Кредит ва кредит тизими - Iqtisodiyot - Referatlar

Кредит ва кредит тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Кредитнинг моҳияти, зурурияти, функциялари ва унинг бозор иқтисодиётидаги ўрни. 2. Кредит муносабатлари ривожланишининг асосий босқичлари. Кредит ресурслари ва кредит уюшмалари 3. Кредитнинг асосий тамойиллари. 4. Кредитнинг шакллари ва турлари. 5. Кредитнинг чегаралари. Кредит фоизи ва унга таъсир қилувчи омиллар. 6. Баьзи давлатларнинг кредит тизими.

www.arxiv.uz Кредитнинг моҳияти, зурурияти, функциялари ва унинг бозор иқтисодиётидаги ўрни. Маълумки, жамият фаолиятининг асосини ишлаб чиқариш ташкил этади. Ишлаб чиқаришни ўзлуксизлигини таъминлашда эса кредитнинг ўрни муҳим ҳисобланади. Бошқача айтганда корхоналарнинг бозор иқтисодиёти шароитида иш юритишида ишлаб чиқариш жараёнининг ўзлуксизлигини таъминлаш, корхонанинг асосий ва айланма фондларининг айланишини тўхтаб колишига йўл қўймаслик, корхоналарни молиявий ресурслари билан таъминлаш, корхоналар томонидан товар маҳсулотини сотганда, сотилган товар учун тўлов сумммасини олиш ва бошқа объектив ва субъектив сабаблар кредитнинг зарурлигига олиб келади. Кредит (лотинча – ишониш – верить, доверяться) деганда ўз эгалари қўлида вақтинча бўш турган айрим қиймат ёки пул маблағларининг бошқалар томонидан маълум муддатга хақ тўлаш шарти билан қарзга олиш ва қайтариб бериш юзасидан келиб чиқадиган муносабатлар тушунилади. Кредит қадимдан маълум бўлиб, у дастлаб савдода алмашув жараёнида пайдо бўлган бўлиб, у аввал товарларни кредитга сотилиши билан боғлиқ. Бунга сабаб ҳаридорни товар сотиб олишга ҳамиша ҳам нақд пули бўлмайди, у товар сотилса тушади, товар сотувчи эса уни тушишини кутиб туролмайди (шу даврда товарнинг қиймати тушиб кетиши, сифати пасайиши мумкин.). Шу ва бошқа холатлар товарларни кредитга сотишга олиб келган. Кредит товар ишлаб чиқаришнинг ва товар муомиласининг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланади ва унинг ривожланиши билан боғлиқ. Товар ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билан пул шаклидаги кредит пайдо бўлди. Кейинчалик кредит бериш мустақил фаолиятга айланиб, унинг асосий функцияси бўлиб пул эгалари ва унга вақтинча мухтож бўлганлар ўртасидаги воситачиликдир. Ҳозир бу фаолият махсус малака ва техникага эга бўлган махсус ихтисослашган муассасалар-банклар томонидан амалга оширилмоқда. Кредитнинг имконияти ва зарурлиги шу билан боғлиқки корхоналар маҳсулот сотишда, ходимларга меҳнат хаки ҳисобланганда, корхона ва жисмоний шахслар ўз

www.arxiv.uz пулларини банкларда саклаши ва бошқа холларда вақтинчалик бўш бўлган пул маблағлари бўлгани холда бошқа корхона ва ташкилотларда ўз фаолиятларини ўзлуксизлигини таъминлаш учун тегишли пул маблағига эҳтиёж сезади. Бу холат қишлоқ хўжалик корхоналарига ҳам тегишли бўлиб, бу ишлаб чиқаришни мавсумийлиги, маҳсулот ишлаб чиқариш вақти билан уни сотиш хажмини кўпчилик маҳсулотлар бўйича мос келмаслиги, сотилган маҳсулотларга пулни ўз вақтида келиб тушмаслиги ва бошқа холатлар уларни кредитдан фойдаланишни такозо этади. Бозор иқтисодиёти шароитида кредитнинг аҳамиятини ошиши қуйидагилар билан боғлиқ: 1. Нақд пулдан фойдаланишни камайтириб, муомила ҳаражатларини, пул эмиссиясини камайишини таъминлайди. 2. Корхоналар ва ахолининг вақтинчалик бўш пул маблағлари кредит муассасаларида сақланиши туфайли улардан унумли фойдаланиш таъминланади. 3. Банк муассасаларига тупланган пуллар халқ хужалиги тармоқлари, корхоналарнинг асосий ва айланма маблагларининг тулдиришнинг қарзга олинган манбаи сифатида муҳим аҳамиятга эга. 4. Кредит туфайли хужаликлар уртасидаги шартнома мажбуриятларининг бажарилиши таъминланади, маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнининг ўзлуксизлиги таъминланади ва бошқалар. Ижтимоий иқтисодий тизимда кредитнинг ўрни ва роли у бажараётган функциялар билан аниқланади. Кредитнинг функцияси – бу кредитнинг иқтисодиётдаги фаолиятининг муайян равишда намоён бўлишидир. Кредитнинг функциялари: 1. Қарзга берилувчи қийматни вақтинча фойдаланишга бериш. Бунда кредитор ва қарз олувчи ўртасидаги муносабат шундай аниқланадики, кредитор қарз олувчига ресурсларни таклиф қилади, қарз олувчи бу ресурсларни ишлатади ва бунда қарзга берилувчи қиймат кредитор ва қарз олувчи ўртасида айланади.

www.arxiv.uz 2. Қайта тақсимлаш. Кредит такрор ишлаб чиқариш жараёнининг барча босқичларига – таъминот, ишлаб чиқариш, таксимлаш, муомила ва истеъмолга хизмат килади. Ушбу функция ёрдамида корхоналар, ташкилотлар, давлат ва шахсий секторнинг бўш пул маблағлари ва даромадлари ссуда капиталига айлантирилади ва вақтинча фойдаланишга, муайян тўлов асосида берилади. Бу функция ёрдамида ишлаб чиқаришдаги пропорциялар ва пул капитали ҳаракати бошқарилиб турилади. 3. Муомила ҳаражатларини тежаш. Бу функция ёрдамида накт пулсиз ҳисоб- китоблар ривожлантирилиб, ҳисоб-китобларни тезлигини ва кам ҳаражатлилиги таъминланади. Капиталнинг муомилада бўлиш вақтини тежалиши унинг ишлаб чиқаришда бўлиш вақтини оширади ва ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, фойдани ортишига олиб келади. 4. Капитал тўпланишининг жадаллашуви ва марказлашуви. Капитал тўпланиши жараёни иқтисодий ривожланишнинг барқарорлашуви ва хўжалик юритувчи субъектнинг ўз мақсадига эришишининг муҳим шарти ҳисобланади. Бу ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун кредит ёрдамида катта хажмдаги маблағга эга бўлишга имкон яратади. Ушбу функция хозирги шароитда режали иқтисодиёт даврида ривожланмаган ва маблағлар билан таъминланмаган фаолият жабҳаларини молиявий маблағлар билан таъминлаш жараёнини сезиларли тезлаштиради. 5. Муомилага тўлов воситаларини чиқариш. Бу функцияни амалга ошириш жараёнида кредит фақатгина товар эмас, балки пул муомиласининг жадаллашувига, ундан нақд пулларни сиқиб чиқариб, тўловлар айланишининг тезлашувига ижобий таъсир кўрсатади. Кредит туфайли пул муомиласи доирасига вексель, чек, кредит карточкалари каби воситалар киритилиб, нақд пулли ҳисоб-китобларни, нақд пулсиз ҳисоб-китобларга алмаштиради. Бу эса ички ва ташки бозордаги иқтисодий муносабатлар механизмини осонлаштиради ва тезлаштиради. Бу масалани ҳал этишда тижорат кредити замонавий товар алмашинишининг керакли элементи сифатида муҳим ўрин тутади. Кредитнинг объекти - бу (кредитор) қарз берувчидан қарз олувчига бериладиган қийматдир. Бошқача айтганда кредит айнан қайси мақсад учун берилса,

