Банклар ва банк тизими - Iqtisodiyot - Referatlar

Банклар ва банк тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.263671875 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Банк ва банк тизимининг ривожланиш босқичлари 2. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг мақсади ва фаолияти асослари 3. Марказий банкнинг асосий вазифалари, функциялари ва операциялари 4. Тижорат банклари ва уларнинг ташкилий тузилиши 1

www.arxiv.uz Банк ва банк тизимининг ривожланиш босқичлари Дастлабки банклар қачон ва қандай пайдо бўлганлигини аниқлаш анча қийинчилик туғдиради. Гап шундаки, ҳозирги даврда банклар фаолияти хусусиятидан келиб чиқиб турлича бўлган операцияларни бажарувчи универсал молиявий ташкилотларни ўзида намоён қилади. Масалан, биринчи даражали тоифага кирувчи чет эл банклари ўз мижозларига 300 дан ортиқ турли хил хизматларни кўрсатадилар. Бу операцияларнинг ва хизматларнинг барчаси бир вақт ва бир жойда пайдо бўлмаганлиги сабабли ҳам банк ишининг "бошланғич" нуқтасини аниқлаш аниқ тадқиқодлар олиб боришни ва улар асосида маълум бир фикрларни мужассамлаштиришни талаб қилади. Банкларнинг пайдо бўлиши тарихи бўйича баъзи бир фикрлар тўғрисида сиз тушунчага эгасиз. Банк иши ривожланишини банкнинг алоҳида операциялари миқёсида кўриб чиқадиган бўлсак, банк ишининг тарихий ривожланиши қуйидагича борганини кўришимиз мумкин: Ғ Банклар фаолиятининг энг "қадимги" операциялари бўлиб, пулларни сақлаб бериш бўйича операциялар ҳисобланади. Маълумки, энг қадимги давлатларда ҳам омонатларни қабул қилиш операциялари мавжуд бўлган. Илк бор бундай иш билан маълум обрўга ва ишончга эга бўлган пулдор шахслар, Европа мамлакатларида черков муассасалари шуғулланганлар. Масалан, тарихан машҳур грек эҳромлари (масалан, Дельфия, Эфес эҳромлари) бир пайтнинг ўзида ўзига хос банк муассасалари бўлиб хизмат қилишган. Йиллар ўтиши билан ўша қадимги даврлардан бошлаб айрим ҳолларда қўйилган пул ёки мулк бўйича фоизлар ҳам ҳисобланган. Банкларнинг келиб чиқишига бағишланган мавжуд адабиётларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, банкларнинг пайдо бўлишининг асосий ёки бошланғич замини биринчидан, пул маблағларини сақлаб бериш бўлса, иккинчидан, пул маблағларини алмаштириб беришдан иборат эканлигини кўришимиз мумкин. Пул айирбошлаш бўйича эҳтиёж алоҳида пайдо бўлган. Бунда Европани ёрқин мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Ўрта асрларда тангаларнинг ягона тизими мавжуд бўлмаган. Савдо турли мамлакатлар, шаҳарлар, ҳатто алоҳида шахсларнинг тангалари орқали олиб борилган. Барча тангалар турли вазн, шакл ва номиналга эга 2

www.arxiv.uz эдилар. Шунинг учун тангалар билан шуғулланувчи ва айирбошлашни олиб бора оладиган мутахассислар ўз айирбошлаш столлари билан қизғин савдо кетаётган жойларга жойлашишган. Шу боис, "банк" сўзи итальянча "banco" - айирбошловчининг олдидаги стол деган маънони англатувчи сўздан келиб чиққан. Бунга ўхшаш операциялар бундан анча аввалги даврларда қадимги Греция, Рим, Шарқда амалга оширилар эди. Пулни сақлаш ва айирбошлаш бўйича операциялар билан шуғулланувчи шахслар йиғилган бойликлар - пуллар самарасиз, ҳаракатсиз ётганини тушунишар ва агар мавжуд маблағларнинг ҳеч бўлмаганда бир қисмини бўлса ҳам вақтинчалик фойдаланишга берилса, сезиларли фойда олиш мумкинлигини билишар эди. Шундай қилиб, асосида пулларни маълум муддатга қайтариш ва фоиз тўлаш шартлари билан бериш ётган ссуда (кредит) операциялари пайдо бўлган. Бунда гаров сифатида уйлар, кемалар, қимматбаҳо буюмлар, чорва моллари, қуллар қабул қилинган. Бир банкир, аниқроғи пулни сақлаб берувчи хизматларидан бир - бири билан ўзаро хисоб - китоблар билан боғланган бир неча шахслар фойдаланиш мумкин бўлгани учун, аста - секин мижозларга ҳисоб - китоб хизматини кўрсатиш операцияларига эҳтиёж пайдо бўла бошлади. Даставвал улар қуйидагича амалга оширилар эди. Ҳар бир омонатчи пулни сақлаб берувчида унинг исми ёзилган жадвал шаклидаги ўз ҳисоб варақасига эга бўлган. Бу жадвалда пулларнинг ҳаракати (кирим ёки чиқим) акс эттирилар эди. Бутун операцияни пулни сақлаб берувчи - банкир омонатчининг оғзаки ёки ёзма буйруғи билан амалга оширар эди. Бунда мос ўзгаришлар ўзаро ҳисоб китобларда иштирок этувчи шахслар жадвалларига киритилар эди. Бу энг содда хизматлар нақд пулсиз ҳисоб - китобларнинг дастлабки шаклларини ташкил қилган. Барча юқоридаги операциялар дастлаб алоҳида мавжуд бўлган ва кейинчалик улар биз банк деб номлашга одатланган бир хил ташкилотлар чегараларида бирлашганлар. Ғарбий Европада оддий айирбошлаш идораларидан банк уйларига ўтиш жараёни 16 - 17 асрларда рўй берди. Кўпчилик иқтисодчилар банк моҳиятини ссуда (кредит) операцияларида кўришга мойилдирлар. 3

www.arxiv.uz Шуни ҳисобга олиш керакки, ҳар бир давлатда банк фаолиятининг қонуний тарифларининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Шундай қилиб, банк ишининг асрлик анъаналарига эга Англияда 1979 йилда банклар тўғрисида янги қонун қабул қилинди. Унда "банк" атамасининг таърифига алоҳида эътибор берилган. Британиялик қонун чиқарувчилар банк таърифини анча соддалаштирганлар, яъни улар банк деганда Англия Давлат Банки банк деб тан олган ҳар қандай компания тушунилиши мумкинлигини қайд этганлар. Тўғри, ўз навбатида Англия Банки Жаҳон тажрибаси нуқтаи назаридан умум тан олинган банк хусусиятларига эга бўлган мезонларни ўрнатган. Хусусан, банк мақомига даъво қилувчи компания омонатлар қабул қилаётгани, кредитлар бераётгани, экспорт - импорт молия операцияларини амалга ошираётганлиги, валюта айирбошлаётганлиги, инвестицион хизмат кўрсатаётганлиги ва молия билан боғлиқ масалалар бўйича маслаҳатлар бераётганлигини исбот қилишлари ҳам керак. Узоқ йиллар давомида жамиятнинг ривожланиши ва унга мос товар - пул муносабатларининг ўсиб, такомиллашиб бориши банкларнинг операциялари ва кўрсатадиган хизматлари кўламининг кенгайиб боришига, жамият аъзоларининг пулга бўлган талабининг ошиб боришига олиб келган. Давлат, жисмоний ва юридик шахсларнинг манфаатини мувофиқликда олиб бориш, давлат ва жамият аъзоларининг пул маблағларига бўлган талабларини қондирган ҳолда давлатнинг иқтисодий жиҳатдан ўсиши ва барқарорлигини таъминлаш мақсадида банклар ўртасида улар бажарадиган функция ва операциялар кўлами тақсимлана борган, яъни давлат номидан, давлат манфаатларини ҳимоя қилган ҳолда фаолият кўрсатувчи банклар ва алоҳида жамият аъзолари билан ишловчи банклар ёки юқоридаги икки йўналишни ҳам ўзида мужассамлаштирган банклар (охиригисига Собиқ Советлар давридаги Давлат банкини киритиш мумкин) шакллана борган. Ҳозирги замонда жаҳонда умум қабул қилинган тизим бўлиб, икки поғонали банк тизими хизмат қилади ва у давлат Марказий банки ва тижорат банклари тармоғини ўз ичига олади. 1 - чизма Жаҳонда умумқабул қилинган банк тизими 4

