Банк -кредит тизими - Iqtisodiyot - Referatlar

Банк -кредит тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1.Банк тизими ва унинг асосий вазифалари. 2.Банкнинг турлари . 3.Банкнинг актив ва пассив операциялари. 4.Банкнигнг асосий молиявий курсаткичлари 5.Бошка кредит тошкилотлар

www.arxiv.uz Банк тизими ва унинг асосий вазифалари Кредит, пул қарз бериш икки усулда юз бе-риши мумкин: биринчиси, бевосита бўлиб, бу қарз берувчи ва қарз олувчи, ўзаро алоқада бўлиши ва бевосита пул қарз олиш йўли ёки насяга мол сотиш йўли билан амалга ошади. Чунки, насяга сотиш мазмунан қарзга беришнинг ўзи. Насяга сотиш ҳам маълум муҳлат ва хақ тўлаш асосида юз беради, яъни товар баҳосига устама қўйилиб, товар насяга сотилади. Ривожланган мамлакатларда товар ва то-варлашган хизматларга тўйинган бозор шароитида автомо биль, турар жой, яхта, видео ва бошқа аппаратуралар кабилар кенг миқёсда кредитга сотилади, яъни бўлажак даромад ҳисобига сотилиб, товар хақи бўлиб-бўлиб фоиз билан тўланади. Ўтмишдаги судхўрлик, ҳозирги даврдаги инновацияда молиядаги венчур капиталининг айрим қисмлари ҳам бево сита кредитнинг кўринишларидир. Иккинчи усул билвосита бўлиб, қарз бериш восита чилик йўли билан, яъни учинчи субъект ёрдамида амалга ошади. Бунда алоҳида кредит ташкилот ва корхоналари юзага келиб, банклар пайдо бўлади. Банклар ҳақиқатдан ҳам кредит вазифаларини ўзида мужассамлаштирган му ассасадир. Банклар кредитдаги икки томонни бир-бирига боғлайди, улар ўртасидаги зарур алоқаларни ўзи бажаради. Бўш пул эгалари ва пулга муҳтожлар банк орқали ўз муаммоларини ҳал қиладилар. Амалда банк фаолияти туфайли бундаги субъектлар банкка пул қўювчи ва қарз олувчиларга айланадилар. Банк пул қўювчиларга фоиз тўласа, пул олувчилардан фоиз олади. Бу фоизлар ўртасидаги фарқ банк даромадини шакллантиради. Бундан ташқари банклар хазина сақловчи ва қимматбаҳо қоғозлар чиқарувчи бош бўғиндир. Давлат эмиссияси ҳам банк орқали амалга ошади. Шу билан бирга банклар гаровга бойлик қўйиш вазифаси, капитал ва истеъмолчи кредитлари каби вазифаларни ҳам бажаради. Умуман бан- кларнинг кредит, молиялаштириш соҳасидаги фаолияти жуда кенг бўлиб,

www.arxiv.uz бозор иқтисодиётининг шаклланиши ва ривожланиши кўп жиҳатдан банклар фаолиятининг кенг кўламлиги ҳамда банклар тизимининг ривожига боғлиқ дир. Молия бозоридаги операциялар молия муассасалари воситасида амалга оширилади. Бундай муссасаларга турли хил банклар, биржалар, депозитарийлар, суғурта компаниялари, инвестиция фондлари, агентликлар киради. «Банк» тушунчаси қадимий франсузча bang ва banca сўзларидан келиб чиққан бўлиб, «сарроф курсиси, дўкони» деган маънони англатади. Бундай тушунча тарихчиларнинг тахминан 2000 йил муқаддам фаолият кўрсатган банкирлар ҳақидаги маълумотларида ҳам мавжуд. Пул муносабатларининг ривожланиши банкларни юзага келтирган. Банк иқтисодиёт иштирокчиларининг пул юзасидан бўлган алоқаларига хизмат қилувчи институт (муассаса)дир. Пул билан боғлиқ хизматларни кўрсатувчи ташкилотлар кўп, аммо уларнинг марказида банклар туради. Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонунида, банк нима, деган саволга қуйидагича жавоб топиш мумкин: Банк - тижорат ташкилоти бўлиб, банк фаолияти деб ҳисобланадиган фаолият турлари мажмуини амалга оширадиган юридик шахсдир. Ўзбекистондаги банк тизими Ўзбекистон Республикаси Марказий банки, акциядорлик-тижорат банклари ва хусусий банклардан иборатдир. Банклар пул оламини ҳаракатга келтирувчи мотор - юрак, пул билан бўладиган ҳисоб-китобларни амалга оширади. Ҳамма пул тўловлари (трансфертлар) банклар орқали ўтади. Банклар қуйидаги ишларни амалга оширади: - пул ва қийматли буюмларни омонатга олиб, сақлаб беради; - пул билан бўладиган ҳисоб-китоб опрецияларини, хусусан, пул тўлаш ишларини бажаради; - чет эл валютасини сотади ва сотиб олади;