www.arxiv.uz шу кредит объекти ҳисобланади. Қишлоқ хўжалигида банклар деҳқончилик ва чорвачилик ҳаражатлари - минерал ўғит, ёқилғи ва мойлаш материаллари ва бошқа ҳаражатлар кредитланади. Кредит муносабатларининг субъектлари бўлиб (қарз берувчи) ва қарздор (қарз олувчи)лар ҳисобланади. Бошқача айтганда кредитлаш субъектлари бўлиб давлат корхона ва ташкилотлари, қурилиш ташкилотлари, савдо ташкилотлари, фермер ва ширкат хўжаликлари, якка меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи тадбиркорлар, қўшма корхоналар, микро фирмалар, бирлашмалар, тижорат банклар ва бошқалар ҳисобланади. Юқоридаги субъектлар кредит олувчи сифатида фаолият кўрсатса, тижорат банклари ёки бошқа кредит муассасалари кредит берувчи субъект сифатида намоён бўлади. 2. Кредит муносабатлари ривожланишининг асосий босқичлари. Кредит ресурслари ва кредит уюшмалари. Ўзининг тарихий ривожланишида кредит қуйидаги босқичларни босиб ўтган: Бошланғич шаклланиш. Бу босқичнинг асосий белгиси ссуда капитали бозорида махсус воситачиларнинг йўқлиги. Кредит муносабатлари, бўш пул маблағларининг эгаси ва қарз олувчи ўртасида бевосита амалга оширилган. Бу ерда кредит судхўрлик капитали сифатида намоён бўлади. Унинг ҳарактерли хусусияти бўлиб: - Қарз берувчи ва қарз олувчи ўртасида тўғридан тўғри келишувга асосланган қарз муносабатларининг тўлиқ марказлашмаганлиги. - Маблағларни тақсимлашнинг чекланганлиги. - Қарз маблағларидан фойдаланганлиги учун жуда юқори фоиз нормаларининг белгиланганлиги ва бошқалар. Бу босқичнинг тугалланишига ишлаб чиқаришнинг тобора ривожланиб бориши туфайли қарз ресурсларига бўлган эҳтиёжни кескин ошганлиги ва алоҳида олинган судхўрлар капиталини бу талабларни қондиришга етарли бўлмаганлиги.

www.arxiv.uz Таркибий жиҳатдан ривожланиш. Бу босқич ссуда капитали бозорида кредит- молия ташкилотлари каби махсус воситачиларнинг пайдо бўлиши билан ҳарактерланади. Капитал судхўрлик ва саррофлик идоралари заминида вужудга келган дастлабки банклар кейинчалик кредит институтларига анъанавий бўлиб қолган қуйидаги функцияларни ўз зиммасига олди: - бўш молиявий маблағларни ўз вақтида фоиз билан тўлаш мажбурияти асосида қарз олувчига бериш. - юридик ва жисмоний шахслар учун ҳар хил тўлов ва ҳисоб-китоблар бўйича хизмат кўрсатиш (кейинчалик давлат учун ҳам). - қатор махсус молиявий операцияларни ўтказиш (вексель ва бошқалар). Бу босқичнинг асосий белгиси – иқтисодиётда кредит муносабатларини давлат томонидан марказлашган ҳолда бошқарилишидир. Давлат микиёсида кредит муносабатларининг марказлашуви ҳар бир давлатнинг Марказий банки ёрдамида амалга оширилади. Дастлабки миллий давлат кредит институтларининг пайдо бўлиши нақд пулсиз ҳисоб-китобларни олиб бориш учун қўл келди, ҳамда тижорат банкларининг операциялари ва хизмат кўрсатиш кўламининг кенгайишига олиб келди. Кредит муносабатларининг такомиллашуви. Бозор иқтисодиёти шароитида кредит муносабатлари янги сифат даражага кўтарилиб бу иқтисодиётда информацион технологиянинг ривожланиши, глобал банк тармоқларининг компьютер технологиялари ва маълумотлар базаларининг шаклланишининг, мижозга хизмат кўрсатишининг яхшиланиши ва кредит муносабатларини халқаро бозорга ҳам таркалиши ва бошқа сифат ўзгаришлар билан боғлиқ. Кредитлашнинг асосий манбалари (ресурслари) бўлиб, қуйидаги вақтинчалик бўш пул маблағлари ҳисобланади: 1. Товарларни сотиш ва керакли моддий қийматларни сотиб олиш вақтларининг бир-бирига мос келмаслиги туфайли юзага келадиган бўш пул маблағлари.

www.arxiv.uz 2. Ҳисобланган иш хаки билан уни тўлаш вақтлари орасидаги вақтинча бўш пул маблағлари. 3. Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнида йиғиладиган ва капиталлаштириш учун мўлжалланган маблағлар. 4. Шахсий сектор даромадлари, жамғармалари. 5. Корхоналар фаолияти натижасида юзага келувчи таксимланмаган фойда ёки ундан фойдаланиш жараёнида пайдо бўлувчи бўш пул маблағлари (тўланмаган дивиденд ва бошқалар) ва бошқа бўш пул маблағлари. Кредитлашнинг кўлами ва ривожаланиши кредит ресурсларининг хажмига боғлиқ. Микромолия институтларидан бири бўлиб кредит уюшмалари ҳисобланади. Кредит уюшмалари ўзаро ёрдамнинг ташкилий-хуқиқий шакли сифатида дастлаб Германияда XIX асрнинг иккинчи ярмида қишлоқ хўжалик ва кредит кооперативлари шаклида ташкил топган. XX аср бошида Европа кредит кооперативлари АҚШ, Канадада тараққий этиб, Жанубий Америка давлатларида тараққий эта бошлади. Ўзбекистонда бунга биринчи қадамлардан бири бўлиб 2002 йил 4 апрелда «Кредит уюшмалари тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилиниши ҳисобланади. Қонун 30 моддадан иборат бўлиб унинг 3-моддасига кўра – «Юридик ва жисмоний шахслар томонидан кредитлар бериш мақсадида ихтиёрий тенг хуқуқли аъзолик асосида тўзиладиган кредит ташкилоти кредит уюшмаси деб эътироф этилади». Кредит уюшмаларини давлат руйхатидан ўтказиш уларга лицензия бериш Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилади. Қонуннинг 7-моддасига биноан кредит уюшмаси аъзоларининг сони 50 тадан кам бўлиши мумкин эмас. Кредит уюшмасининг устави унинг таъсис хужжатидир. Кредит уюшмаси аъзолари пай бадалларининг умумий сўммаси устав жамғармаси ҳисобланади. Устав жамғармаси фақат пул маблағларидан шакллантирилади ва унинг энг кам миқдори Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланади.

