувчи уни қайтара олмаслиги тўғрисида маълумотлар бўлса, берилган кредит банк томонидан муддатидан илгари ундирилишининг сабаблари тўғрисида қарз олувчига ёзма хабар бериш:

www.arxiv.uz  қарз олувчининг ҳисобварағига маблағ келиб тушган сана инобатга олинган ҳолда берилган кредитлар бўйича кунлик фоиз тўловларини ҳисоблаш;  Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан хўжалик юритувчи субъектларни кредитлаш бўйича киритиладиган ўзгаришлар бўйича қарз олувчига хабар бериш ва бошқалар. 5 - бўлим мижознинг мажбуриятларига бағишланиб, бу бўлимда қўйидаги мижозлар кредит ва фоизларнинг ўз вақтида ва тўлиқ кўрсатган, қайтарилишига йўналтирилган кредитларнинг мақсадсиз ишлатилиши аниқланган ҳолларда, мақсадсиз ишлатилган сумманинг 25 фоизи миқдорида жарима тўлаш ва ушбу шартноманинг 1 - бандида кўрсатилган кредит суммасининг тўлиқ қайтарилишини:  қарз олувчи корхона раҳбари инвестиция лойиҳаларини (бизнес - режа) техник - иқтисодий асосланганлиги, ахборотнинг ўз вақтида тақдим этилиши ва ишончлилиги, лойиҳаларнинг техник - иқтисодий асослаш параметрларини ва безнес - режаларни амалга оширилиши учун қонун ҳужжатларига мувофиқ жавоб беради, бизнес режа бўйича кўзда тутилган пул оқимларини график бўйича тушишини таъминлаши;  банкка гаровга берилаётган кўчмас мулк ва моддий бойликлар суғурта идораларида суғурталанган ва кредит шартномаси юридик кучга эга бўлиши учун ҳаракатдаги Ўзбекситон Республикаси қонунларига асосан нотариал идораларда тасдиқланган ва давлат рўйхатидан ўтган бўлиши шарт. Банкка гаровга берилаётган кўчмас мулк ва моддий бойликларнинг яхлитлигини сақлаш юзасидан тўлиқ моддий жавобгар бўлиши (кредит ва унга ҳисобланган фоиз тўловлар тўлиқ тўлангунга қадар) уларни сотиб юбормаслиги ва бошқа учинчи шахсга бермаслиги шарт. Кафолатчи ташкилотнинг молиявий ҳолати ёмонлашганда, тугатилиши ёки банкротлик ҳолатига келиб қолиш ҳолатлари рўй берганда, кредит таъминотига берилган мулк ҳолати ёмонлашганда, банк талабига биноан олинган кредит ва фоизларни муддатидан

www.arxiv.uz олдин узиш ёки таъминотини бошқа ликвид таъминотга алмаштириш кўзда тутилиш мумкин. Кредит учун фоиз тўловлар ҳар ойнинг 20 санасигача тўланади. Қарз олувчи банкка қуйидагиларни таъминлайди:  Қарзларнинг юзага келиш саналари кўрсатилган дебитор ва кредитор қарздорлиги бўйича ёйилмаси илова қилинган йиллик ва чорак баланслари;  Муддати ўтган қарзлар бўйича солиштирма далолатномалар ва Банк назорат функцияси учун зарур бўлган бошқа ҳужжатлар;  Бирламчи ҳисоботлар ва муҳосиблик ҳужжатларига рухсат берилиши ва банк талабига кўра қарз олувчи тегишли ҳужжатлардан зарурлари нусхаси тақдим этилиши;  Кредитнинг мақсадли ишлатилиши юзасидан банк ходимлари томонидан текширув ўтказилишини рухсат берилиши, шунингдек, кредитнинг ишлатилишини жойига чиқиб текшириш учун рухсат берилиши;  Ушбу кредит шартномаси билан ҳуқуқий жиҳатдан боғлиқ бўлган товар - моддий бойликларини сақланиши ҳолати бўйича банк ходимлари томонидан текширув ўтказишга рухсат берилиши;  Агар кредит суғурталанган бўлса, ҳар йил учун суғурта тўловларини ўз вақтида тўлаб борилиши;  Ҳар йил учун алоҳида кафил ташкилот молиявий ҳолати тўғрисида ёзма маълумот тақдим этиш кабилар бўлиши лозим. Шунинг учун мижознинг мажбуриятлари тўғридан - тўғри кредитнинг тамойиллари, қоидалари ва шартларига амал қилишга боғлиқдир. Мижоз мажбуриятларига қуйидагилар киради:  кредитдан белгиланган мақсадларда фойдаланишни таъминлаш;  ўз вақтида фоизларни тўлаш ва кредитни қайтариш;  ўз тўловга лаёқатлилиги тўғрисида банкка маълумот бериб туриш;