www.arxiv.uz - ўз қўлидаги пулни қайтариш, фоизлилик ва муддатлилик шарти билан унга (муҳтожларга) қарз (ссуда)га беради, яъни, кредит билан шуғулланади; - ўз пулига акция сотиб олиб, уни бошқа соҳага жойлаштиради; - бизнес юзасидан маслаҳат беради ва ҳоказо. Банк иши пул оламида бўладиган бизнесдир. Банк бизнеси фойда топиш мақсадида юритилади. Молия ва кредит операцияларининг асосий қисмини қамраб оладиган кредит тизимининг ҳал қилувчи бўғини банк тизимидир. Банклар жуда қадимий ва анча кенг тарқалган кредит муассасалари гуруҳи бўлиб, улар кредит-молия хизматларининг аксариятини бажаради ҳамда моҳиятига кўра, кенг соҳали муассаса ҳисобланади. Банкларнинг анъанавий операциялари тўпланиб қолган маблағларни ҳақ тўлаш, муддатлилик, қайтариш шарти билан о судага жалб қилиш, шунингдек, ҳисоб-китобларни амалга оширишдан иборат. Марказий банкнинг монополлик мавқеи унинг мамлакатдаги пул ва пировард натижада иқтисодий барқарорлик учун алоҳида жавобгар эканлиги билан чамбарчас боғлиқ. Бундан ташқари, Марказий банк айни пайтда бошқа, жумладан, банкларнинг банки, давлат банки, миллий олтин-валюта заҳираларини бошқарувчилик вазифаларини ҳам бажаради. Марказий банк ўзининг бутун фаолиятини зиммасида турган вазифаларни сифатли ва самарали адо этадиган даражада уюштиради. Умумий пул хўжалик айланмасида Марказий банкнинг монополлик мавқеи унга пул муомаласини назоратида сақлаб туришга имкон беради, пул миқдори назоратсиз кўпаймаса, унинг харид қобилияти ҳам пасайиб кетмайди. Бундан ташқари, тижорат банклари Марказий банкда ўз қисқа муддатли ва ўрта муддатли мажбуриятларидан муайян фоиз ҳажмида энг кам заҳира деб юритиладиган фоизсиз омонатларни сақлашга мажбур. Марказий банк нақдсиз тўлов айланмасини техник тарзда бажариш учун соф банк хизматларини тақдим этади. Банклар бу хизматлардан