www.arxiv.uz Кредит уюшмасининг юқори бошқарув органи бўлиб уюшма аъзоларининг умумий йиғилиши ҳисобланади. Кредит уюшмаси унинг аъзолари умумий йиғилиши қарорига кўра, ихтиёрий равишда, лицензия бекор қилинганда ва уюшма банкрот деб эълон қилинганда (28- модда) тугатилади. Кредит уюшмаларининг тижорат банкларидан асосий фарки катта фойда олиш эмас, балки ўз аъзоларининг бизнесини ривожлантиришга паст фоизда кредит-молия ёрдами кўрсатиш. Унинг кредитларидан фойдаланишни расмийлаштириш оддий тушунарли ҳисобланади. Ўзбекистонда 2007 йилнинг 1 июлига 45 та кредит уюшмалари мавжуд бўлиб, шундан Тошкент шаҳрида 10 та, 6 тадан Андижон ва фарғона вилоятларида, Бухоро вилоятида 4 та, Наманган ва Самарқандда 3 тадан, Жиззах ва Тошкент вилоятларида 2 тадан ва қолгани Қашқадарё, Сурхондарё ва сирдарё вилоятларига тегишли. Улар жумласига Хазина ва Шердор (Самарқанд), Ишонч (Жиззах), Ласточка (Навоий), Марвел ва Таянч (Наманган), Бухоро тадбиркори ва Умид (Бухоро), Мададкор (Андижон), Барака ва Тараққиёт (Тошкент вилояти) ва бошқаларни киритиш мумкин. Самарқанднинг «Шердор» кредит уюшмаси Ўзбекистондаги биринчи кредит уюшмаси ҳисобланади. Ушбу кредит уюшмаси 2002 йилда тўзилган бўлиб уни 4300 аъзоси мавжуд. Кредит уюшмаларининг асосий мақсади одамлар ўз фаолиятини ривожлантириб ўз фаровонлигини оширишни ўзлаштирсин. Бу борада халкда «Агар оч қолганга балиқ совға килсанг яхши иш қилган бўласан, агар сен уни балиқ тутишга ўргатсанг икки баробар кўп иш қилган бўласан» деган ибора мавжуд. Шу жиҳатдан кредит уюшмалари кичик тадбиркорликни тараққий эттиришда муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун ҳам кредит уюшмалари бутун дунё бўйлаб ривожланишга эга. Бунда кредит уюшмаларининг жаҳон ташкилоти (Wосси) ни мавжудлиги ҳам аҳамиятли. Бу ташкилот 30 йилларда тузилган бўлиб унга 96 мамлакатдаги 32 минг дан (112 млн. аъзоси билан) ортиқ кредит уюшмалари киради. Уни кредит

www.arxiv.uz уюшмаларинин ривожлантириш бўйича бир лойиҳаси Ўзбекистонда ҳам амалга оширилмоқда. 2003 йилни сентябрида Бешкек шаҳрида ушбу халқаро кредит уюшмаси бошчилигида «Марказий Осиёда барқарор кредит уюшмаларини тўзиш тўғрисида» биринчи халқаро конференция ўтказилди. Ҳар йилни 20 октябрида халқаро кредит уюшмалари куни утказилади. Бу кун 1948 йилдан бери нишонланади. Ўзбекистонда 2007 йилни 1 июлига кредит уюшмаларининг жисмоний ва юридик шахслардан аъзолар сони 56 000 тани ташкил этади. Кредит уюшмаларига аъзо бўлишнинг устунлиги шундаки, улар ҳам кредит олувчилар, ҳам шу ушманинг ҳиссадорлари ҳисобланади. Ўзбекистон кредит уюшмаларининг активлари 32,5 млрд. сўмни, кредит қуйилмалари 27,7 млрд. сўмни, депозит ва пай бадаллари 7,2 млрд. сўмни ташкил этади. Кредит уюшмалари томонидан берилган кредитларнинг салмоғи банклар томонидан берилган кредитларнинг 6 фоизини, микрокредитларнинг 5,6 фоизини ташкил этади. 2005 йилнинг июнида Ўзбекистонда кредит уюшмалари ассоциацияси тўзилди. 2006 йилда кредит уюшмалари томонидан берилган микрокредитларнинг ўртача миқдори 1213 долларни ташкил этади. Республикамизда кредит уюшмалари тўғрисидаги қонунга Олий Мажлис томонидан 2006 йилнинг 24 январида айрим ўзгартиришлар киритилди. 3. Кредитнинг асосий тамойиллари Кредит муносабатлари маълум тамойилларга асосланади. Иқтисодий категория сифатида кредит қуйидаги тамойилларга эга: 1. Кредитнинг қайтарилиши. Бу тамойил кредитнинг умумий белгиси ҳисобланади, лекин у ўз-ўзидан вужудга келмайди. У моддий жараёнларга, қиймат айланишининг тугашига асосланади. Аммо доиравий айланишнинг тугаши – бу қайтариб бериш эмас, қайтариб бериш учун замин тайёрлаш ҳисобланади. қайтариб беришлик