www.arxiv.uz Ғ Марказий Банк банкларнинг банки сифатида банк ва молия муассасалари фаолиятининг барқарорлигини таъминлайди. Биринчи навбатда, у кўпчилик молия институтлари, банкларнинг фаолиятида молиявий жиҳатдан муаммолар юзага келганида, банклар омонатчилар олдидаги ўз мажбуриятларини бажара олмай қолган ҳолда молиявий саросима пайдо бўлишининг олдини олиши керак. Бу масалани ҳал қилиш учун Марказий банк, аввало, тартибга солиш ва назорат қилиш функцияларини иккинчи поғона - тижорат банклари тизимига нисбатан бажаради. Марказий банк мажбуриятига тижорат банкларининг ҳар кунлик фаолиятига аралашиш кирмайди. Марказий банк тижорат банкларнинг меъёрий бошқарилиши, уларнинг тўловга қобилиятлилиги ва ликвидлилигини таъминланишини кузатиб бориши ва омонатчилар манфаатларини ҳимоя қилиши керак. Буларнинг барчаси назорат меъёрлари тизими ёрдамида амалга оширилиб тижорат банклари поғонасига етказилади. Марказий банк пул сиёсатини ўтказиш йўли билан муомаладаги пул массаси устидан назоратни амалга оширади ва инфляция, ишсизликнинг паст даражасини таъминлаш ва иқтисодий ўсиш учун шарт - шароитлар яратиши керак. Бунда Марказий Банк эмиссион банк вазифасини бажаради, яъни муомалага пул белгиларини чиқариш ва уларни муомаладан олиш ҳуқуқига эга бўлади. Марказий банк яна тижорат банклари ўртасидаги ҳисоб - китобларни олиб боришга имконият яратади. Банк тизимининг иккинчи поғонаси - бу халқ хўжалиги ва аҳолига хизмат кўрсатишда бош бўғин бўлган мустақил тижорат банкларнинг тармоғидир. Улар юридик ва жисмоний шахсларга шартнома асосида турли ҳисоб - китоб ва кредит операцияларни амалга ошириш ва хизматлар кўрсатиш ҳамда бошқа турли банк хизматларини кўрсатиш билан боЁлиқ операцияларни амалга оширадилар. Ҳар бир мамлакатда тижорат банкларининг сони турлича бўлиши мумкин. Масалан, Швецияда Давлат банки 40га яқин тижорат банки фаолиятини назорат қилади, холос, АҚШ да 13 мингга яқин тижорат банклари мавжуд, Швейцарияда эса ҳар 10 минг аҳолига биттадан молия муассасаси тўғри келади. Россияда 1995 йил 5

www.arxiv.uz бошига келиб, Россия Марказий банки томонидан банк операцияларини амалга ошириш лицензиясига эга бўлган 2486 та тижорат банки қайд қилинган. Банк тизимининг ривожланиш тарихига чуқур урғу бермасдан, Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришганидан кейин ташкил қилинган ва такомиллашиб бораётган банк тизими тўғрисида тўхталсак мақсадга мувофиқ бўлар эди. 1991 йилнинг 1 сентябрида Республикамиз мустақиллигининг эълон қилиниши бутун дунё мамлакатлари томонидан тан олинган бозор иқтисодиёти дастакларини бизнинг республикамизга ҳам кириб келишига замин яратди. Шунинг учун ҳам республикамиздаги бозор иқтисодиёти талабларига мос келувчи замонавий банк тизимини яратиш зарурияти туғилди. Мустақилликка эришилгунга қадар Ўзбекистон банк муассасалари собиқ Иттифоқ банк тизими таркибий қисмига кирар эди. Шу билан бирга бу банклар собиқ "Иттифоқ" банк тизими доирасидан ташқарида фаолият кўрсата олмасдилар. Банк тизими 3 турдаги банкларни: СССР Давлат банки, СССР қурилиш банки ва СССР Ташқи савдо банкини ва Давлат Меҳнат омонат - жамғарма кассаларини ўзига оларди. Собиқ Иттифоқ банк тизимида Давлат банки монопол мавқега эга бўлиб, у бир вақтнинг ўзида эмиссия институти, қисқа муддатли кредитлаштириш, хўжаликларга ҳисоб - китоб операциялари бўйича хизмат кўрсатувчи марказ ҳисобланарди. Ҳам эмиссия функцияларини, ҳам ҳисоб - китоблар ва кредитлар бўйича мижозларга хизмат кўрсатиш функцияларини бажаришга монополлашуви Давлат банкини давлат бошқарув ва назорат органига айлантирган эди. Маъмурий буйруқбозлик даврида кредит муносабатлари иқтисодиётни бошқаришда шаклан юзаки характерга эга эди. Кредит ресурслари ва пул ресурслари ҳаракатини ҳам бошқариш, ҳам назорат қилиш давлат банкининг монопол таъсири остида эди. Булар ўз навбатида собиқ "Иттифоқ" банк тизимининг тор доирада ривожланишига олиб келди. Марказлаштирилган банк бошқаруви асосида фаолият кўрсатган республика банклари тор диорада пул ресурслари ҳаракатини бошқарар, лекин уни бошқарувчилигини назорат қилиш собиқ "Иттифоқ" Давлат банки қўлида эди. 6

www.arxiv.uz Иқтисодиётни бошқаришнинг марказлаштирилган усулидан возкечиш ва бозор иқтисодиёти томон дастлабки қадамлар қўйилиши биланоқ марказлаштирилган банк тизимининг қатор камчиликлари рўёбга чиқди. Бу эса, банк тизимида туб ўзгаришларни амалга оширишни талаб этарди. Банк тизимини қайтадан ташкил этиш 1987 йилда бошланди. Бу жараёнда банк тизимининг ташкилий тузилмасини ўзгартириш, банкларнинг ролини ошириш, иқтисодий тизимнинг ривожланишига уларнинг таъсирини кучайтириш, кредитни ҳаракатдаги иқтисодий дастакларга айлантириш кўзда тутилганди. Қайта ташкил этиш жараёнининг биринчи босқичи давлат банкининг янги тузилмасини ташкил этиш билан бошланди. Қайта ташкил этиш модели қуйидагиларни ўз ичига олади:  икки босқичли банк тизимини вужудга келтириш: Марказий эмиссион банк ва бевосита хўжаликларга хизмат кўрсатувчи ихтисослашган давлат банклари;  ихтисослаштирилган банкларни тўлалигича хўжалик ҳисобига ва ўз-ўзини молиялашга ўтказиш;  иқтисодий тизим доирасида юридик ва жисмоний шахслар билан бўладиган кредит муносабатлари услублари ва шаклларини такомиллаштириш ва бошқалар. Банк тизимини такомиллаштириш жараёни давомида давлат банки ўзининг кредит тизимидаги марказий ўрнини сақлаб қолган ҳолда корхона ва ташкилотларга кредит бериш ва улар билан ҳисоб-китобларни олиб бориш функциясини махсус ихтисослашган банкларга топширди. Яъни банкнинг эмиссион фаолиятини кредитлаш фаолияти билан бирга олиб бориш функциясига чек қўйилади. Давлат банки ихтисослашган банклар фаолиятини бошқарувчи, барча банклар учун бир хил пул - кредит сиёсатини олиб борувчи муассасага айланди. Банк тизимининг такомиллаштирилиши натижасида вужудга келган махсус ихтисослашган банклар: Саноат қурилиши банки, Коммунал курилиш ва социал тараққиёт банки, Агросаноат банки, Ташқи иқтисодий фаолият банки, Жамғарма банки тошкил қилиниб хужаликлар билан банклар ўртасидаги алоқалари тобора яқинлаштирилди, Ихтисослаштирилган давлат банклари ўзларида маълум даражада бошқарувчилик 7

www.arxiv.uz ролини сақлаб қолдилар. Банк тизимини такомиллаштириш жараёнида жуда муҳим натижаларга эришилди, лекин ташкил қилинган банклар иқтисодий муносабатларнинг хусусиятларини тўлиқ ифода қилолмасди, шунинг учун ҳам банк тизимини янада такомиллаштириш объектив заруриятга айланди. 1988 йилдан бошлаб, икки босқичли банк тизими ташкил этила бошланди. Лекин бу даврда, марказлаштирилган режалашда Марказий банкнинг роли ҳали ҳам юқори, соҳаларнинг деярли ҳамма қисми давлат тасарруфида эди. Ўзбекистон Республикасида икки босқичли банк тизимини ташкил этишга реал асос 1991 йил 15 февралда "Банклар ва банкфаолияти тўғрисидаги" қонуни асосида юзага келди. Бу қонунга асосан давлат бошқарув органлари республика Марказий банки фаолиятига аралашмасликлари керак эди. У фақат Республика Олий мажлисига ҳисобот беради. Бу қонунни амалга тадбиқ этиш, асосан, Республикамиз мустақилликни қўлга киритгандан сўнг бошланди. Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг босқичма - босқич йўлини танлаганлиги боис, 1 - босқичдаги кредит-пул сиёсати соҳасидаги асосий вазифалар қуйидагилардан иборат қилиб қўйилди:  Марказий банк бошчилигида кенг тармоқли мустақил тижорат ва хусусий банкларни ўзида мужассамлаштирган икки босқичли банк тизимини вужудга келтириш, республика ҳудудида йирик чет эл банкларининг бўлимлари ва ваколатхоналарини очиш учун қулай шароит яратиш;  барқарор пул муомаласини таъминлаш;  кредит ва нақд пул массасининг асоссиз ўсишини кескин чеклаш;  Ўзбекистон Республикасининг миллий пулини муомалага киритиш учун зарур иқтисодий ва ташкилий шарт - шароитлар, ҳамда имкониятларини яратиш ва бошқалар. Шундай қилиб, Ўзбекистонда Мустақил банк тизимини яратишнинг биринчи босқичи, миллий валютани муомалага киритиш учун асос яратилган ва икки поғонали банк тизимининг пойдевори қурилган 1991 йилдан 1994 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда мамлакатимизнинг мустақил банк тизимини яратиш 8

