Корхона сегментар ҳисоботи - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхона сегментар ҳисоботи

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154 KB

Ko'chirib olish

Корхона сегментар ҳисоботи Сегментлар бўйича ҳисобот ҳисобот юритувчи субектнинг айрим бўлимлари, фаолиятининг турлари ва маъсуллик марказлари бўйича тузилган ҳисобот ҳисобланарди. Сегментлар - сегментум у ёки бу нарсанинг қисми ёки бўлагидир. Ушбу ҳисоботларни ташқи фойдаланувчилар учун тузиш тартиби ва унга қўйиладиган талаблар тегишли БХМС белгиланган. Лекин ички фойдаланувчилар учун тузиш тартиби ва қўйилган талаблар ҳозирча ишлаб чиқилмаган ва ҳозирги амалиётда фойдаланилаётган меъёрий ҳужжатларда ўз аксини топмаган. Ушбу муаммоларни субектлар ўзларича ва фаолиятига маъқул вариантларда баҳоли қудрат ечиб келмоқдалар. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида қонун” да фақатгина ушбу маълумотларнинг сир сақланиши, яъни бухгалтерия ҳисобининг сегментлар бўйича тузилган ички ҳисоботлари тижорат сири эканлиги ва ташқи фойдаланувчиларга ушбу маълумотларнинг берилмаслиги таъкидланган. Ушбу ҳисобот маълумотларининг сир сақланиши меъёрий-ҳуқуқий ҳужжат (Қонун) билан биринчи бор мустаҳкамланди. Чунки бу ҳолат асосан себъектларнинг фаолиятини элементлар, технология жараёнлари, маъсуллик марказлари бўйича ёритилиши натижасида ушбу ҳисоботнинг маълумотларидан фақатгина ички бошқарув ходимлари фойдаланиши мумкин, чунки у тижорат сири ҳисобланади. Шу билан бир вақтда молиявий ҳисобнинг маълумотларидан эса ташқи фойдаланувчилар ҳам фойдаланадилар. Ушбу ҳисоботларда маълумотлар умумлашган ҳолда якуний қилиб тузилади. Амалиётда эса ҳозирги даврда ички ҳисоботлар учун берилган ҳуқуқлар бузиляпти. Мисол, ташқи фойдаланувчилар ҳисобланган солиқ ташкилотларининг ва иқтисодий жиноятга қарши курашувчи прокуратура ходимлари кўп ҳолларда бошқарув ҳисоби ва ҳисоботларини текширадилар. Масъул ходимлар ҳисобот юритувчи себъектларнинг молиявий ҳолатини таҳлил қилиш ва баҳолаш учун молиявий ҳисоботдан фойдалансалар бошқарув ҳисоби ва ҳисоботнинг маълумотларидан эса ушбу субектнинг фаолият сегментлари, бўлим, сех, маъсуллик марказининг фаолиятини таҳлил

қилиш ва баҳолаш учун фойдаланадилар. Маъсуллик маркази субектнинг фаолиятида ўзига хос ўринга эга, чунки у ушбу субектнинг асосий қисмларини ташкил қилади. Натижада кириш ва чиқишга эга. Маъсулият марказининг киришида хомашё материаллар ва яримфабрикатлар туради. Бундан ташқари маъсулият марказлари ишлаб чиқариш фаолиятини юритиш учун маълум мулкларга, асосий воситалар, номоддий активлар, ишлаб чиқариш қуроллари ва бошқа маблағларга эгалик қиладилар. Бу бўлинмалар ўзининг фаолиятида меҳнат ресурсларини истеъмол қиладилар, буюртмаларни бажариш учун ташқи субектларнинг хизматидан фойдаланадилар. Ушбу масъулият марказларининг чиқишида эса сотиш ёки бошқа бўлимларга бериш учун чиқарилган тайёр маҳсулотлар, ишлар, хизматлар ва яримфабрикатлар мавжуд бўлади. Сегментлар бўйича тузилган ҳисоботлар субектнинг раҳбарларига ўзининг қарамоғидаги бўлим ва сехларнинг фаолиятини бошқариш ва фаолиятининг якунини баҳолаш учун хизмат қилади, уларнинг фаолиятини баҳолаш учун молиявий ва номолиявий чегаралар ишлаб чиқилади, ходимларни моддий ва маънавий рағбатлантириш тизими шаклланади. Ушбу вазифаларни бажариш жараёнида битта менежернинг фаолиятига иккинчи боқарувчининг фаолияти таъсир қилади. Ушбу қарамақаршиликларни тугатиш имконияти йўқ, лекин ўзаро боғлиқ менежерларни тегишли ва зарур ахборотлар билан ўз вақтида таъминлаш, уларнинг фаолиятини назорат қилиш омиллари ёрдамида ушбу қарама қаршиликларни юмшатиш ва аста секинлик билан тугатиш мумкин. Бундан ташқари сегментлар бўйича ҳисобот ушбу менежерларнинг иш юритишида ўзларига ҳам ёрдам беради. Чунки қандай даражада бўлмасин раҳбар ўзининг иш 219 фаолиятини баҳолаши ва ҳулоса чиқариши лозим. Агарда унинг олдига қўйилган режа ва вазифалар бажарилмаган бўлса энг аввало унинг ўзи билиши керак ва ушбу мақсадларга эришиши учун тезлик билан қўшимча тадбирлар ишлаб чиқмаса ва татбиқ қилмаса режанинг бажарилиши амримаҳол бўлиб қолади. Шундай қилиб, аниқ ўрнатилган назорат маъсул шахсларнинг оралиқ қарорларни асосланган ҳолда қабул қилиш ва ўзи бошқараётган бўлимнинг фаолиятини режалаштираётганда олдига қўйилган мақсадларини қайта кўриб