www.arxiv.uz иқтисодиётнинг турли субъектлари ўртасида тўлов айланмасини йўлга қўйиш учун фойдаланади. Марказий банк банклар фаолиятини назорат қилишда ўзининг минтақавий бўлинмалари орқали кредит муасасаларидан мажбурий равишда ахборот, ойлик ҳисобот ва йиллик якуний баланс маълумотларини тақдим этиш асосида қатнашади. Кредит муассасаларининг бўйсинишига қараб банк қонунчилиги ҳамда кредит тизимининг пастдан юқорига томон таркибий тузилишига мувофиқ тарзда банк тизимини икки асосий: бир босқичли ва икки босқичли турга ажратиш мумкин. Бир босқичли банк тизими доирасида барча кредит муассасалари, жумладан, Марказий банк ҳам, ягона босқичда туради ҳамда мижозларга кредит - ҳисоб хизмати кўрсатишда бир хил вазифаларни бажаради. Икки босқичли тизимда банклар ўртасидаги ўзаро муносабатлар бўйига (вертикаль) ва энига (горизонталь) йўналишда тузилишига асосланади. Вертикал - раҳбарлик қилувчи, бошқарувчи марказ ҳисобланган Марказий банк билан қуйи бўғинлар - тижорат ва ихтисослашган банклар ўртасидаги бўйсиниш муносабатлари, горизонталь-турли қуйи бўғинлар ўртасидаги тенг ҳуқуқли шериклик муносабатлари тушинилади. Марказий банк фақат мижозларнинг икки тоифаси - тижорат ва ихтисослашган банклар ҳамда давлат тузилмалари учун том маънода Марказий банк бўлиб қолади. Жаҳон банк тизими ривожидаги ўзгаришлар Жаҳон банки тизими мураккаб, зиддиятли йўлдан ривожланиб бормоқда. Шундай бўлса ҳам, бу соҳадаги асосий тамойиллар ҳақида гапирганда, банкларнинг қўшилиб кетиши ёки бир-бирини “ютиб” юбориши ҳисобига уларнинг йириклашуви жараёни биринчи навбатда назарда тутилади. Бу тамойил барча мамлакатларда бирор-бир тарзда намоён

www.arxiv.uz бўлмоқда. Дунёнинг энг йирик ўнта банки орасида фақат Франциянинг Gredit Agrecole банки деҳқончилик соҳасига инвестиция берувчи аниқ ихтисосга эга. Бошқа ҳамма банклар ўзларининг дастлабки йўналишларини аллақачон ўзгартириб юборган. Масалан, Буюк Британия молия бозорида чет эл банклари бўлимларининг кўплиги унинг хусусиятига айланиб қолган. Уларнинг кўплари бу мамлакатда XIX асрдаёқ ўрнашиб олишган. Ўша пайтда Лондон дунёнинг молиявий маркази эди. Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларидаёқ Лондонда Франциянинг учта банки ўз бўлимини очган эди, 1914 йилда 20 тадан кўпроқ банкларнинг идоралари ишларди. Америка банклари ҳам 1990 йилларнинг бошларида ўзаро қўшилиш ва бир-бирини “ютиб” юбориш ҳаракатини кучайтирди. 1991 йилда 47 штат ва Колумбия округи қабул қилган штатлараро банк қонунига кўра, ўз штати ҳудудида «бегона» штат депозитларини қабул қилишга рухсат берилганидан сўнг шундай бўлди. Колифорния штатининг очилиши бу соҳада айниқса муҳим эди. Тинч океани минтақасига, шу жумладан, Японияга яқинлиги туфайли кўпгина банклар учун бу штатнинг имкониятлари, айниқса, катта. Нью-йоркдаги иккита йирик банк - Сhеmical Bank билан Manifecturers Hanover Bank нинг, шунингдек Secreity Pacific Corporation билан Bank of Amerika нинг бирлашуви билан катта қўшилиш деб аталган жараён бошланди. Японияда энг йирик икки банк - Tokyo ва Mitsubishi бирлашгач, дунёдаги энг зўр банк тизилмалари рўйхатининг бошида турувчи банк пайдо бўлди. Америкалик олимлар - Дейв Филлипс ва Кристин Пейлвелнинг тадқиқотларига қараганда, бошқа банкларда қўлга олувчи ёки “ютиб” юборувчи банклар 100 дан ортиқ филиалга ва 4 миллиарддан кўпроқ активга эга бўлган энг йирик банклар жумласига киради. қўлга ўтаётган банклар эса қўлга олувчи банклардан кичикроқ (1 млрд. долларга яқин активларга ва 50 тадан кўпроқ бўлимга эга), аммо, одатда, ўртача банклардан каттароқ. Шу ўринда “анкларнинг қўшилиш миқёси улар фаолиятининг самарадорлигига