www.arxiv.uz бўйича олиб бориладиган тадбирлар 1991 йил 15 февралда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг "Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги" Қонуни асосида амалга оширилди. Мазкур қонун бозор муносабатларига ўтиш даври вазифаларига мос келувчи банк муассасалари шаклланишини хуқуқий асосларини белгилаб берди. Ушбу қонунга мувофиқ, Собиқ СССР Давлат банкининг республика муассасаси асосида Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тузилди ва унга республикада пул муомаласини тартибга солиш, тижорат банклари тизимини вужудга келтириш ва тўлов тизимини ташкил этиш вазифалари юклатилди. Халқ хўжалигининг турли соҳаларини кредитлаш ва уларни инвестициялаш функциялари янгидан ташкил қилинган ихтисослаштирилган тижорат банкларига берилди. Мустақил пул ва банк тизимини яратишнинг иккинчи босқичи миллий валюта муомалага киритилган ва икки поғонали банк тизимининг хуқуқий асослари яратилган 1994 - 1996 йилларни ўз ичига олади. 1994 йилда Миллий валюта сўмнинг муомалага киритилиши мамлакатимизда мустақил пул ва банк тизими шаклланишининг соф босқичи ҳисобланиб, бу босқичда банклар олдида турган вазифаларга янада аниқлик киритилди. Бу даврда Марказий банк асосий эътиборини макроиқтисодий барқарорликни таъминлашга ва шу асосда иқтисодий ўсиш учун қулай шароитлар яратишга қаратди, мамлакатда сифат жиҳатидан бутунлай янги тўлов тизимини яратиш бўйича чора - тадбирлар белгиланди. Ихтисослашган тижорат банклари фаолиятини ривожлантиришда Вазирлар Махкамасининг "Банк тизимини такомиллаштириш ва пул - кредит муносабатларини барқарорлаштириш бўйича чора - тадбирлари тўғрисида" ги 1994 йил 18 мартдаги қарори муҳим аҳамиятга эга бўлиб, унда банкларнинг ахборот инфратузулмасини тузиш ва халқаро банк амалиётининг илғор усулларини республика банк амалиётига қўллаш орқали банк тизимини такомиллаштира бориши бўйича йўл - йўриқлар белгилаб берилди. 1994 йилдан бошлаб янги бухгалтерия ҳисоби тизимини ишлаб чиқиш ва уларни банкларга тадбиқ қилиш жараёни бошланди. 1996 йилда Республика Президентининг "Банк аудити тизимини ривожлантириш бўйича чора - тадбирлари тўғрисида"ги фармонига асосан банк тизимида бухгалтерия 9

www.arxiv.uz ҳисобининг халқаро андозаларини жорий қилиш жараёни янада такомиллаштирилди ва жаҳоннинг нуфузли аудиторлик компанияларидан "Артур Андерсен", "Делойт энд туш", "Кей Пи Эм Жи - (КРМG)", "Эрнест энд Янг", "Куперс энд Лайбранд" кабилар етакчи тижорат банклари фаолиятини аудит қилишга таклиф қилинди. Банк тизимини ривожлантиришнинг яна бир хусусиятли томони шундаки, банк тизимининг ҳуқуқий асосларини мустахкамлаш ва замон талабларига мослаштириш мақсадида "Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисидаги" ва "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонунларнинг янги лойиҳаси ишлаб чиқилди. 1995 йил 21 декабрда банк фаолиятининг хуқуқий ва меъёрий тартибга солиш қоидаларини белгиловчи "Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида" ва 1996 йил 25 апрелда "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонунларнинг қабул қилиниши банк тизимини жаҳон андозаларига яқинлаштириш соҳасида мустаҳкам қонуний пойдевор яратди. Банк тизимини шакллантириҳнинг учинчи босқичи 1997 - 2000 йилларни ўз ичига олиб, у босқичнинг асосий хусусияти банкларни хусусийлаштириш ва акциядорлик - тижорат банкларда бошқарувнинг сифатини ошириш банклар фаолиятида назоратни кучайтиришдан иборат. Бу жараён Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 24 апрелдаги "Хусусий тижорат банклари ташкил қилишни рағбатлантириш чора - тадбирлари тўғрисида"ги Фармоннинг қабул қилиниши билан янада фаоллашади. Мазкур Фармонга кўра, низом жамғармасида жисмоний шахсларнинг улуши 50 фоиздан кам бўлмаган ҳолда тижорат банкларини очиш учун бир қатор имтиёзлар белгиланган эди. Натижада сўнгги йиллар ичида хусусий банкларнинг сони кескин кўпайиб, банк операцияларини амалга ошириш учун дастлабки рухсат берилганлари билан қўшиб ҳисоблаганда 20 тага етди. Ҳозирги пайтда республикада фаолият кўрсатаётган тижорат банкларининг деярли ярми хусусий банклар ҳисобланади. Банк тизимига хусусий капитални жалб этиш билан бирга, банкларни корпоратив бошқариш тизимини янада мустаҳкамлашга доир чора - тадбирлар ҳам амалга оширилди. Хусусан бу борада Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Акциядорлик тижорат банкларини фаолиятини такомиллаштириш чора - тадбирлари 10

www.arxiv.uz тўғрисида"ги 1998 йил 2 октябрдаги Фармонининг қабул қилиниши муҳим аҳамиятга эга бўлди. Мазкур Фармон тижорат банкларини бошқаришда акциядорларнинг ва банк кенгашининг ролини оширишга доир чора - тадбирлар мажмуини белгилаб берди. Ушбу фармон асосида амалга оширилган ислоҳатлар натижасида мамлакатимизда ҳар томонлама мустаҳкам банк тизими, халқаро андозаларга мос келувчи замонавий банк назорати ва банклар фаолиятни тартибга солишнинг самарали механизми яратилди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Банк тизимини ислоҳ қилиш чора - тадбирлари тўғрисида"ги 1999 йил 15 январдаги қарорига асосан банк тизимини барқарорлигини сафарбар этиш, иқтисодиётни кредит билан таъминлашда банкларниг иштирокини кенгайтириш, банк хизматлари соҳасида рақобат муҳитини ривожлантириш соҳасида вазифалар белгилаб берилди. 1991 - 2000 йиллар мобайнида юзага келтирилган банк тизимини янада халқаро андозаларга яқинлаштириш мақсадида банк тизимини эркинлаштирш ва ислоҳ қилиш чора - тадбирларининг бошланиши банк тизими ривожланишининг тўртинчи босқичи бошланганлигини кўрсатади. Бу босқич Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлари тўғрисидаги" 2000 йил 21 мартдаги фармони ва Вазирлар Маҳкамасиниг "Банк тизимини ислоҳ қилишга доир қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги 2000 йил 24 мартдаги Ўарори қабул қилиниши билан бошланди. Бу ҳужжатларга асосан қуйидагилар бу босқичнинг асосий вазифалари қилиб белгиланди:  банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш, тижорат банклари мустақиллигини ошириш;  банк тизими ва унинг бўғинлари ривожланишини рағбатлантириш;  бўш турган маблағларни банкка жалб қилиш ва омонатчиларнинг манфаатларини ҳимоя қилишни кучайтириш; 11