www.arxiv.uz объектив белги ҳисобланади ва бу тамойил бошқа иқтисодий категориялардан, шу жумладан молиядан фарқ қилади. Кредитнинг бу тамойили амалиётда кредит ва ундан фойдаланганлик учун фоиз суммасини кредит берган муассаса ҳисобига кўчириш йўли билан тўланади. Шу йўл билан банклар кредит ресурсларини қайта тикланишини таъминлайди. Собиқ иттифоқ даврида «қайтарилмайдиган ссуда» тушунчаси мавжуд бўлиб, у қишлоқ хўжалигида ҳам кенг тарқалган эди. Бу банкларни корхоналар молиявий ахволини ҳисобга олмаган холда берилиб, аслида у бюджет субсидиясининг қўшимча шакли сифатида намоён бўлади. 2. Кредитнинг муддатлилиги. Бу кредитнинг маълум муддатга берилишини англатиб, у қисқа ва узоқ мудатли кредитга бўлинади. Бу муддат қарздор учун хохлаган муддатда эмас, балки у шартномада белгиланган муддат ҳисобланади. Кредитни ўз вақтида қайтарилиши иккала томон учун ҳам муҳим ҳисобланади. Қарз берган томон учун кредитни ўз вақтида фоиз билан кайтарилиши уни яна кредитга бериш имкониятини яратади, қарздорни эса шартномада кўзда тутилган жазо чораларидан қутултиради. Кредитнинг муддатлилиги келиб тушувчи бойликларни тежамли ва қайта ишлатиш муддатига, ишлаб чиқарилган маҳсулотни жўнатиш муддатига, товарларни сотиш муддатига ва пировард натижада айланма маблағларни доиравий айланишини тезлигига боғлиқдир . 3. Кредитни товар-моддий бойликлар билан таъминланганлиги. Бу тамойилнинг мохияти шуки, бунда хўжалик айланмасида иштирок этувчи банк маблағларининг бир сўмига муайян бойликларнинг ҳар бир суми қарама-қарши туриши керак. Берилган кредитлар товар-моддий бойликлари ва маълум ҳаражатлар билан таъминланган бўлиши керак. Таъминланмаган кредитларнинг берилиши кредитларни банкга қайтиб келмаслигига асос ҳисобланади. Бунинг учун хозирги шароитда қарз олувчилар банкга товар ёки товар хужжатларини, мулкни гаровга қўяди. Кредит варрант (гаров учун хизмат қилувчи хужжат) ёки учинчи шахс кафолати асосида ҳам берилиши мумкин.

www.arxiv.uz Кредитнинг бу тамойили қарз олувчи ўзига олган мажбуриятларини бузиш шароитида қарз берувчининг мулкдорлик манфаатларини химоя килишни таъминлайди ва ўзининг амалий аксини кредитнинг бирор гаров ёки молиявий кафолат асосида беришда топади. Бу умумиқтисодий баркамоликка эришиш даврида муҳимдир. 4. Тўловлилик. Бу тамойилга асосан корхоналар фойдаланилган қарз маблағларини ҳисобланган фоизи билан тўлиқ ўтказадилар. Кредит учун хак тўлашнинг иқтисодий мохияти қарз берувчи ва қарз олувчи ўртасидаги қўшимча олинган фойданинг тақсимланишини қайд қилишда намоён бўлади. Хозирги шароитда ссуда фоизи микдори шартномада ўз аксини топади ва у кредитлашнинг ўртача нормаси ва банк маржасидан ташкил топади. 5. Кредитнинг мақсадлилиги. Бу шу билан боғлиқки, қарз олувчи олинган кредитни маълум максадга (товар моддий бойликлар сотиб олиш, ишлаб чиқариш ҳаражатларини коплаш ва бошқалар) йўналтирилган бўлиши зарур. Бу максадлар кредит берувчи ва кредит олувчи ўртасида тузилган шартномада ўз аксини топади. Корхона олган кредитни фақатгина кредит шартномасида кўрсатилган ишни бажаришга (сотиб олишга ва бошқалар) сарфлаши керак. 6. Кредитнинг самарадорлиги . Бу тамойил нафақат кредит ва фоиз суммасини банкга қайтариб тўлашни, балки шу кредит ёрдамида кредитланадиган ёки молиялаштириладиган соҳа, тармоқ, корхона канча самарадорликка эришишини ифодалаши зарур. Шунинг учун ҳар бир лойиха кредит ҳисобига бажариладиган бошқа тадбирлар самара берадиган бўлсагина уларга маблағ ажаратилиши лозим. Бинобарин самардорлик кредитнинг зарурий тамойилларидан бири бўлиб унга риоя қилиш кредитнинг бошқа тамойилларининг бажарилиши учун асос ҳисобланади. 4. Кредитнинг шакллари ва турлари Жаҳон амалиётида кредитларни ягона, умумлашган таснифи йўқ. Чунки кредитларнинг турли хил шакллари ҳар бир мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш

www.arxiv.uz даражасига, унинг урф-одатларига, ахоли орасида кредитларни бериш ва қайтариш буйича тарихан шаклланган (товар шаклида, пул шаклида, бошқа шакллар ва шартларда) усулларига боғлиқ бўлади. Умуман кредитнинг шакллари унинг тури ва усулларига кўп жиҳатдан боғлиқ. Кредитнинг асосий турлари: 1. Банк кредити. 2. Давлат кредити. 3. Истеъмол кредити. 4. Тижорат кредити. 5. Лизинг кредити. 6. Халқаро кредит. Иқтисодиётда кенг тарқалган кредит муносабатларининг бири банк кредитидир. Банк кредитини берувчи кредит муассасалари кредитлаш жараёнини амалга ошириш учун Марказий банкдан махсус лицензия олган бўлиши зарур. Бунда кредит муносабатларининг асосини кредит шартномаси ташкил этади. Банк кредитлари қуйидаги белгилари бўйича гуруҳланади: 1. Кредитлаш объектларининг иқтисодий моҳиятига кўра a) товар-моддий бойликлар учун бериладиган кредит. b) ишлаб чиқариш ҳаражатлари (хом-ашё ва бошқалар) учун бериладиган кредит. 2. Тўлаш муддатига кўра (қисқа, ўрта ва узоқ муддатли) a) Муддатли b) Муддати кечиктирилган c) Муддати ўтган. 3. Кредитни тўлаш манбаларига кўра. a) Қарз олувчининг ўз маблағлари ҳисобига. b) Гарант маблағлари ҳисобидан

www.arxiv.uz 4. Таъминланганлик тамойилининг амал қилишига қараб. a) Бевосита тўғри таъминланган (ўз мулки ва маблағи ҳисобига). b) Билвосита таъминланган кредитлар (учинчи шахс кафолати) c) Таъминланган кредитлар (суғурта ва юқори ташкилотлар) 5. Тўланадиган фоиз даражасига кўра a) Паст фоиз ставкали. b) Ўрта фоиз ставкали c) Юқори фоизли d) Фоизсиз (ҳукумат қарорига кўра айрим соҳаларни ривожлантириш ёки тадбирларни амалга ошириш учун). Банк кредити қайтариш муддатига кўра қисқа, ўрта ва узоқ муддатли кредитларга бўлинади. Бу мезон турли мамлакатларда турли муддатни ўз ичига олади. Жумладан: Муддати Россия АҚШ Буюк Британия Франция Ўзбекистон Қисқа 1 йилгача 1 йилгача 3 йилгача 1 йилгача 1 йилгача Ўрта 1-3 йил 1-6 йил 3-10 йил 2-7 йил 1-3 йил Узоқ 3 йилдан ортиқ 6 йилдан ортиқ 10 йилдан ортиқ 7 йилдан ортиқ 3 йилдан ортиқ Қисқа муддатли кредитлар асосан айланма маблағларни молиялаштиришга, ўрта ва узоқ муддатли кредитлар асосий капитални молиялаштиришга берилади. Давлат кредити нинг асосий хусусияти кредит муносабатларида давлатнинг қатнашувидир. Давлат кредитида давлатнинг бир томондан қарз берувчи ва иккинчи томондан қарз олувчи сифатида иштирок этиши, қарз берувчи вазифасини бажара туриб давлат давлат кредит институтлари, жумладан Марказий банк орқали иқтисодиётнинг ҳар хил соҳаларини кредитлашни ўз зиммасига олади. Бу