www.arxiv.uz  кредитни таъминлаш;  берилган кредит бўйича ҳал қилиниши лозим бўлган масалаларни ечиш учун бирламчи бухгалтерия ҳисоботлари ва ҳужжатларини керакли пайтда кредит бўлимига тақдим этиш;  3 - шахсдан кредит олиш тўғрисида банкни хабардор қилиш;  корхонанинг ташкилий - ҳуқуқий шакли ўзгариши ҳолларида банкни хабардор қилиш;  ликвидация пайтида зудлик билан кредитни (фоизлари билан) қайтариш;  шартномага биноан бошқа мажбуриятлар. Кредит шартномасининг 5 - бўлимида кредит қайтарилишини таъминловчи аниқ усуллари кўрсатилади. Улар қуйидагича бўлиши мумкин: 1. гаровга қўйилган товар - моддий бойликлар; 2. банк ёки суғурта ташкилотининг кафолати; 3. учинчи шахснинг кафиллиги; 4. суғурта полиси. Юқорида келтирилган кредит қайтарилишини кафолатини таъминловчи усуллар кредитнинг барча турларида қарз олувчининг кредитга лаёқатлилик даражасини ҳисобга олган ҳолда ишлатилади. Улар мижозга ишонч етарли бўлмаганда, ссудани пул тушумлари ҳисобига қайтаришнинг юқори риски мавжуд бўлганида қўлланилади. 5 - бўлимда кредитдан фойдаланганлик учун банкка тўланадиган фоизлар даражасини акс этади. Бу бўлимда қуйидаги ҳоллардаги фоиз ставкасини белгилаш қайта кўриб чиқиш, мақсадга мувофиқдир: а) шартномада кўрсатилган ссудадан фойдаланиш муддати давомида; б) ссуда пролонгация қилинганда; в) ссуда тўлашни кечиктирганда;

www.arxiv.uz г) мижознинг кредитга лаёқатлилигининг ёмонлашганида ёки битимнинг кредит рискини кўпайтирувчи бошқа омилларнинг пайдо бўлишида. Бундан ташқари кредит шартномасида кредитга фоиз ҳисоблаш ва уни ундириш муддатлари кўрсатилиши зарур. Инфляция шароитида кредит шартномасининг яна бир пунктида бошланғич ўрнатилган фоиз ставкаларининг инфляция ўсиш даражаларига боғлиқ ҳолда ўзгартириш тартиби берилган бўлади. Фоиз ставкасини қайта кўриб чиқишга асос бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг қайта молиялаштириш ставкасининг ўзгариши сабаб бўлади. Баъзи ҳолларда кредит шартномада томонларнинг жавобгарлиги 6 - бўлимда томонлар олган мажбуриятлар қисман ёки тўлиқ бажарилмаганда Ўзбекистон Республикаси қонунлари олдида жавобгар эканлиги ва санкциялар берилган бўлади. "Шартноманинг қўшимча шартлари" деган бўлимда олдинги бўлимларда кўрсатилмаган бошқа шартлар белгиланади. Уларга агар мижоз бу банкда ҳисоб - китоб варағига эга бўлмаса, сумма ва муддати кўрсатилган мажбурий муддатли депозит очиш; кредитлаш ёки кредит линияси лимитининг бошланғич ўрнатилган суммасини ўзгартириш тартиби; кредит шартномасига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тартибини киритиш мумкин. "Келишмовчиликларни ҳал қилиш" деган бўлимида қуйидагиларни кўрсатиш мақсадга мувофиқ бўлади: а) томонлар ўртасида шартнома шартларини бажариш билан боғлиқ бўлган келишмовчиликларни ўзаро келишув йўли билан ҳал қилиш; б) ўзаро келишув билан ҳал қилиш мумкин бўлмаган келишмовчиликларни Ўзбекистон Республикаси қонунларига асосан республика хўжалик судида ҳал қилиш. Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари кредит шартномасининг яна бир бўлими шартноманинг амал қилиш муддати бўлиб, унда кредит шартноманинг амал қилиш муддатини, яъни унинг бошланиши ва охирини белгилайди. Шартномада шунингдек, томонларнинг юридик манзили (почта адреси, ҳисоб - китоб ёки вакиллик ҳисоблари, телефон,факс) ни ҳамда муҳрлар билан тасдиқланган имзоларни акс этади.