www.arxiv.uz  банкларнинг иқтисодиётни аниқ секторида ишлаётган корхоналарни, хусусан деҳқон, фермер хўжаликларини ҳамда кичик ва ўрта бизнес субъектларини кредитлаш жараёнини кенгайтириш;  банкларни инвестиция жараёнларининг фаол иштирокчиларига айлантириш;  банкларнинг мижозлар билан ўзаро манфаатли шериклик муносабатларини шакллантириш;  аҳолининг банк - молия тизимига бўлган ишончини ошириш;  хорижий банклар ва бошқа молия институтлари билан ҳамкорликни кенгайтириш, валюта муносабатларини эркинлаштириш ва кенгайтириш каби вазифалар белгиланди. Хулоса қилиб айтганда, ҳозирги кунда мамлакатимизда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошлиғида 37 тижорат банкларини (1 - иловага қаранг) ўз ичига олувчи банк тизими юқорида белгиланган вазифаларни амалга ошириб, бозор ислоҳатларининг фаол қатнашчилари сифатида фаолият олиб бормоқда. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг мақсади ва фаолияти асослари Марказий банк банк тизимининг бош банки бўлиб, пул - кредит сиёсатини, эмиссия жараёнларини олиб боради ва миллий пулнинг барқарорлигини таъминловчи муассасадир. 1995 йил 21 декабрда "Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида"ги Қонуни қабул қилинди. Марказий банк мақоми ва мақсадлари "Ўзбекистон Республикасининг Марказий Банки тўғрисида"ги Қонуннинг 1 - моддасида белгиланган: "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки юридик шахс бўлиб, фақат давлат мулки ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки - иқтисодий жиҳатдан мустақил муассаса, ўз ҳаражатларини ўзининг даромадлари ҳисобидан амалга оширади, Ўзбекистон Республикаси Давлат гербининг тасвири туширилган ва ўз номи ёзилган муҳрга эга." Қонуннинг 3 - моддасида "Марказий банкнинг бош мақсади миллий валютанинг барқарорлигини таъминлашдан иборат" деб қайд қилинади. Нархларнинг барқарорлигини таъминлаш ва миллий пул бирлигини хорижий валюта бозорларида 12

www.arxiv.uz айирбошлаш курсининг барқарор бўлишига эришишни кўзда тутувчи бу мақсад давлатнинг иқтисодий сиёсатида Ўзбекистон Республикаси Марказий банкнинг ўрини жуда муҳим эканлигини белгилайди. Мамлакатда пул муомаласи самарали бўлиши ва молия муассасалари фаолиятининг ишончлилиги пул - кредит ҳамда валюта сиёати стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқиш ҳамда амалга оширишдаги унинг мустақиллигини хуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаш зарурлигини тақозо этади. Мамлакат халқ хўжалигини кредитлаш кўрсаткичларини тижорат банкларини қайта молиялашга доир кредит ҳажмларини ва фоиз ставкаларини белгилаш йўли билан тартибга солиш, валюта - кредит сиёсатини амалга ошириш, тижорат банклари фаолиятини назорат қилиш, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг мустақил сиёсати соҳаси бўлиб ҳисобланади. Мустақил сиёсат эса пул ва валюта бозорида юзага келаётган вазиятни, ички бозордаги макроиқтисодий шарт - шароитни, ташқи омилларни таҳлил қилиш асосида амалга оширади. Бу ҳолат Қонуннинг 6 - моддасида "Марказий банк ўз ваколатлари доирасида қарор қабул қилишда мустақилдир" деб тасдиқланган. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига ҳисобот беради. Олий Мажлис Ўзбекистон Республикаси Президентининг тавсияси билан Ўзбекистон Республикаси Марказий банки раисини тайинлайди ва лавозимидан озод қилади. Қонуннинг 2 - моддасига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Марказий банки юридик шахс сифатида кўчмас мулк ва молиявий ресурсларга эгалик қилади. Бу ҳол унинг молиявий мустақиллигини мустаҳкамлайди ва мустақил пул - кредит сиёсатини самарали ўтказиш имкониятини беради. Нархларга ва айирбошлаш курсларига таъсир кўрсатадиган ҳамда Ўзбекистон Республикаси Марказий банкнинг бевосита назорати ва таъсирида бўлмаган турли омиллар Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг асосий мақсадига эришишини мураккаблаштириши мумкин. Шунга қарамай, чет эл тажрибаси кўрсатадики, айнан Марказий банк макроиқтисодий жараёнларнинг ривожланиш йўналишини, биринчи галда, пулнинг қадрсизланиш суръатини ва валюта курсини белгилашни идора қилади. Қонунда Ўзбекистон Республикаси Марказий банкига 13

www.arxiv.uz ваколатлар бериш билан бир қаторда, унинг учун таъқиқланган фаолият турлари ҳам аниқ белгилаб берилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкига тижорат фаолияти билан шуғулланиш, муассаса ёки ташкилотларга молиявий ёрдам кўрсатиш таъқиқланади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкига корхона ва ташкилотлар фаолиятида банк ҳамда юридик шахслар сифатида иштирок қилишга рухсат этилмайди. Ўзбекистон Республикаси Марказий банк ўз ваколатларидан фойдаланишда барча юридик шахсларни баравар кўриши лозим. Марказий банкнинг асосий вазифалари, функциялари ва операциялари. Миллий валютанинг барқарорлигини таъминлаш учун Ўзбекистон Республикаси Марказий банки қатор муҳим вазифаларни ҳал этади. Улардан энг асосий вазифалар сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин:  монетар сиёсатни ва валютани бошқариш сиёсатини шакллантириш, қабул қилиш ҳамда амалга ошириш;  Ўзбекистон Республикасида ҳисоб - китобларнинг самарали тизимини яратиш;  банклар фаолиятини тартибга солиш ва банкларни назорат қилиш;  Ўзбекистон Республикасининг расмий олтин - валюта заҳирасини сақлаш ва уни бошқариш;  Молия вазирлиги билан биргаликда давлат бюджетининг касса ижросини уюштириш. Мазкур вазифаларни бажариш учун Ўзбекистон Республикаси Марказий банки қуйидаги юмушларни адо этиши зарур. Иқтисодиётни пул - кредит воситасида бошқариш, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки пул - кредит сиёсатини амалга оширувчи сифатида унинг асосий йўналашларини ишлаб чиқариш ва "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги Қонуннинг 23 - моддасига мувофиқ кейинги молия йили бошланишига узоғи билан 30 кун қолганда бу ҳақда Олий Мажлисга ахборот беради. Марказий банк пул таклифи ҳажмини ўзгартириб, ишлаб - чиқаришнинг умумий ҳажмига, бандлик даражасига ва корхоналар фаолиятининг ўсиш суръатларига таъсир 14

www.arxiv.uz кўрсатади. Иқтисодиётдаги танглик даврида пул таклифи ҳажмининг оширилиши истеъмол ва сармояга бўлган талабнинг ўсишига, бинобарин, бандлик, ишлаб чиқариш ҳажми ортишига ёрдам беради. Пул юқори суръатларда қадрсизланаётган шароитда Марказий банк уларни секинлаштириш зарурлигидан келиб чиқиб муомаладаги пул миқдорини чеклаш сиёсатини ўтказади, натижада иқтисодиётда унга бўлган талаб камаяди, пул бозорларидаги фоиз ставкалари ўзгаради, пулнинг қадрсизланиши камаяди. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки монетар сиёсатининг асосий йўналишлари, пул массаси ўзгаришининг аниқ мақсадли мўлжаллари ва пул муомаласини тартибга солиш воситалари қонуннинг 4 - қисмида ёритилган бўлиб, унда Марказий банкнинг пул - кредит операциялари белгилаб берилган. Схема тариқасида пул - кредит сиёсатининг стратегик мақсадларини қуйидагича ифодалаш мумкин. (2 - чизма). 2 - чизма. Пул - кредит сиёсатининг стратегик мақсадлари Ғ У ерда кўрсатилишича, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки пул - кредит сиёсатининг асосий йўналишларини бир йилга ишлаб чиқади ва улар Олий Мажлис томонидан тасдиқлангандан сўнг у мукаммал дастур сифатида қабул қилинади. Бу дастур иқтисодий вазиятни таҳлил қилиш ва олдиндан айтишни, пул миқдорининг йиллик ўстириш суръатларининг мақсадли кўрсаткичларини, кредит, фоиз ва валюта сиёатини амалга ошириш йўналишларини ўз ичига олади. Умумий иқтисодий таҳлилнинг зарурлигига сабаб шуки, монетар сиёсатни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш барча муҳим макроиқтисодий ҳодисалар; пулнинг қадрсизланиши, миллий ишлаб чиқаришнинг умумий қисми ва меҳнат ресурсларининг бандлиги, тўлов баланси билан чамбарчас боғланган. Пул муомаласини бошқариб бориш воситаларини қуйидаги чизмадан кўриш мумкин. Ғ 15