www.arxiv.uz марказлашган кредитлар иқтисодиётнинг устивор тармоқларини кредитлаш, давлат аҳамиятига эга бўлган аниқ тармоқ ва соҳаларга, агар бюджетдан молиялаштириш имконияти бўлмаганда вақтинча фойдаланишга маблағ ажратилиши мумкин. Ундан ташқари тижорат банкларига банклараро кредитлар бозорида кредит ресурсларини ким ошди савдо йўли билан ёки тўғридан тўғри сотиш жараёнида давлат томонидан маблағлар вақтинча фойдаланиш учун берилиши мумкин. Давлатнинг қарзлари кўпайган ҳолларда давлат бюджети камомадини молиялаштириш мақсадида давлат қарз олувчи сифатида давлат қарзларини жойлаштириш жараёнини амалга оширади. Давлат хазина мажбуриятларини чиқариш, молия бозорларида давлат қимматли қоғозларини жойлаштириш, давлат заёмларини чиқариш ва сотиш йўли билан банкларнинг, аҳолининг ва бошқа молия-кредит институтларининг пул маблағларини йиғади ва уларни давлат қарзи ва бюджет камомадини қоплашга сарфлайди. Давлат ўз қарзидан воз кечиши ҳам мумкин. Бундан ташқари давлатни ички ва ташқи қарзлари, давлат кафил ва кредитор сифатида ҳам бўлиши мумкин. Истеъмол кредити нинг хусусияти у жисмоний шахсларга берилади. Кредитнинг бу шаклида кредит берувчи сифатида махсус кредит муассасалари билан бирга савдо ва хизматларни сотишни амалга оширадиган жисмоний шахслар ҳам бўлиши мумкин. Истеъмол кредити икки шаклда: пул шаклида ва товар шаклида берилиши мумкин. Жисмоний шахсларга бундай кредитлар кўчмас мулкка эгалик қилиш учун, ҳар хил товар ва хизматлар, уй жихозларини сотиб олиш ва бошқа эҳтиёжларни қондириш учун берилади. Ўзбекистонда ҳозирги вақтда бундай кредитлар уй-жой сотиб олиш ва қуришга, автомобил сотиб олишга ва бошқа мақсадларга берилмоқда. Мамлакатимизда 2001- 2002 ўқув йилидан бошлаб талабаларга ўқиш хизмати учун «Олтин даврим» кредити берилмоқда. АҚШда бу соҳага кам фоизли йилига 2500 доллар, охирги курсда 5000 доллар миқдорида кредит берилиб талаба уни ўқишни тугатиб ишлаш давомида узади.

www.arxiv.uz Тижорат кредити иқтисодиётда кредит муносабатларининг вужудга келишининг дастлабки шаклларидан ҳисобланади. Тижорат кредитининг объекти бўлиб сотиладиган товарлар, субъекти бўлиб мол етказиб берувчи ва мол сотиб олувчи корхоналар ҳисобланади. Бу кредитнинг асосий мақсади товарларни сотишни тезлаштириш ва шу орқали фойда олишдан иборат. Тарихан тижорат кредитининг қуйидаги усуллари мавжуд: 1. Вексел усули 2. Очиқ счёт орқали 3. Чегирма бериш. 4. Мавсумий 5. Консигнация Вексел- бу қарз мажбурияти бўлиб, қарз олувчи ўз зиммасига қарзни кўрсатилган сўммада, кўрсатилган шартларда, белгиланган муддатда тўлаш мажбуриятини олади. Амалиётда векселни оддий ва ўтказма турлари мавжуд. Оддий векселни қарз олувчи корхона қарз берувчи корхонага беради ва товарлар ва кўрсатилган хизматлар учун унга тўлаш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Ўтказма векселда (бу ҳужжат тратта ҳам дейилади) кредитор томонидан белгиланган товар ва хизматлар сўммаси унинг топшириғига асосан учинчи шахсга ёки векселни кўрсатувчига ўтказилиши лозим ва ҳоказо. Очиқ счёт орқали ҳисоблашилганда ҳаридор товарга буюртма берилиши билан юклаб жўнатилади, тўлов эса ўрнатилган муддатларда келишилган сумма чегарасида вақти-вақти билан амалга оширилиб борилади. Бунда ҳаридор ҳар гал товар олишда кредитни расмийлаштириб ўтирмайди, яъни кредитга мурожаат қилмайди. Чегирма бериш усулида ҳаридор тўлов ҳужжатлари ёзилгандан сўнг, шартномада келишилган маълум давр ичида тўловни амалга оширса тўлов йиғиндисидан чегирма берилади. Агар ушбу даврда тўлай олмаса, унда белгиланган муддатда тўловни тўлиқ амалга оширади. Мавсумий кредит одатда ўйинчоқлар, сувенирлар ва бошқа халқ истеъмол молларини сотишда қўлланилади. Масалан, ўйинчоқларни вақтидан олдин олиб янги

www.arxiv.uz йил ўтгач январ-феврал ойида тўлайди. Буни ишлаб чиқарувчилар учун қулайлиги улар ўйинчоқларни омборларда сақлаш ҳаражатларидан холос бўладилар. Консигнация усулида товарни сотиб олувчилар ҳеч қандай мажбуриятсиз сотиб оладилар, яъни товарлар сотилганидан кейин пули тўланади, агар у сотилмай қолса эгасига қайтариб берилади. Хорижий мамлакатларда тижорат кредитидан кенг фойдаланилади. МДҲ мамлакатлари амалиётида тижорат кредитидан кам фойдаланилади. Умуман жахон амалиётида ҳам тижорат кредитининг очиқ счёт, консигнация, чегирма бериш усуллари кенгроқ фойдаланилади. Тижорат кредитининг салбий томони бўлиб товарларни кредитга берган ташкилот унга пул тушгунга қадар маблағга мухтож бўлиши, уни ўзи кредитга мурожаат қилишга мажбур бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам корхоналарни тижорат кредитидан фойдаланиши банк кредитидан фойдаланишни инкор қилмайди. Юқорида кўрсатилган камчиликларни ҳисобга олмаган ҳолда тижорат кредити товарлар сотиш жараёнини тезлаштиришда ва корхоналарнинг айланма маблағларини хўжалик фаолиятидан тезроқ бўшашини таъминлашда катта аҳамиятга эга. Кредитнинг халқаро кредит шакли билан фаннинг «Халқаро валюта, хисоб ва кредит муносабатлари» мавзусида батафсил танишиш мумкин. Лизинг инглизча ижара маъносини билдиради. Эрамиздан олдинги тўртинчи асрда яшаган грек файласуфи Аристотель – «Бойлик мулкка эгалик қилишда эмас, балки ундан самарали фойдаланишдадир», - деган шу фикр билан олим лизинг ғоясига асос солган. Мулк тушунчасида мулкка эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш хуқуқи тушунчалари мавжуд. Кейинги вақтларда мулкдан фойдаланишнинг янги шакли ижара муносабатлари, кейинчалик эса уни такомиллашган махсус тури молиявий ижара – лизинг вужудга келди. Тарих маълумотларига кўра лизинг эрамиздан олдинги 2000 йилларда Шумер давлатида мавжуд бўлган, Венецияда ривожланган.