www.arxiv.uz зарар етказмаган тарзда қай даражагача етиши мумкин?” - деган мантиқий савол туғилади. Америкалик олимлар мана шуни аниқлашга бағишлаб, бир талай асарлар ёзишди. Уларнинг хулосаларига кўра, кичикроқ банк (Америкача «ўлчов» билан активларнинг қиймати 100-500 млн.доллар бўлган банк) самарали ишлайди ва тармоқдаги энг йирик банклар билан бемалол рақобат қила олади. Шу жиҳатдан Шеффернинг иши диққатга сазавордир. У активларнинг қиймати 1 млрд. доллардан ортиқ бўлган банклар ўзаро қўшилганда ҳатто янги банкнинг турлари ва бўлимлари ўзгармаган тақдирда ҳам жами чиқимлари 50 фоиздан кам камаяр экан. Бироқ, активларнинг жами қиймати 50 млрд. доллардан ошадиган банклар ўзаро қўшилганда чиқимлар арзимас даражада қисқаришини ҳам аниқлашди. Ўз маблағини имкони борича диверсификациялаш (кенгайтириш) жаҳон банк тизимининг бошқа муҳим томонидир. Масалан, Британиядаги Midland банки (Honkong Bank) ва Америкадаги Marine банки (бу банк Лондондаги NSBC Holdings гуруҳига кириб) биргаликда 1995 йил якунига кўра, «The Banker» журналининг анъанавий рейтингида биринчи ўринни олди Япония банкларининг халқаро экспанцияси 70 йилларнинг охирларида бошланди. Бу ҳодисанинг боиси: мамлакатнинг барча етакчи банклари дунёнинг асосий марказларида, шунингдек, Япон корпорацияларининг стратегияси нуқтаи назаридан алоҳида аҳамиятга эга бўлган (мамлакатларда) минтақаларда (Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатлари, АҚШ ғарбий соҳили, Австралияда) бўлимлар очган эди. Бу экспанция бир неча устун йўналишлар бўйича давом этди. Биринчидан, дунёнинг турли минтақаларига инвестиция қўйувчи Япон транс миллий корпорацияларга хизмат қилиш. Бу йўналиш Япон банкларининг ички банк бизнесига кириб олиб, бўлим ва шўъба компониялар очилиши ҳамда молиявий ночор аҳволга тушиб қолган маҳаллий банкларни сотиб олиш йўлидан бориш.

www.arxiv.uz Иккинчидан, Нъю-Йорк, Лондон, Цюрих каби йирик молия марказларида жаҳон ссуда капитали бозорида йирик операциялар ўтказиш. Учинчидан, Япония учун «қизиқарли» мамлакатлар билан иқтисодий ҳамкорликни ривожлантириш чунончи, кўпчилик Япон банклари Хитойда ваколатхоналар ва шўъба компаниялар очиб, йирик инвестиция лойиҳаларини молиялашда қатнашмоқда. Банклар фаолиятини дерегулияциялаш жараёни, учинчи жаҳоншумул тамойилдир. Бу 70-йиллар охирида АҚШда фуқароларнинг омонатлари хафвсизлиги даражасини ошириш мақсадида жамғарма депозитлари бўйича фоиз ставкасининг юқори чегарасини кўтаришдан бошланган. Бу жараён молиявий хизматларнинг бутун соҳасига ёйилди. Янги қонунлар туфайли банклар мижозларга операцион депозитлар, шунингдек, истеъмол ва тижорат кредитининг турли вариантларини таклиф этиш ҳуқуқини олади. Шу билан бирга турли қийматли қоғозлар операциялари ўтказилади. Дунёдаги бошқа етакчи мамлакатлар, масалан, Австралия, Канада, Англия ва Япония ҳам 80- йилларда дерегуляция амалиётига қўшилди. Жаҳон банк тизими ривожланишининг асосий тамойиллари ана шундай. Уларни таҳлил этиб, чиқариладиган умумий хулоса қуйидагича: Замонавий банк тизими мураккаблашиб, йириклашиб бормоқда. Унда соф классик «банкча» хусусиятлар бошқа молия муассасаларининг хусусиятлари билан қўшилиб кетмоқда. Банкларнинг ривожи бутун дунёда давом этаётган иқтисодий интеграция тамойилини акс эттиради. Бу жараённинг банк ишида намоён бўлиши натижаларини ривожланган мамлакатлар мисолида ўрганиш орқали ўз банк тизимини эндигина вужудга келтираётган мамлакатлар хатоларга йўл қўймай, бундан буёнги тараққиёт концепциясини оқилона амалга оширишлари мумкин. Банкнинг турлари