www.arxiv.uz Ундан ташқари Марказий банк фоиз (дисконт) сиёсатини, таргетлаш ва бошқа усуллардан фойдаланиб пул массасини бошқариб бориши мумкин. Муомаладаги пул массасининг ҳажмини, банкларнинг ликвидлигини мувофиқлаштириш ва инфляция суръатларини тушириш мақсадида Марказий банк тижорат банклари учун мажбурий резервлар меъёрини ўрнатиб бериш сиёсатини амалга оширади. Минимал заҳиралар бу тижорат банклари ресурсларининг марказий банкда мажбурий сақланиши зарур бўлган қисмидир. Мажбурий резерв миқдори тижорат банкининг йиғилган ресурсларига нисбатан фоизда белгиланади. Бу заҳира бевосита банкларнинг кредитлаш имкониятини чегараласа - да, уларнинг минимал ликвидлигини таъминлаш омили бўлиши мумкин. Мажбурий заҳира меъёри ҳозирги кунда Ўзбекистонда 20 фоизни ташкил қилади. Марказий банк томонидан заҳира миқдори баъзи бир омилларни ҳисобга олган ҳолда ўзгартирилиши мумкин, у омонатларнинг ҳажми, тури, муддатига, банкларнинг бошқа мажбуриятларига боғлиқ бўлади. Банклар Марказий банкда мажбурий заҳираларни депонентлаш тартибига риоя қилиниши учун жавобгардир. "Тижорат банклари томонидан Марказий банкда Мажбурий заҳираларни депонентлаш тартиби тўғрисида"ги низомда белгиланган мажбурий заҳираларни депонентлаш тартиби Ўзбекистон Республикаси ҳудудида фаолият кўрсатаётган барча банклар учун тааллуқлидир. Мажбурий резервлар Марказий банкда нақд пул ёки омонатлар кўринишида, Марказий банк белгилайдиган тартибда депозитга ўтказилади. Мажбурий резерв талабларининг меъёрлари ёки таркиби белгилангани ёки ўзгартирилгани тўғрисидаги кўрсатмаларда камида бир ойлик муддат кўрсатилади, резервларнинг таркиби ёки миқдорига доир янги меъёрларни банклар ана шу муддатгача бажаришлари шарт. Марказий банк мажбурий резервлар бўйича фоизларни тўлаш тўғрисида қарор қабул қилади. Заҳира талабларини ҳисоб - китоб қилишда чет эл валютасидаги маблағлар, жисмоний шахслар депозитлари, депозит ва жамғарма сертификатлари, ипотека облигациялари чиқариш йўли билан жалб этилган маблағлар ҳисобга олинмайди. Мажбурий заҳираларни депонентлаш банк вакиллик ҳисобварағидан пул маблағларини ўтказиш йўли билан амалга оширилади. Мажбурий заҳираларни турли фойда келтирувчи активлар билан қоплашга руҳсат этилмайди. Банк мажбурий резерв талабларининг 16

www.arxiv.uz энг кам миқдорини сақлаб туриш тўғрисидаги 28 - модда қоидаларини бажармаган тақдирда Марказий банк қатъий тартибда бу банкдан етишмаётган маблағ суммасини, шунингдек, қайта молиявий таъминлашнинг икки ставкасидан ошмайдиган миқдорда жарима ундириб олади. Марказий банкнинг ҳисоб (дисконт) сиёсатининг моҳияти шундаки, у тижорат банклардан векселларни сотиб олади. Мисол учун, мол сотиб олувчи корхонаниннг етказиб берилган молларининг ҳақини тўлаш учун маблағи етарли бўлмаса, у товар учун тўловни маълум вақт ўтгандан кейин амалга ошириши тўғрисида вексель бериши мумкин. Мол сотувчи корхонага пул маблағлари зарур бўлган вақтда у векселни тижорат банкига сотиши мумкин. Тижорат банки векселни сотиб олганда унда кўрсатилган суммадан кам суммага сотиб олади. Зарур бўлганда тижорат банки векселни Марказий банкда ҳисобга қўйиши мумкин. Бу ҳолда Марказий банк ҳам ўз фойдасига маълум фоиз - ҳисоб ставкасини ушлаб қолиши мумкин. Тижорат банклари векселларни сотиб олишда Марказий банкнинг ҳисоб ставкасига таянадилар. Марказий банкнинг ҳисоб ставкаси тижорат банклари ўрнатадиган ҳисоб ставканинг энг паст чегараси ҳисобланади. Одатда тижорат банкларининг ҳисоб ставкаси Марказий банкнинг ҳисоб ставкасидан юқори бўлади. Марказий банкнинг тижорат банкларини қайта молиялаштириш сиёсати бу тўғридан - тўғри кредитлаш, векселларни ҳисобга олиш, қимматбаҳо қоғозларни гаровга олган ҳолда кредитлар бериш ва кредит аукционларни ўтказиш йўли билан амалга оширилади. Бундан келиб чиққан ҳолда Марказий банкнинг қайта молиялаштириш операцияси қуйидаги усулларда олиб борилиши мумкин:  тижорат банкларининг ихтиёридаги векселарни ҳисобга олиш йўли билан кредитлаш;  тижорат банклари ихтиёридаги қимматбаҳо қоғозларни гаровга олиш йўли билан кредитлар бериш. Бундай кредитлар ломбард кредитлар дейилади;  тўғридан - тўғри кредит бериш усули. Кредит ташкилотлари фаолиятида молиявий қийинчиликлар бўлган ҳолларда улар Марказий банкка кредит олиш учун мурожаат қилиши ва Марказий банк кредитидан 17

www.arxiv.uz фойдаланиши мумкин. Ремолиялаштиришнинг асосий мақсади, пул муомаласи ва кредит муносабатларининг ҳолатига таъсир кўрсатишдан иборат. Ремолиялаштириш сиёсатини олиб бора туриб, Марказий банк охирги кредитор сифатида майдонга чиқади. Ўзбекистон Республикасида Марказий банк ўрнатган қоидаларга асосан, қуйидаги активларни гаровга олган ҳолда 3 ойгача бўлган муддатда кредитлар бериши мумкин:  олтин, чет эл валютаси, халқаро захиралар тоифасига кирувчи валюта бойликлари ва бошқа бойликлар;  давлатнинг қарз мажбуриятлари ва давлат томонидан кафолатланган бошқа қарз воситалари. Марказий банкда депозитга ўтказилган ва унинг депозитарийси учун мақбул бўлган, харид қилиниши ва сотилишига рухсат берилган ва марказий банк улар билан ушбу қонун доирасида бошқа хил операциялар ўтказиши мумкин бўлган активлар, тўланишига банклар асосида кредитлар бериши мумкин. Банк фаолиятида рискнинг иқтисодий асосланган чегаралардан чиқиб кетмаслик банк системаси барқарор ишланиши муҳим шартидир. Риск доираларини чеклаб қўйиш Марказий банк томонидан тижорат банклари учун риоя этилиши мажбурий бўлган иқтисодий меъёрларни белгилаб қўйиш орқали амалга оширилади. Марказий банк банклар учун мажбурий бўлган иқтисодий меъёрларни. Шу жумладан:  капиталнинг етарлилиги коэффициенти;  бир қарз олувчи ёки бир - бирига дахлдор қарз олувчилар гуруҳига таваккалчиликнинг энг кўп миқдорини;  йирик кредит таваккалчилик ва инвестицияларнинг энг кўп миқдорини;  ликвидлилик коэффициентларини ва бошқаларни белгилайди. Марказий банк иқтисодий меъёрларнинг ўзгариши тўғрисида камида бир ой олдин эълон қилади. Банклар ва уларнинг филиаллари банкларга оид қонун хужжатларини, белгилаб қўйилган иқтисодий меъёрларни бузган тақдирда Марказий банк улардан 18

www.arxiv.uz устав капиталининг энг кам миқдорининг 0,1 фоизигача жарима ундириш ёҳуд айрим операцияларни ўтказишни олти ойгача бўлган муддатга чеклаб қўйиш ҳуига эга. Ҳисоб китобларни ва ўтказиш операцияларини бажариш. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ҳисоб - китоблар нақд пулли ва нақд пулсиз тарзда амалга оширилади. Жами пул айланишининг асосий қисми нақд пулсиз тўловларга тўғри келади. Бунда пулнинг ҳаракати кредит муассасаларидаги ҳисоб варақларга пул ўтказиш ва ўзаро талабларни ҳисобга олиш жараёнида содир бўлади. Маҳсулот сотиш ишларни бажариш, хизмат кўрсатиш йўли билан маблағ топиш, миллий даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш, банкдан қарз олиш ва уни қайтариш, аҳолига пул даромадларини тўлаш ва улардан фойдаланиш каби хўжалик муносабатларининг соҳалари воситасида нақд пулсиз обороти хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳисоб варақлари амал қилаётган банк муассасалари орқали ўтади. Ўзаро ҳисоб - китоблар Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган ва ҳамма банк ҳамда мижозлар учун мажбурий бўлган қоидалар асосида олиб борилади. Ушбу қоидаларнинг бир тарзда қўлланиши бутун республика ҳудудида ҳисоб - китобларнинг узлуксизлигини таъминлайди. Банклар фаолиятини тартибга солиш ва уларни назорат қилишдан асосий мақсад "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида" ги қонуннинг 50 - моддасига мувофиқ банк тизимини барқарор тутиб туриш, омонатчи ва кредиторлар манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат. Ушбу мақсадни амалга оширишнинг асосий васиталардан бири банк фаолиятига рухсатнома (лицензия) беришдир. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг махсус комиссияси бу фаолият билан шуғулланишга даъвогарларнинг бирламчи ҳужжатларини кўриб чиқади, пул бозорида уларнинг ишлашга тайёрлигини, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки талабларига жавоб беришини таҳлил қилади ва қарор ижобий бўлган тақдирда банк фаолиятини амалга ошириш учун рухсатнома беради. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки банк муассасаларининг ривожланишини ҳар томонлама ҳисобга олиб ва кузатиб боради. Капиталнинг айнан бир хиллиги, ликвидликка доир талабларни ўз ичига олувчи 19