www.arxiv.uz Уни ривожланган босқичи XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг дастлабки йилларига тўғри келади. Австриялик олим В.Хайор 1877 йилда ўзининг «Европада қандай қилиб бизнес қилиш керак» номли китобида «Белл» телефон компаниясида ўзи ишлаб чиқарган телефон аппаратларини ижарага берганлиги ва шу орқали катта фойда кўрганлиги тўғрисида гап юритади. Бунда истеъмолчилар нафақат телефон аппаратидан фойдаланиш хуқиқини, балки келишилган туловларни бажарганларидан сўнг унинг эгаси бўлиш хуқуқини ҳам қулга киритишган. Буюк Британияда XX аср бошларида кончилар темир йўл вагонларини аввал ижарага олиб кейин сотиб олишган. Бугунги замонавий лизинг (молиявий ижара) XX асрни 50 йилларида АҚШ да шаклланиб такомиллашди. Воситачи сифатидаги биринчи лизинг компанияси 1952 йилда Сан-Франциско шаҳрида ишбилармон Генри Шонфельд томонидан асосланган «United States leazing corporation» дунёга келди. АҚШдаги лизинг бўйича шов-шувлар Германия, Италия ва Францияда давом этди. Жахон банки таркибида халқаро лизинг муносабатларини тартибга солиш бўйича Халқаро Молия корпорацияси (ХМК) иш бошлади. Бугунги кунда ХМК 50 мамлакатнинг 96 лизинг компаниялари фаолиятини молиялаштирган. 40 мамлакатнинг 120 дан ортиқ лизинг соҳасидаги инвестиция лойиҳаларини амалга оширишда техник ёрдам кўрсатган ҳамда 25 мамлакатдаги лизинг компанияларининг муассиси ҳисобланади. 1995 йилда Ўзбекистонда ташкил этилган дастлабки «Ўзбеклизинг интернейшнл АЖ» нинг таъсисчиларидан бири ҳам ХМК ҳисобланади. Ўзбекистонда биринчи халқаро лизинг операцияси 1993 йилда ташқи иқтисодий фаолият банки томонидан «Ўзбекистон ҳаво йўллари»га чет эл компанияларидан самолётлар харид қилинган. Республикамизда лизинг операцияларининг ривожланиши 1999 йилни 14 апрелида қабул қилинган ва 2002 йил 13 декабрида тегишли ўзгартиришлар киритилган «Лизинг тўғрисида»ги қонунни қабул қилиши билан боғлиқ. Юқоридагиларга асосан лизинг – бу мулкий муносабатлар мажмуи бўлиб бунда бир тараф (лизинг берувчи) бошқа бир тарафнинг (лизинг олувчининг топшириғига

www.arxiv.uz биноан учинчи тараф (мол етказиб берувчи) дан лизинг шартномасига мувофиқ лизинг объекти бўлган мулкни ўз мулки қилиб сотиб олиб уни тўлаш асосида лизинг шартномасида белгиланган шартлар билан вақтинчалик фойдаланиш ва эгалик қилиш учун лизинг олувчига беради. Лизинг муносабатларининг асосий хужжати бўлиб шартнома ҳисобланиб у қуйидаги қисмлардан иборат: 1. Шартноманинг моҳияти ва мақсади 2. Техникани олиб кетиш тартиби 3. Техниканинг қиймати 4. У бўйича тўловлар 5. Тўловлар тартиби 6. Техникани етказиб бериш 7. Бўнак тўловларини тўлаш 8. Лизинг тўловларини тўлаш 9. Томонлар хуқуқ ва мажбуриятлари 10. Фойдаланиш шартлари 11. Томонларнинг жавобгарликлари 12. Низоларни ҳал қилиш 13. Амал қилиш муддати 14. Бошқа шартлар 15. Томонларнинг реквизитлари Лизинг объекти бўлиб истеъмол қилинмайдиган ва қонунчилик билан тақиқланмаган тадбиркорлик фаолиятида қулланиладиган ҳар қандай буюмлар, барча мулк мажмуалари, шу жумладан ер участкалари ва бошқа табиат объектлари, бинолар, иншоатлар, ускуналар, транспорт воситалари ҳамда бошқа кучар ва кучмас мулклар ҳисобланади. Молиявий лизингнинг моҳияти мулк қийматини бўлиб-бўлиб тўлаш асосида сотиб олишни ифодалайди ва товар кредити шаклига эга бўлади. Бунга лизинг муддати давомида лизинг берувчининг барча харажатларини тўлиқ коплашга етарли

www.arxiv.uz бўлган ва унга фойда келтиришни таъминлайдиган лизинг тўловлари йиғиндисини кўзда тутади. Лизинг тўлови лизинг объекти қийматини, мулкни суғурталаш харажатлариини ва кредит учун лизинг (фоиз) ставкасини ўз ичига олган сўммани ташкил этади. Республикамиз қишлоқ хўжалигида лизинг муносабатларининг ривожланишида 1999 йил 30 октябрда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан «Қишлоқ хўжаликмашлизинг акциядорлик лизинг компаниясини ташкил этиш тўғрисида»ги ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 2 ноябрдаги «Қишлоқни лизинг шартларида қишлоқ хўжалик техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида» ги қарорлари ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 28 августдаги «Лизинг тизими тараққиётини янада ривожлантириш чоралари тўғрисида»ги фармони муҳим аҳамиятга эга. Юқоридаги Президент фармонига кўра иқтисодиёт тармоқлари, айниқса кичик ва ўрта бизнес субъектларини замонавий технологик ускуналар билан таъминлаш мақсадида 2002 йилнинг 1 сентябридан бошлаб: 1. Лизинг тўловлари қўшилган қиймат солиғидан озод этилади. Четдан лизинга бериш учун республика худудига келтириладиган технологик ускуналар божхона тўлови ва қўшилган қиймат солиғидан озод этилади. 2. Лизинг олувчи – хўжалик субъектлари лизинга берилган мулк бўйича лизинг шартномаси даврида мулк солиғидан озод этилади. Лизинга берувчининг ялпи даромадидан лизинга бериш учун олинган мулк бўйича кредит тўлови бўйича фоизлар ва бошқа тўловлар чиқарилади. Умуман юқоридаги фармон ва қарорлар лизингдан фойдаланувчиларни тегишли мулкка эга бўлиш бўйича катта имконият ва имтиёзларни беради. 5.Кредитнинг чегаралари. Кредит фоизи ва унга таъсир қилувчи омиллар. Кредит муносабатларининг субъектларга ёки кредитларнинг турларига нисбатан аниқ кўрсаткичлар шаклида белгилаб қўйиладиган кредитдан фойдаланишнинг қатъий чегараси кредитлаш чегараси дейилади. Масалан, кредитнинг ҳажми ва ялпи