www.arxiv.uz Давлат, хусусий ва жамоа банклари мавжуд. Бунинг асосида мулк шакллари, пул сармоялари манбалари ётади. Давлат банклари хазина сақлаш, пул чиқариш, пул муомаласини таъминлаш, молияни тартибга солиш каби ва зифаларни бажаради. Давлат банклари марказий деб ата либ, бир тизимни ташкил этади. Масалан, АҚШда давлат банк тизими 13 минг банкларни ўз ичига олиб, шундан 1/3 қисми миллий ва қолгани штатлар ихтиёридадир. Бар ча миллий ва штатлардаги энг йирик банклар федерал резерв тизимини ташкил этади. ?олгани бу тизимдан четда бўлиб, фақат 15 фоизи депозитга эгадир. АҚШ нинг «марказий банки» 12 окрут федерал резерв банкидан ибо- рат бўлиб, федерал резерв кенгашига бирлашади. Федерал резерв тизими ҳукуматга эмас, балки АҚШ конгрессига итоат этади. Банклар фаолияти ҳукумат эътиборида бўлади, чунки уларнинг бозор иқтисодиётида тутган ўрни жуда катта. Шунинг учун ҳам пулнинг вужудга келиш жараёни, банк кредитлари, банкларнинг пайдо бўлиши ва фаолиятлари бозор тизими шароитида ҳукуматнинг эътиборида бўлиши шарт. Жамоа банклари бирлашмалар, йирик ташкилотлар, ко оператав иттифоқлари томонидан ўз фаолиятларини молия лаштириш учун ташкил этилади. Хусусий банклар миқдорий жиҳатдан асосий бўлиб, улар жуда кўпчиликни ташкил этади ва бозор иқтисодиётида молиявий, кредит вазифаларини бажариб, товар-пул муо маласи ривожига катта таъсир кўрсатади. Фаолият хусусиятларига кўра банкларнинг хили кўп. Буларнинг асосий қисми тижорат банкларидир. Булар бир неча тур банклардан иборат бўлади. Масалан, “Ташқи иқтисодий фаолият банки”, “ Миллий банк”, “Халқ банки”, “Пахта банки”, “Асака банк” “/алла банки”, “Саноат-қурилиш банки” кабилар бўлиб, уларнинг ҳудудий бўлимлари ҳам кўп. Буларнинг ичида миллий банк ташқи иқтисодий алоқалар учун хизмат қилса, қолганлари асосан ички бозор, мамлакатнинг товар-пул муомаласи учун хиз мат қилади. Янги ташкил этилган халқ банки фуқаролар билан алоқада бўлиб, омонатчилар билан иш олиб