www.arxiv.uz иқтисодий меъёрларни, шунингдек кредитлаш ҳажми ва лимитларини белгилайди. Қонунда кредит ташкилотларнинг ҳамма турлари учун ягона мазмунга эга бўлган иқтисодий меъёрлар гуруҳининг бажарилиши назарда тутилади. Капиталнинг етарлилиги, активларининг сифати, фойдалилиги ва ликвидлигига қараб тижорат банкларининг молиявий аҳволи баҳоланади, ночор банклар аниқланади. Расмий олтин - валюта заҳираларини сақлаш. Халқаро ҳисоб - китобларда заҳирадаги актив ва кафолатли суғурта фонди вазифасини адо этиш Марказий банкнинг пул - кредит сиёсатида валюта-маблағларидан шароитга қараб фойдаланиш имконини берибгина қолмай, балки дунё молия бозорларида операцияларни амалга ошириш йўли билан мамлакатимизнинг олтин валюта заҳираларини қийматини сақлаб туриш имкониятини яратади. Бошқа молия муассасалари, корхоналар ва хусусий шахслар ҳам хорижий валютага эга бўлиш ва валюта операцияларини ўтказишга ҳақи борлигига қарамасдан, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки валюта захираларини сақловчи асосий депозитарий бўлиб қолиши мумкин. Ҳукумат маслаҳатчиси - хазина вакили вазифаси. Бу вазифа "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги Қонуннинг 44 - моддасида мустахкамлаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ҳукумат банкири сифатида давлат муассасалари ва ташкилотларининг ҳисобварақларини юритади, ана шу ҳисобварақларда маблағларни жамғаради ва улардан тўловларни амалга оширади: давлат қимматли қоғозлари билан операцияларни ўтказиб туради; давлатга бевосита қисқа муддатли ссудалар шаклида ёки давлат облигацияларини ҳарид қилиш тарзида кредит беради; ҳукумат идораларининг топшириғига биноан олтин билан ёки хорижий валютада операциялар бажаради. 45 - моддада белгилаб берилганидек ,ҳукумат давлат секторига қарз ажратиш масалаларида, кредит беришнинг ички ва ташқи манбаларидан маблағ олиш режалари тўғрисида Марказий банк билан маслаҳатлашади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ҳукуматнинг фискаль (хазина) вакили вазифасига мувофиқ ҳукумат ҳисобварақларини юритар экан (47 - модда), ҳукуматнинг молия операцияларини амалга оширишда кўмаклашади, бюджет киримлари ва чиқимлари масалалари юзасидан маслаҳатлар беради, давлат қимматли 20

www.arxiv.uz қоғозларини жойлаштиришда вакил сифатида ишлайди, улар бўйича ҳисобварақларни юритади, давлат қарз мажбуриятлари билан боғлиқ бошқа масалаларини ҳал этишда қатнашади. Тижорат банкларига кредит бериш. Марказий банк иқтисодиётнинг устувор тармоқларини бевосита кредитламасада, у тижорат банкларининг кредит захираларига бозор усуллари орқали самарали таъсир кўрсатиш имкониятига эга бўлади. Бунинг учун пул бозорининг турли бўғинларида Ўзбекистон Республикаси Марказий банки операцияларидан, шу жумладан, валюта интервенциясидан, иккиламчи бозорда давлат қимматли қоғозлари билан бўладиган операцияларидан, кредит кимошди савдоларидан фойдаланади. Марказий банк ўзи белгилаган шартларга биноан олтин, чет эл валютаси, халқаро резервлар тоифасига кирувчи валюта бойликлари, давлатнинг қарз мажбуриятлари ва ҳукумат кафолатлаган бошқа қарз воситалари, Марказий банкда депозитга ўтказилган ва унинг депозитарийси учун мақбул бўлган,харид қилиниши ва сотилишига рухсат берилган активлар, тўланишига банклар кафолат берган тижорат векселларини гаровга олган ҳолда тижорат банкларига уч ойгача бўлган муддатда кредит бериши мумкин. Тижорат банкларига кредит беришнинг энг кўп тарқалган бу тури банкларни қайта молиявий таъминлаш деб юритилади ва у "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги Қонуннинг 30 - моддасига асосан амалга оширилади. Тижорат банклари ва ҳукумат Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг асосий мижозларидир. Бошқача айтганда, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки банкларнинг банки ҳисобланади. Тижорат банклари Ўзбекистон Республикаси Марказий банкидаги ўз ҳисобварақларидан ўзаро ҳисоб - китоблар учун фойдаланадилар ва ундан ташқари нақд пул зарур бўлганда ҳам улар Марказий банкга мурожаат қилишади. Пул эмиссияси. Дунёнинг кўпгина мамлакатларида бўлгани каби Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ҳам пулни эмиссиялаш хуқуқига эга, яъни у эмиссия маркази ҳисобланади. Бу вазифа ҳозир ҳам ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга, чунки чакана савдода маҳсулот ҳақини тўлаш ҳамда қарз мажбуриятларини узил - кесил узиш учун маблағга эга бўлиши лозимлигини таъминлаш учун нақд пул зарур. 21

www.arxiv.uz Тижорат банкларининг касса заҳираларини жамғариш ва сақлаш. Муомаладаги пул миқдори ҳажмини бошқариш учун Ўзбекистон Республикаси Маркази банки жалб қилинган пул маблағлари ҳажмига қараб тижорат банкларида захираларнинг муайян коэффициентларини белгилайди. Пул - кредит воситасида бошқаришнинг самарадорлиги унинг пул миқдори ўсиш суръати ва тузилмасига, шунингдек, пулнинг қадрсизланиш даражасига таъсири мажбурий захиралаш тизимининг мослашувчанлиги боғлиқ. Кўриб чиқилаётган Қонуннинг 28 - моддасига мувофиқ мажбурий захиралар алоҳида ҳисобварақда нақд пул ёки омонатлар тарзида депонентга олинади. Заҳиралаш тизими тижорат банкларига ликвидлик билан боғлиқ қисқа муддатли муаммоларни ҳал этиш имконини беради. Айрим ҳолларда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки қарорига биноан мажбурий заҳираларга фоизлар қўшиб қўйилиши ҳам мумкин. Тижорат банкларининг маблағларини заҳиралаш талабларига амал қилиш борасида жавобгарлигини ошириш учун қонунда молиявий санкциялар (53 - модда) кўзда тутилган. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкига тўланмай қолган пулни қонунда белгиланган тартибда сўзсиз ундириб олиш, шунингдек жарималар солиш ҳуқуқи берилган. Энди Марказий банкнинг ташкилий тузилиши тўғрисида қисқача тўхталиб ўтамиз. Марказий банк ягона марказлаштирилган бошқарув тизимига эга. Марказий банк зиммасига юклатилган вазифаларни бажариш учун тегишли хизматлар ва муассасалар ташкил этади. Марказий банк Қорақалпоғистон Республикаси пойтахтида, вилоятларнинг марказлари ва Тошкент шаҳрида юридик шахс мақомига эга бўлмаган бош бошқармалар тузади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бош бошқармаларининг ҳудудий жойлашуви. Марказий банкнинг бошқарув таркибини қуйидаги чизмада акс эттириш мумкин. Бошқарув таркиби Ғ 22