www.arxiv.uz ижтимоий маҳсулот ҳажми ўртасидаги нисбатдан фойдаланиб кредит чегарасини белгилаш мумкин. Бу кўрсаткичнинг оптимал даражаси корхонани кредитга лаёқатлигини ҳисобга олган ҳолда кредитлашдир. Бунга ҳар хил нормативларни қўллаш, бир мижозга бериладиган кредит миқдорини чеклаш каби тадбирларни киритиш мумкин. Кредитнинг қуйидаги чегаралари мавжуд: 1. Кредитнинг ички чегараси - кредитнинг турли шаклларга эга эканлигидан келиб чиқади (банклар, тижорат ва бошқалар). Кредитнинг ички чегараси миқдор жиҳатдан кредитнинг ҳар бир шаклига бўлган талабга, корхона ва халқ хўжалигининг эҳтиёжига ва кредит ресурсларининг мавжудлигига боғлиқ 2. Кредитнинг қайта тақсимлаш чегараси иқтисодиётда мавжуд кредит ресурсларининг ҳажми билан белгиланади. 3. Кредитнинг антиципациявий чегараси . Кредит ёрдамида пул жамғармаларини ҳосил қилиш имкониятларини сўнги чегараси антиципация деб юритилади ва бу имконият унинг барча шаклларида намоён бўлади. Кредитнинг асосий шарти - бу қарз учун ҳақ тўлаш. Бу хақ қарз суммасининг йиғиндисига нисбатан фоиз ҳисобида олинганидан уни қарз фоизи ёки кредитнинг фоиз ставкаси деб юритилади. Фоиз миқдори кредитнинг тури, уни тўлаш муддати, олинган қарзни ўз вақтида узилишига боғлиқ. Масалан, тижорат кредитининг фоиз ставкаси одатда, банк кредитининг фоиз ставкасидан паст бўлади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида банклар томонидан хўжалик субъектларини қисқа муддатли кредитлашни ташкил этиш тартиби тўғрисидаги Низомга биноан (Тошкент, 2001 й) фоиз ставкаси банк бўйича ҳисобот ойи бошига бўлган ўртача фоиз ставкасига Марказий банк томонидан тартибга солинадиган фойда нормасини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Мамалакатимизда миллий валютада ажратилган кредитлар бўйича ўртача йиллик фоиз ставкаси 2001 йилда 27,9%, 2002 йилда 32,9 %, 2003 йилда 28,1%, 2004 йилда 23,3%, 2005 йилда 18,8% ва 2006 йилда 15,7% ни ташкил этган. Адабиётларда кредитнинг номинал ва реал фоиз ставкалари тушунчалари мавжуд. Номинал фоиз ставкаси деганда кредит шартномаси- да кўзда тутилган фоиз ставкалари тушунилади.

www.arxiv.uz Реал фоиз ставкаси ═ номинал фоиз ставкаси - инфляция даражаси. Бундан ташқари кредитнинг қатъий белгиланган ва сузиб юрувчи фоиз ставкалари тушунчалари ҳам мавжуд. Қатъий белгиланган фоиз ставкалари кредит шартномаси бажарилгунга қадар ўзгармасдан қолади. Бунда банк ўзининг активларини маълум қисмини йўқотиши мумкин. Сузиб юрувчи ставкада фоиз ставкаларига тегишли ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда ўзгартиришлар киритиб борилади. Халқаро кредитлар бўйича фоиз ставкалари жахон ссуда капиталлари бозорида аниқланиб, бу бозорларнинг асосий қисми Лондон, Токио, Нью Йорк, Франкфурт-на- Майне, Париж, Брюссель шаҳарларида жойлашган. Умуман кредитлар бўйича фоиз ставкалари турли омиллар таъсирида ўзгариб туради. Шундай омилларнинг асосийлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: 1. Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкаси. 2. Пул бозоридаги талаб ва таклифнинг нисбати. Талаб ошса, фоиз ортади, таклиф ошса у камаяди. 3. Қарзга олинадиган пулни ишлатишдан кутиладиган наф даражаси. Кўпроқ наф келтирса, фоиз юқори ва аксинча. 4. Қарзни тўлаш муддати ва шарти. Қарз узоқ муддатга берилиб уни аста-секин кичик қисмлар билан қайтарилса, қарздор юқори фоизга рози бўлади ва аксинча. 5. Қарзни қандай пул билан берилиши. Қарз эркин конвертирланган валютада берилса фоиз юқори ва аксинча. 6. Инфляция даражаси. Бунда фоиз даражаси инфляция даражасига нисбатан тўғри мутаносибликда ўзгаради. 7. Пулни қарз беришдан кўра бошқа йўсинда ишлатишдан тушадиган даромад. Бунда пул эгасининг афзал кўриш принципи амал қилади. Масалан, агар акция бўйича дивиденд юқори бўлса фоиз пасаяди ва аксинча.

www.arxiv.uz 8. Қарз беришнинг хатар даражаси. Агар қарзнинг қайтиб келиши кафолатланса фоиз паст, агар уни қайтиши шубхали бўлса фоиз юқори бўлади ва бошқа омиллар. 6. Баъзи давлатларнинг кредит тизими Хар бир мамлакатнинг кредит тизими Марказий ва тижорат банклари, нобанк ва бошка ташкилотларни уз ичига олади. Жумладан, Швецарияда Давлат банки 40 га якин тижорат банклари фаолиятини назорат килади, АКШ да 13 мингга якин тижорат банклари мавжуд. Швецарияда хар 10 минг ахолига биттадан молия муассасалари тугри келади. Россияда 1995 йил бошига Марказий банк лицензиясига эга булган 2486 тижорат банки мавжуд. Буюк Британия банк тизими энг кадимийлардан хисобланади Буюк Британия банк тизими икки даражада: -Юкори даражада-Марказий банк; -Куйи даражада- бошка тижорат банклари фаолият кўрсатади. Буюк Британия Марказий банки 1694 йилда ташкил этилган ва унинг асосий максади киролга карз бериш хисобланади. Англия банк тизими 1946 йилда марказлаштирилган. Буюк Британия тижорат банклари депозит банклари хисобланиб улар банк тизимини асосини ташкил этади. Урушдан кейинги йилларда малакат тижорат банклари томонидан урта ва узок муддлатли кредит бериш кенгайди. Уларнинг муддати 2-7, баьзан 20 йилгача булган даврни ташкил этади. Барча мамлакатлардагидек Буюк Британияда хам кредитлаш тизимида мижознинг кредитга лаёкатлигини бахолаш мухим хисобланади. Англия банкларида мижознинг кредитга лаёкатлигини бахолаҳшда саволлар вараги мавжуд булиб унга жавоблар банкга кредит бериш қарорини кабул килишга имконият беради. Жумладан, ушбу саволлар варагида купрок куйидагиларга эьтибор каратилган:

www.arxiv.uz 1. Кредитнинг максади, конунийлиги, банк кредит сиёсатига тугри келиши: 2. Кредит суммасини хисоблашдаги аниклик, тасдикловчи хужжат, суралган суммани етарли, кам ёки куплиги; 3. Кредитнинг кайтарилиши муддати ва манбаси; 4. Кредитланаётганит лойиханинг реаллиги- зарурлиги, техник- иктисодий асосланганлиги, унинг хисобвараги ва балансини бахоланганлиги; 5. Хатарлар- банк ва компания учун хатарлар манбаларини мужассамланганлиги, уни олдини олиш чоралари; 6.Таьминланганлик- таьминлашни мавжудлиги, гаров киймати, унинг сугуртанганлиги ва бошкалар. 7. Фойдалилик - шартномада даромадни харажатларни коплаши. Кредит беришни хал килишда немис банкларни куйидаги муоммалалар кизиктиради: a. Тадбиркорнинг шахсий характери-хулки, килиги, одати, одиллик дакражаси, оилавий холати, ёши, мансаби, хоббиси ва бошкалар. b. Маьлумоти-диплом нусхаси малакаси, иктисодга кизикиши, режалаштириш кобилияти, хатарга кул уруши; c. Техник билим савияси махсус билим юрти, тажрибаси, ишга ихтисослашуви; d. Жисмоний холати-соглиги холати, спорт билан шугулланиши. e. Мулки- жахсий мулки, кучмас мулкга эгалик килиши, даромад манбалари, карзлари, солик мажбуриятлари, оила аьзоларнинг мулкий холати, мусобакалардаги иштироки. Ушбу саволларга жавоблар банк булимида сухбат, телефон ёки анкета тулдириш оркали аникланиши мумкин. Немис банкларида мижознинг туловга лаёкатлигини бахолашда аризанинг «ойлик даромад хисоби» булими асосий уринни эгаллайди: А. Ойлик даромад. 1. Соликдан ташкари маош 2. Болалар учун олинадиган нафакалар. 3. Пенсия

www.arxiv.uz 4. Омонатлар ва кимматли когозлар буйича фоизлар. 5. Бошка даромадлар. Даромадларнинг жами Б. Ойлик харажатлар. 1. Жорий харажатлар. 2. Сугурта бадаллари. 3. Олдинги кредит учун туловлар. 4.Квартира туловлари. 5. Бошқа харажатлар. Харажатларнинг жами Германияда кредит шартномасини типик шакли куйидаги курсаткичларга эга: - томонларнинг тулик номи ва манзиллари - олинган ва олинаётган кредитлар тугрисида тулик маьлумотлар: - янги кредитнинг максади: - янги кредитнинг шартлари -кредит учун хисобланган ва ундириладиган фоиз суммаларини хисоблаш тартиби - кредит кайтарилишининг кафолати - бошка шартлар - масьул шахсларнинг имзолари ва уларнинг тегишли мухрлар билан тасдикланганлиги Германияда банк ва мижоз уртасидаги кредит шартномаси куйидаги 3 боскичда тузилади: - мижоз томонидан кредит шартномаси таркибини шакллантириши; - шартномани банк томонидан куриб чикилиши ва хулоса берилиши; - кредит шартномасини имзолаш Тарихий маьлумотларга кура банк тизими буйича айрим тушунча ва терминлар дастлаб Италияда пайдо булган. Жумладан,XVI асрда Фларенция ва Винецияда дастлабки кичик хажмдаги Жиро – банклар ташкил этилган . Италиянинг замонавий банк тизимининг хусусиятлари булиб, биринчидан, банк тизимида давлат сектори катнашишининг сезиларли улушга эгалиги ва иккинчидан,

www.arxiv.uz банклар ва бошка кредит муассасаларини киска муддатли, урта муддатли ва узок муддатли кредитлаш институтларига булиниши. Киска муддатли кредитлаш институтлари куйидаги гурухларга булинади: 1. Давлат кредит муассасалари – йирик фирмаларни кредитловчи тижорат банклари. 2. Банк операциаларини кенг хажмда амалга оширувчи миллий кизикишлар банклари. 3. Куп микдордаги булимларга эга ва урта хамда кичик тадбиркорларга, хусусий мижозларга хизмат курсативчи тижорат банклари. 4. Аник худуд чегаралари билан чекланган ва фаолияти хусусий мижозлар билан боглик омонат кассалари. 5. Саноат ва кишлок хужалик ишлаб чикариши урта ёки кичик корхоналарни молиялаштиришга мулжалланган халк ёки кооператив банклар. 6. Корхоналарга асосан инвестицион заёмлар берувчи махсуслаштирилган кредит институтлари. Урта ва узок муддатли кредитлаш учун тор мутахасислик ( саноат, кишлок хужалиги, ипотек кредитлаш, урта ва кичик тадбиркорларни кредитлаш) характерли. Буни купрок, кредит муддати белгилайди. Бу институтларнинг купчилиги давлатники ёки кисман давлатники. Италияда кредит тизимининг юкори органи булиб 1947 йилда ташкил килинган давлат институти – кредитлар ва омонатлар буйича вазирликлараро кумита хисобланади. Италия тижорат банклари асосан киска муддатли кредитлаш институтлари гурухига киради. Конун талабларидан келиб чикиб улар 18 ойдан ортик муддатга кредитлаш хукукига эга эмас. Аммо узок ва урта муддатли кредитлаш банклари кумагида тегишли конунларни четлаб утиш холлари учрайди ва банклар баъзан хар кандай муддатга кредит беришади. Шу холатдан келиб чикиб банклар 1936 йилдан уларни махсуслаштиришга харакат килган булсада , тижорат банкларининг фаолияти универсал характерга эга.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Тошкент, 2001й. 2. Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги қонун , Тошкент,1996й. 3. Марказий банк тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2002й. 4. Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 5. Банк сири тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2003й. 6. Валютани тартибга солиш тўғрисидаги қонун, Тошкент, 2003й. 7. Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 8. Фуқароларни жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисидаги қонун, Тошкент, 2004й. 9. Кредит уюшмалари тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2006й. 10. Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2003-й. 11. Бюджет тизими тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 12. Ўзбекистон Республикасининг Мехнат Кодекси, Тошкент, 1995й. 13. Фермер хўжалиги тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2004й. 14. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Банк -кредит тизими

Жамиятнинг молия ва кредит тизими

Кредит асослари

Кредит назарияси асослар

Кредит хатар ва уни бошқариши