www.arxiv.uz Кредит шартномаларини қўллаш бўйича хорижий мамлакатлар тажрибаси Хорижий банклар ўзларининг кредит шартномаларини қўллашнинг бой тажрибасига эгадирлар. Уни ўрганиш Ўзбекистон Республикаси учун катта амалий аҳамиятга эгадир. Турли мамлакатларда тузиладиган кредит шартномаларининг асосий хусусиятлари бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади:  ҳуқуқий маданиятнинг юқори даражаси;  кредит битими шартларининг батафсил характери;  кредит шартномалари шаклларининг типлашганлиги. Японияда кредит шартномалар тузиш ва уларни амалга ошириш соҳасида банк юристлари ҳар доим адвокат конторалари билан алоқа қиладилар ва қийин юридик саволларга жавоб топадилар. Банк юристлари банк ходимларни юридик жиҳатдан доимий тарзда ўқитиб турадилар. АҚШда энг батафсил кредит шартномаси қуйидагиларни ўз ичига олади:  мижоз ҳақида умумий маълумотлар;  тузилаётган кредит битимининг асосий параметрлари, сумма, муддат ва мақсади;  тасдиқланган шартлар;  инкор этиладиган шартлар;  ссудаларни тўлаш кафолатлари;  шартнома шартларини бажармаганлик учун жазо чоралари;  тўловга лаёқатсиз ва банкрот деб эълон қилиш меъзонлари;  банкка қарзни тўламаган тақдирдаги банк ҳуқуқлари. Германияда бир тизимдаги банклар учун (хусусий, жамғарма, ...) умумий кредит шартлари ўрнатилади. Қонунлар билан биргаликда улар кредит операцияларининг асосини ташкил этади. Умумий кредит шартлари мижозларга

www.arxiv.uz етказилади, кредит шартномасида улар такрорланмайди, фақат қарз олувчи унга рози бўлган пункт ёзилади. Германияда кредит шартномалари эркинлашган характерга эга. Кредит шартномасининг типик шаклида қуйидаги кўрсаткичлар бўлади:  томонларнинг тўлиқ номлари ва манзиллари;  олинган ва олинаётган кредитлар тўғрисида тўлиқ маълумотлар;  янги кредитнинг мақсади;  янги кредитнинг шартлари;  кредит учун ҳисобланган ва ундириладиган фоизлар суммасини ҳисоблаш тартиби;  кредит қайтарилишининг кафолати;  бошқа шартлар;  маъсул шахсларнинг муҳрлар билан тасдиқланган имзолари. Германияда банк ва корхона ўртасида кредит шартномаси 3 босқичда тузилади:  мижоз томонидан кредит шартномаси таркибининг шакллантирилиши;  унинг банк томонидан кўриб чиқилиши ва хулоса берилиши;  кредит шартномасини имзолаш. Германияда кредит шартномасини тузиш схемаси

www.arxiv.uz Банларда кредит аризасини кўриб чиқишнинг мажбурийлиги кредит шартномасини тузишнинг ҳуқуқий асосланганлиги гаровидир. Хорижий давлатларда нафақат кредит битимини, балки мижозни ўзини ҳам чуқур ўрганиш унинг кредит риски омилларига доир мажбуриятларини аниқлаштиришга ёрдам беради. Шунинг учун мижознинг мажбуриятларига бағишланган кредит шартномасининг бўлими таркибига ҳар бир ссудани қайтиб келишига қаратилган аниқ иқтисодий ва ҳуқуқий шартлари киритилган.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни учун хорижий кредитлар беришни ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори, (1997. 7 февраль), Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон.

www.arxiv.uz www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Меҳмонхона бизнесида сифатнинг мазмуни ва моҳияти

Кредит ва кредит тизими

Аудит моҳияти, мазмуни ва ташкил қилиш асослари

Ўзбекистон миллий иқтисодиёти» фанининг мазмуни, моҳияти ва вазифалари

Меҳнат бозори инфратузилмаси фанининг моҳияти, предмети ва мазмуни