www.arxiv.uz Марказий банк раиси Бошқарувининг раиси ҳисобланади. Бошқарув аъзолари Марказий банк раиси тақдимномасига кўра Олий Мажлиснинг Кенгаши тасдиқлайди. Марказий банк раиси Марказий банк ва унинг Бошқаруви фаолиятига раҳбарлик қилади, банкнинг фондларини тасарруф этади ва Марказий банк зиммасига юклатилган вазифалар бажарилиши учун жавобгар бўлади. Марказий банк фаолияти масалаларини ҳал қилади, Марказий банк фаолияти ва жорий операцияларини оператив тарзда бошқариш бўйича ҳаракатларни амалга оширади. Олий Мажлисда, ҳукуматда, вазирликлар ва идораларда, судларда, банклар ва муассасаларда, халқаро ва чет эл ташкилотларида банк фаолиятига доир барча масалалар бўйича Марказий банк номидан иш кўради. Марказий банк раисининг биринчи ўринбосари ва ўринбосарлари Марказий банк раисининг тақдимотига кўра Олий Мажлис Кенгаши томонидан лавозимига тайинланади ва лавозимидан озод қилинади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки департамент, бошқарма ва бўлимлардан ташкил топган (2 иловага қаранг). Тижорат банклари ва уларнинг ташкилий тузилиши Тарихий тараққиёт давомида банклар маблағларни йиғиш, сақлаб бериш, кредит - ҳисоб ва бошқа турли хил воситачилик операцияларини бажариб келганликлари сабаб, банклар кредит муассаса бўлиб, фойда олиш мақсадида банк барча рискларни ўзига қабул қилган ҳолда операцияларини амалга оширадилар. Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелда қабул қилинган "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида" ги қонунyнинг 1 - моддасига асосан "Банк - тижорат ташкилоти бўлиб, банк фаолияти деб ҳисобланадиган қуйидаги фаолият турлари мажмуини амалга оширадиган яъни:  юридик ва жисмоний шахслардан омонатлар қабул қилиш ҳамда қабул қилинган маблағлардан таваккал қилиб кредит бериш ёки инвестициялаш учун фойдаланиш; 23

www.arxiv.uz  тўловларни амалга ошириш билан шуғулланувчи юридик шахсдир. Демак, банк барча рискни ўз зиммасига олиб, юридик ва жисмоний шахсларнинг пул маблағларини жалб қилиб, банк ресурсларини ташкил қилган ҳолда, бу маблағларни муддатлилик, қайтариб беришлик, тўловлилик ва таъминланганлик шартлари асосида ўз номидан жойлаштиради, ҳамда юридик ва жисмоний шахслар ўртасидаги ҳисоб - китоб ва воситачилик операцияларини олиб борувчи кредит муассаса ҳисобланади. Баъзи адабиётларда "банк - бу корхона", деб ҳам изоҳ берилади. Маълумки, банк яхлит олинган корхона сифатида ишлаб чиқариш жараёнини амалга оширмайди. Тижорат банкларининг фаолиятини корхона фаолиятига шу жиҳатдан ўхшатиш мумкинки, тижорат банклари ҳам корхоналар сингари ўз фаолиятини ўз даромадини кўпайтиришга қаратади, лекин корхоналар фаолиятидан фарқли равишда банклар шу асосида биринчидан, ўз таъсисчилари - акциядорларининг манфаатларини, иккинчидан, ўз мижозларининг манфаатларини ҳимоя қилишни таъминлайди. Тижорат банкларига, бизнинг фикримизча шунчаки "корхона" эмас, балки "махсус корхона" деб қараш зарур. Чунки тижорат банклари ссуда капитали ҳаракатини амалга оширади ва шу асосда банк ўз акциядорларига, пайчиларига фойда олишни таъминлайди. Тижорат банклари банк тизимининг муҳим бўғини бўлиб, кредит ресурсларининг асосий қисми шу банкларда йиғилади ва бу банклар хуқуқий, жисмоний шахсларга ўз хизматларини кўрсатадилар. Банк бу шундай корхонаки, унда хом ашё бўлиб депозит ва қўйилмалар ҳисобланса, охирги товар - бу берилган ссудалардир. Депозит ва қўйилмалар жалб қилинган қарз маблағлари, берилган ссудалар эса - жойлаштирилган маблағлар бўлиб ҳисобланади. Ғ Ҳар хил жисмоний шахслар ва ташкилотлардан пул маблағларини жалб қилиш учун, қарз ҳажмига қараб маълум суммани фоизлар шаклида тўлаш керак. Бўлмаса маблағ қўювчилар, ёки бошқа банкни танлайдилар, ёки пул сақлашни бошқа шаклларига ўтадилар: масалан, олтин сотиб олиш, валюта сотиб олиш ёки бошқа 24

www.arxiv.uz молиявий воситачилар хизматларидан фойдаланиш ва бошқалар. Пул сақлаш шаклини танлашда маблағ қўювчини иккита муҳим омил қизиқтиради: молиявий воситачиларнинг ишончлилиги ва даромад олиш даражаси (қарзга тўланадиган фоизлар)дир. Бошқа томондан, банк ссуда берганда унинг суммасига қараб ссуда фоизи шаклида тўлов ундиради. Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат банкларининг бозор муносабатларининг субъектлари билан алоқаси янада кенгаяди ва чуқурлашиб боради. Банк бу ҳолда барча маблағлари ҳаракатини бошқариб боради. Бу иккита фоиз ставкалари ўртасида фарқ - банк даромадининг асосий манбаси бўлиб, иқтисодий адабиётларда у "маржа" номи билан юритилади. Шундай қилиб, маржа - бу жалб қилинувчи ва жойлаштириладиган қарз ва ссуда фоиз ставкалари ўртасидаги фарқдир. Банклар маблағларни жалб қилиш ва жойлаштириш йўли билан барча пул маблағлари ҳаракатини бошқариб боради. 3 - чизма Тижорат банкларининг бозор муносабатларинниг турли субъектлари билан алоқаси Ғ Банкнинг асосий фаолияти воситачилик билан боғлиқ бўлиб, у пул маблағларни қарз берувчидан қарз олувчиларга ўтказиш билан боғлиқ бўлган операцияларни бажаришдан иборат. Банклар билан бир қаторда пул маблағлари ҳаракатини бошқа молиявий ва кредит ташкилотлари, инвестицион фондлар, суғурта компаниялари ҳам амалга оширадилар. Бироқ, банкнинг молиявий рискларнинг субъекти сифатида юқорида келтирилган бошқа субъектлар фаолиятидан фарқ қиладиган иккита ўзига хос хусусияти мавжуд: биринчидан, банклар фақат улар учун хос бўлган қарз мажбуриятларини (депозитлар, омонат сертификатлари ва бошқалар) чиқарадилар ва бу йўл билан йиғилган маблағларни бошқа субъектлар томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар ва қарз мажбуриятларига жойлаштирадилар. Банкнинг бу хусусияти молиявий брокер 25

www.arxiv.uz ва диллерлар фаолиятидан фарқ қилади, чунки улар молия бозорида ўз қарз мажбуриятларини чиқармасдан фаолият кўрсатадилар; иккинчидан , банклар жисмоний ва юридик шахслар олдида мижозларнинг пул маблағларини ҳисобварақларига қўйиш ва жамғарма ўтказиш, депозит сертификатларини чиқариш ва бошқалар орқали қатъий белгиланган қарз мажбуриятларини оладилар. Қатъий белгиланган қарз мажбуриятлар билан фаолият кўрсатиш банклар учун рискли ҳисобланади, чунки банклар ўз кредиторлари олдида олган мажбуриятларини тўлиқ бажаришлари лозим. Инвестицион фондлар эса ўз активлари ва пассивларининг қиймати ўзгариши билан боғлиқ рискларни ўз акциядорлари зиммасига юклайдилар. Ўзбекистон Республикасида тижорат банкларини ташкил этиш ва уларнинг фаолиятини олиб бориш "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонунга асосланади. Юқорида қайд этилган қонунга асосан Ўзбекистон Республикасида банклар универсал фаолиятни амалга оширадилар. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, турли хилда кредитлар бериш, қимматли қоғозлар ва хорижий валюта олди - сотдиси билан шуғулланиш, бўш турган пул маблағларни жалб этиш, ҳисоб - китобларни амалга ошириш, кафолат ва гарантиялар бериш ва ҳоказолар тижорат банкининг асосий фаолият турларидан ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида хорижий банклар ва ҳар қандай мулкчилик шаклига асосланган банклар фаолият кўрсатиши мумкин. Ўзбекистон Республикасида фаолият кўрсатаётган тижорат банклари ва уларнинг мулкчилик шакли тўғрисидаги маълумотлар 1 - иловада келтирилган бўлиб, улар турли мулкчиликка асослангандир. Одатда Ўзбекистонда банклар акционерлик жамият кўринишида ташкил этилади. Акционерлар банкнинг устав фондига қўшган ҳиссаларига қараб банкнинг мажбуриятларига жавобгардирлар. Акционерлар банк фаолиятини бошланғич босқичида банкдан банк таъсис қилингандаги қўшган ҳиссаларини қайтарилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга эмаслар (баъзи ҳоллар мустасно). Бу ҳолат банк барқарорлигини, ишончлилигини тартибга солишда ёрдам беради. 26