www.arxiv.uz боради, аҳолига пул қарз бериш ишларини бажаради. Бу жуда тарқоқ ҳолдаги пул массасини йиғиб, ишга солади ва бундан кенг аҳоли-омонатчиларни манфаатдор қилиб, бўш ётган пулнинг ишлатилишидан келган даромаднинг бир қисмини фоиз ҳисобида тўлайди. Ҳозир республикада фаолият кўрсатаётган тижорат банкларининг сони 38 та бўлиб, уларнинг активлари 1518,4 млрд. сўмга кўпайди ва 2002 йил 1 январ ҳолатига 3198,8 млрд. сўмни ташкил этди. Тижорат банклари томонидан Ўзбекистоннниг реал секторини кредитлаш ва инвестиция шаклида молиялаштириш бўйича олиб борилаётган ишлар республикамиз иқтисодиётини янада юксалишга замин яратмоқда. Хусусан, тижорат банкларнинг иқтисодиёт тури соҳаларини ривожлантиришга йўналтирилган кредит қўйилмалари 2001 йил мобайнида 928,8 млрд. сўмга кўпайиб, 2002 йил 1 январ ҳолатига 1920,1 млрд. сўмни ташкил этди. Банклар фаолиятидаги энг муҳим томонлардан бири шуки, улар ўз мижозлари ўртасидаги пул муаммолари, ўзаро тўловлар ва бошқа шунга ўхшаш хизматларни ҳам бажаради. Маълумки, иқтисодий алоқаларни амалга оширишда тўловлар асосий ўрин эгаллаб, товарлар ҳаракати, уларнинг бир эгаликдан иккинчисига ўтишида, яъни такрор ишлаб чиқариш жараёни ишлаб чиқариш ва товар-пул муомаласининг тўхтовсиз ҳаракатини таъминлашда ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Чунки, тўловлардаги узилиш маҳсулотлар силжишининг тўхтаб қолишига, иқтисодий алоқаларнинг бузилишига олиб келади. қулай тўлов усулларини қўллаш, мижозлар ўртасидаги ишончни кучайтириш кўп жиҳатдан банклар иш фаолиятига боғлиқ дир.

www.arxiv.uz Банкнинг актив ва пассив операциялари. Кредит ресурсларини аккумляция килиб кредитлаш билан шугулланадиган махсус корхонани банк деб айтадилар. Банк жуда кадимий корхона, хатто у Бобилда хам булган. Банк пайдо булишига тиллони тинч, ишончли жойга йигиш туртки булган. Биринчи ювилерлар банкирликни бошлаган. Киши олтинини заргарга берган, у эса когозга тилхат езиб берган, еки клиент уз тиллосининг 1 кисмини фалончига бер деб ҳужжат (чекнинг протоколи) езиб берган. Банк операциялари актив ва пассив булади. Актив операциялари билан банк даромад олади, пассив операциялар учун хак тулайди. Банк тизими марказий банк ва тижорат банкларидан иборат. Марказий банк мамлакатнинг эмиссия банки булиб, у давлатга карайди ва бутун банк тизимини ва мамлакатда пул муомаласини назорат килади. У банклар банки хисобланади. Тижорат банклари хозирги замонда 100 дан ортик хизматлар курсатади. Улар мамлакат чегарасидан чикиб жахон микесида фаолият курсатадилар. Дуненинг 10 йирик банкининг (1995 йил холати буйича) энг каттаси инглиз банки ( NSBC Holdindz ) , иккинчи урин француз банки ( Credit Agricolt ), учинчи урин Швецария банки ( Union Bank ) эгаллайди. Шу унталик уринга 5 та япон, 1 немис, 1 америка банки хам киради. Тижорат банклари универсал еки ихтисослашган булади. Банк тизимига ихтисослашган молия кредит институтлари хам киради. Уларга куйидагиларни киритиш мумкин: Пул ҳаракати ва пул маблағлари билан боғлиқ бўлган бозор иқтисодиётидаги муҳим воқелик лардан яна бири кредитдир. Молия ва кредитнинг умум ийлиги шундаки, иккови ҳам пул маблағлари билан боғлиқ иқтисодий муносабатлардан иборат. Лекин улар ўртасида муҳим фарқ ҳам мавжуд. Яъни молия хўжалик эгала рининг пуллари билан бўлган муносабатларни ўз ичига олса, кредит қарз пуллар ҳаракати ва уларга боғлиқ

www.arxiv.uz муносабат ларни билдиради. Молияда пулни ишлатиш эркин ва хара жатсиз амалга ошса, кредитда бу хақ тўлаш туфайли ва муҳлати келганда қайтариб бериш шарти билан ишлатиш ҳуқуқига эга бўлинади. Кредит пулларнинг ҳаракати, айланишда бўлиши бўш, вақтинча ишлатилмай эркин ҳолдаги пуллар мавжудлигидан келиб чиқади. Пул эгалари ихтиёрида вақтинча бўш турган пулларни фоиз билан қайтариш шарти асосида маълум вақт ичида ишлатиш учун олинади. Кўриниб турибдики, кредит қарз берувчи пул эгаси билан қарз олувчи тадбиркор ёки истеъмолчи ўртасида бўладиган алоқадан келиб чиқади. Кредитнинг умумий субъектлари қарз берувчи пулдор ва қарздор тадбиркордир. Бу ерда шуни илова қилиш ўрин лики, кредит шахсий истеъмол ёки капитал сифатида фой даланилиши мумкин. Биз асосан иккинчиси, яъни капитал устида сўз юритамиз. Шундай қилиб, ҳар қандай пул кредит объекти бўлавермайди, фақат ҳозирча ишлатилмаётган ва вақтинча эгаси қўлида бўш турган пул, қарзга берилиши мумкин бўлган пул кредит объекти бўлиб ҳисобланади. Бундай пул эгалари аҳоли, корхона ва фирмалар, шунингдек, давлат бўлиши мумкин, айни вақтда қарз олувчилар ҳам айни шулар дир. Кредитнинг ўзи такрор ишлаб чиқариш жараёнидан келиб чиқадики, айни вақтда пулга муҳтожлар ҳам кўп бўлади ва шунингдек, пули вақтинча бўш бўлган пул эгалари ҳам кўп бўлади. Масалан, ишлаб чиқариш, товарлар сотилиши вақтида пуллар бўш бўлса, товарлар сотиб олиш, яъни хомашё, материаллар, энергия сотиб олишда, иш хақи тўлаш вақтида пуллар кўп керак бўлади. Иқтисодий айланма жараёнида бир вақтда бўш пулни ишлатишни истовчи ва пулга муҳтож ва уни ахтарувчилар мавжуддир. Бундай муаммолар кредит орқали ҳал қилинади. Айтай лик, амортизация ажратмалари, инвестицияга аталган пул ларнинг хомашё ва материаллар пулининг йиғилиб бори ши, иш хақининг маълум вақтдагина тўланиши туфайли йиғилиб бориши кабилар бевосита ишлаб чиқариш жараёнлари билан боғлиқдир. Булардан ташқари аҳолини ижтимоий ҳимоялашга

www.arxiv.uz ажратиладиган пуллар ҳам маълум вақт ичида жамғарилиб, сўнгра ишлатилади. Аҳоли истеъмолида ҳам шундай ҳолатлар бўлади ва маълум қисм даромад жамғарилиб борилади. Давлат молиясида ҳам пул йиғилиши ва вақти-соати келганда сарф этилиши табиийдир. Булар қарз бериш учун, яъни кредит учун манбалар бўлиб хисоб-ланадики, улар айни вақтда қарз фондларини шакллан тириб боради. Демак, иқтисодий ҳаётнинг ўзи, пул ресурсларининг ҳаракати, пулларнинг ишлатилишидаги даврийлик кабилар кредитга асос солиб, уни бўш пуллар билан таъминлаб ту ради. Албатта бу кредитнинг бир томони, яъни кредит бозо ридаги таклифнинг шаклланиш жараёнидир. Маълумки, шу билан бирга талаб зарур. Пул мавжуд экан, у доимо айла ниб, ҳаракатда бўлар экан, демак, унга доимо муҳтожлик мавжуд бўлади. У пулга бўлган талабни юзага келтиради. 5.Бошка кредит тошкилотлар Тижорат банклари универсал еки ихтисослашган булади. Банк тизимига ихтисослашган молия кредит институтлари хам киради. Уларга куйидагиларни киритиш мумкин: а) инвестиция банклари; б) жамғарма ташкилотлари; в) сугурта компаниялари; г) нафака фондлари; д) инвестиция компаниялари. Корхона, фирма молияси албатта, ўз фаолиятлари натижаси бўлиб, аввало у фойда даражаси ва миқдорига боғлиқдир. Кўриниб турибдики, бу хўжаликларнинг иқти содий самарадорлигининг асосидир. Чунки, корхонанинг яхши иш натижалари ўз ҳиссасининг ортиб бориши, ўзи ишлаб топган сармоялар ҳисобига пул ресурсларини кўпайтириб ўз ишини ўзи молиялаштириш даражасида бўлиши мустақил иш олиб бориш, тез ривожланиш имконини туғдиради. Молиявий қарамлик ҳар бир фирма учун доимо қийинчилик туғдиради. Микромолиядаги ташқи мажбуриятларни