www.arxiv.uz Банкнинг устав фондини шакллантириш учун давлат органларининг маблағлари, жамоа бирлашмалар ва фондларининг маблағлари, гаров ва кредитга олинган маблағлардан фойдаланиш мумкин эмас. Тижорат банкларининг ташкилий тузилиши акционер жамият тузилишига ўхшашдир. Тижорат банкининг олий органи акциядорларнинг умумий йиғилиши ҳисобланади. Бу йиғилишларда акциядорларнинг вакиллари ва акциядор корхоналарнинг раҳбарлари иштирок этадилар. Акциядорларнинг умумий йиғилиши кўриб чиқишга қўйилган масалалар бўйича қарор қабул қилиш учун акциядорларнинг камида 3Ғ4 қисми иштирок қилиши лозим. Банкнинг бошқарувини директорлар кенгаши амалга оширади. Унга қўшимча тарзда банк бошқарувини кузатиш ва назорат қилиш масъулияти ҳам юклатилган. Директорлар кенгаши аъзоларининг таркиби ва сайланиш муддати тижорат банкниг низоми билан белгиланади. Банк кенгаши банк фаолиятининг асосий йўналишини, кредит сиёсати ва банкнинг бошқа режаларини кўриб чиқиш, даромад, харажатлар, фойда режаларини тасдиқлаш, шуъбаларни очиш ёки ёпиш масалаларини кўриб чиқиш каби масалалар билан шуғулланади. Банк бошқаруви банк фаолиятига бевосита раҳбарлик қилади. Банк бошқаруви акциядорларнинг умумий йиғилиши ва директорлар кенгаши олдида жавобгардир. Банк бошқаруви бошқарув раиси, раис ўринбосари ва бошқа ходимлардан таркиб топган. У ўз фаолиятини Низом ва йўриқларга асосланган ҳолда амалга оширади. Акционерларнинг умумий йиғилиши, банк кенгаши ва бошқаруви банкнинг бошқарув органлари ҳисобланади (3 - 4 иловалар ва 2 - чизма). Банк кенгаши омонатчилар ва акциядорларни ҳимоя қилиш мақсадида банк фаолиятини, шу жумладан, кредитлаш ва маблағларни инвестициялашнинг тўғрилигини назорат қилиш:  банк раҳбарларини ишга тайинлаш ва ишдан бўшатиш;  банк капиталининг бир текис ўсиб боришини таъминлаб туриш;  банк сиёсатини ишлаб чиқиш; 27

www.arxiv.uz  қонун ҳужжатларига риоя қилишни таъминлаш ва бошқа вазифаларни амалга оширади. Банк кенгаши аъзолари камида беш кишидан иборат бўлиши лозим. Акциядорлардан ташқари банк соҳаси олимлари ва мутахассислари ҳам банк кенгаши аъзоси бўлишлари мумкин. Банкга оператив рахбарлик қилувчи ва унинг фаолияти учун жавоб берувчи банк бошқаруви банкнинг ижроия органи ҳисобланади. Бошқарув банк Кенгаши ва акциядорлар умумий йиғилиши олдида ҳисобдордирлар. Тижорат банкларнинг ташкилий тузилишини Республика акциядорлик тижорат банки мисолида қуйидаги чизмада кўриш мумкин. 3 - чизма Акционер тижорат банкининг бошқарув органлари Ғ 4 - чизма Республика Тижорат банки бошқарма ва марказлари. Ғазначилик Филиаллар фаолиятини назорат қилиш ва координация маркази Кредит операциялар маркази Методология маркази Банк операциялари бошқармаси Қимматбаҳо қоғозлар бошқармаси 28

www.arxiv.uz Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи бошқармаси Қурилиш ва капитални молиялаштириш бошқармаси Юридик бошқармаси Ташқи алоқалар бошқармаси Молия бошқармаси Лойиҳаларни молиялаштириш бошқармаси Компьютерлаштириш ва информация бошқармаси Пул муомаласи бошқармаси Кадрлар бошқармаси Кичик ва ўрта бизнесни кредитлаш бошқармаси Хавфсизлик бошқармаси Касса бошқармаси Алоҳида олинган тижорат банкининг тиркибий тузилишининг кенг схемаси 2 ва 3 иловаларда келтирилган. Ўзбекистон Республикасининг етакчи акционер тижорат "Пахта Банк" томонидан 2000 йилда бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматлар учун ишлаб чиқилган йиллик ҳисобот маълумотларига қараганда, бугунги кунда "Пахта Банк" таркибида 13 29

www.arxiv.uz вилоят бошқармаси, 184 бўлим ва 61 та мини - банклар фаолият юритмоқда, мамлакатнинг барча ҳудудида кўп тармоқли, 6,5 мингдан ортиқ ходимлари билан, ўз тарихи ва анъаналарига эга Ўзбекистон Республикасининг нуфузли банкларидан бири ҳисобланади. Ўз навбатида, 56 мингдан ортиқ акциядорларига эга бўлган "Пахта Банк" , бугунги кунда, мулкчилик шаклининг барча кўринишларидаги 210 мингга яқин мижозларига юқори савиядаги замонавий банк хизматларини кўрсатиб келаётган универсал банкдир. Акциядор тижорат банки филиалининг ташкилий тузилишини қуйидагича ифодалаш мумкин (5 - чизма). Акциядор тижорат банки филиалининг ташкилий тузилиши Ғ Юқорида келтирилган банкнинг ташкилий тузилиши аксарият банклар учун ўхшаш бўлиб тижорат банкларининг жойланиши ўрни, хизмат кўрсатадиган мижозларнинг фаолияти хусусиятларидан келиб чиқиб баъзи бир ўзгаришлар бўлиши мумкин. 4 - иловада Ўзбекистон - Туркия қўшма банкининг ташкилий схемаси келтирилган бўлиб, халқаро валюта - кредит, ҳисоб муносабатларини кенг олиб бориш хусусиятларини ўзида кенгроқ мужассамлаштирган. Банк бошқарув мажлиси доимо ўтказилади ва мажлисларда қабул қилинадиган қарорлар берилган овоз сонига қараб ҳал этилади. Овозлар тенглигида банк бошқарувчининг овози ҳал этувчи ҳисобланади. Агар, бошқарув аъзолари ёки бошқарув раиси бошқарув қабул қилган қарорига норози бўлса, улар ўз фикр ва мулоҳазаларини кенгаш ёки акциядорлар умумий йиғилишига билдиришлари мумкин. Бу ҳолатда кузатув кенгаш қарори ҳал этувчи ҳисобланади ва банк бошқаруви раиси қарори билан амалиётга татбиқ этилади. Тафтиш комиссияси акционерларнинг умумий йиғилиши томонидан сайланади. Унинг таркибида кузатув кенгаш аъзолари ва 30

www.arxiv.uz банк бошқаруви аъзолари бўлиши мумкин эмас. Банк бошқаруви тафтиш комиссиясига тафтиш учун зарур бўлган ҳужжатларни тақдим этади. Тафтиш натижалари банк бошқарувига топширилади. Тижорат банки тафтиш комиссиясининг асосий вазифаси банк ходимларининг ўз амалларини суистеъмол қилишларининг олдини олишга қаратилган. Тафтиш комиссияси банкнинг йиллик ҳисоботи ва балансига хулоса қилади. Тафтиш комиссияси банк баланси бўйича хулоса чиқармагунча у акционерларнинг умумий йиғилиши томонидан тасдиқланиши мумкин эмас. Тижорат банкларда ҳисобот Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан тасдиқланган қонун - қоидалар асосида амалга оширилади. Улар Марказий Банкга ёки унинг жойлардаги бошқармаларига банкнинг ойлик баланси, чораклик айланма ведомостини ва унинг йиллик бухгалтерия ҳисоботини ҳар ойнинг 1 кунигача тақдим қилишлари шарт. Тижорат банкларининг молиявий аҳволидан уларнинг акциядорлари ва мижозлари хабардор бўлмоғи лозим. Шу боис тижорат банкининг фаолият натижаси, молиявий ҳолати тўғрисида мижозларга ахборот бериш мақсадида уларнинг акционерлар умумий йиғилишида тасдиқланган йиллик баланси, ҳамда фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисоботи, уларнинг ҳаққонийлиги тўғрисидаги аудиторлик ташкилотларининг хулосасидан кейин матбуотда эълон қилиниши лозим. Тижорат банки кредит - ҳисоб операцияларининг тезкорлигини таъминлаш мақсадида ҳудуддан узоқда жойлашган мижозлар учун банк филиал ва ваколатхоналарини Марказий Банк рухсати билан ташкил қилиниши мумкин. Банкларнинг ваколатхоналари банк жойлашган ҳудуддан бошқа ҳудудларда очилиши мумкин ва улар мустақил балансга эга бўлмайдилар. Улар банк операцияларини жойларда тўлақонли бажарилиши учун зарурдир. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 31

www.arxiv.uz 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни учун хорижий кредитлар беришни ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори, (1997. 7 февраль), Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. www.ziyonet.uz 32

O'xshashlar

Банклар ва банк иши. Марказий банклар

Банклар ва банк фаолияти

Банк тизими

Банк -кредит тизими

Банкнинг мохияти ва банк тизими