www.arxiv.uz олсак, булар солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар, суғурта пулини тўлаш, қарз-кредит ҳажмига қараб қарз қисми ҳамда фоизини тўлаш каби ларни ўз ичига олади. Молиялаштиришда корхонани ривожлантириш ҳамда асосий капитал қисмини янгилаб бориш айланма капиталига қўшилиш билан боғлиқ харажатлар амалга оширилади. Фирмани кучайтириш мақсадида имкони борича бошқа фирма акциялари ва облигацияларини сотиб олиш, ўз ишчи ва хизматчиларини рағ батлантириш учун, сармояларни кўпайтириш учун ҳаракат қилинади. Давлат молияси даромадлари аввало, айтганимиздек, миллий даромад ва миллий бойлик қийматининг тақсимланиши ва қайта тақсимланиши жараёнида пайдо бўлади. Аниқ ҳолда давлат ихтиёрига теккан қисми ҳисо- бига шаклланади. Бунинг ички манбалари солиқлар, за ёмлар, эмиссиядан иборатдир. Солиқлар давлат бюджетининг манбаи бўлиб, хўжалик фаолиятини рағбатлантириш ва ижтимоий ҳимоя қилиш вазифаларини бажаради. Албатта солиқнинг объект ва субъектлари бўлиб, унинг нормаси, имтиёзлилиги ҳам мавжуд. Давлат заёмлари қарз ҳисобига шаклланади. У корхона, ташкилотлар ва фуқаролардан қарз олиш ҳисобига бюджет камомадини қоплаш мақсадида қўлланилади. Улар марказий, маҳаллий бўлиб, муҳлати тугагач давлат томо- нидан сотиб олинади. Эмиссия қўшимча пуллар чиқариш билан боғлиқ бўлиб, қўшимча даромаддир, яъни ўз харажатларини қоплай олмаганда қўллаш мумкин бўлган восита ҳисобланади. Кредит эмиссияси ҳам бўлади. Башарти солиқ ва заёмлар етарли миқдорда бўлмаса, эмиссиядан фойдаланишади. Бу манбалардан ташқари давлат молиясига унинг иқгисодий фаолиятидан келадиган тушумлар ҳам кириб, дивиденд, фоиз, ижара ҳақлари, давлат мулкини сотиш ка билардан келган даромадлар шулар жумласидандир. Албатта бу ва буларга ўхшаш даромадлар давлат харажатларини қоп лаш учун ишлатилади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1.Джаббаров Т, Додобоев Ю «Инвестиционные институты» Т,2002 2.Чжен В.А «Хусусийлаштириш асослари» Т,1996 3.Расулов М «Бозор иктисодиёти асослари»,Т,Узбекистон, 1999 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Кредит ва кредит тизими

Банк тизими

Банклар ва банк тизими

Жамиятнинг молия ва кредит тизими

Банкнинг мохияти ва банк тизими