чиқиш имкониятини яратади. Шунинг учун ҳам маъсуллик марказларининг фаолиятини назорат қилишни амалиётда тескари алоқа ҳам деб юритилади. Сегментлар бўйича ҳисобот маълумотлари ҳилма-хил бошқарув қарорларини қабул қилиш учун жуда ҳам зарур. Чунки ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида, шароитлар, воқеликлар ва ташқи муҳитлар тез- тез ўзгариб турган бир ҳолатда субектлар ушбу муҳит ва шароитга тезлик билан мослашган тақдирдагина уларнинг рақобатбардошлиги мустаҳкамланади ва келгусида ривожланиши учун шароит яратилади. Ҳозирги пайтда субектларнинг олдида турган асосий муаммо фаолиятининг таркибини ўзгартириш, яъни йирик субектлар айрим олган кичик субектларга ажралишдир. Ушбу тадбир билан боғлиқ бошқарув қарорини қабул қилишдан олдин фаолиятининг якунини чуқур ўрганиш ва баҳолашни талаб қилади. Ушбу ишни амалга ошириш учун бошқарув ҳисоби тўплаган, ишлов берган маълумотлардан кенг фойдаланиш заруриятини келтириб чиқаради. Раҳбариятнинг ушбу фаолиятини айрим бўлимларга бўлиш бўйича қабул қиладиган қарори иқтисодий асосланган ҳисобларга таяниши шарт. Ушбу ҳолатларда жуда бўлмаганда иккита вариант ўзаро таққосланиши керак. Ушбу таққослаш тегишли субектда сегментлар бўйича ҳисоб ва ҳисобот тизими мавжуд бўлган тақдирдагина амалга оширилиши мумкин. Энг охирги омил бу сегментлар бўйича ҳисоботнинг трансферт боҳолар билан тўғридан тўғри боғлиқлигидир. Чунки ушбу баҳолар асосида сегментлар бўйича ҳисобот шаклланади. Ушбу трансферт баҳолар асосли равишда ҳисобланиши ва жорий қилиниши, сегментларнинг фаолиятини ҳолис баҳолашда асосий омил бўлади. Бухгалтерия ҳисоботини шакллантириш ва тақдим қилиш нуқтаи назаридан субектнинг сегментлари ҳақида қуйидагиларни айтиш мумкин: бухгалтерия ҳисобининг олдига қўйилган мақсади ва вазифаларидан келиб чиққан- ҳолда ташқи фойдаланувчилар учун ҳисобот тузиш ва тақдим қилишнинг зарурлиги; бошқарув ҳисобининг тизимида бўлимлари /сегментлар/ бўйича ҳисоботларни- тузиш ва тақдим қилишнинг зарурлиги. Ушбу талаблар ва ҳолатлар сегментлар бўйича ҳисобот тузишнинг заруриятини келтириб чиқаради. Бошқарув ҳисобида тегишли муомалаларга ишлов берилиб, йиғилиб

ва гуруҳлаштирилиб ички сегментлар бўйича ҳисобот тузилади ва улар тегишли сегментларнинг менеджер раҳбарларига ва субектнинг раҳбарига тақдим қилинади. Ушбу ҳисоботни тузиш ва тақдим қилишдан кўзланган асосий мақсад ички фойдаланувчиларни зарур маълумотлар билан ўз вақтида ва тўлиқ таъминлашдир. Ушбу ҳисоботларни тузиш бўйича қуйидаги тавсиялар берилади: 1. Ички сегментларнинг бошқарув ҳисоби аниқ бир бўлим- сегментнинг фаолиятини ёритиши лозим. Агарда қуйидаги чекинишларга йўл қўйилса кутилаётган натижаларни бермайди: а) аниқ бошқарувчилар, даромад ва харажатлар марказларининг талаблари бўйича маълумотларни акс эттирмай асосан ишлаб чиқаришнинг, сотишнинг ва сарфларнинг ҳажми бўйича маълумотларни ўзида акс эттирса; в) аниқ маълумот бошқарувчи-менеджерга эмас юқори бошқарувчиларга мўлжалланган бўлса; с) умумий вазифалар бўйича умумий ва ноаниқ маълумотлар кўрсатилса. Чунки самарали бошқарув назорати тўлиқ ва аниқ маълумотлардан фойдаланади. 220 2. Бошқарув қарорларини қабул қилиш учун фақатгина ўз вақтида, аниқ ва тўлиқ берилган ахборотларгина фойдали ҳисобланади. Бухгалтер томонидан тақдим қилинган ҳисобот уни махсус жойда сақлаш учун эмас балки менеджерни қизиқтирувчи ҳолатда ва зарур лойиҳалар билан тақдим қилиш зарур. Ушбу ички ҳисоботларни тақдим қилаётганда менеджерларнинг руҳий ҳолатини инобатга олиш зарур. У ҳисоботнинг жадвал ёки чизма кўринишини ёқтирадими, унинг кейинги режалари ва истаклари, иш юритиш усули ва ҳоказо кўринишларини четда қолдириш мумкин эмас. 3. Илгариги ҳисобот, воқеаларига ва уларни баҳолашга кўп ҳам эътиборни қаратмасдан масъулият марказларининг фаолиятини яна ҳам равонлаштирадиган маълумотларни қидириб топиш фойдали ҳисобланади. Кўпгина ҳолатларда бухгалтер ретроспектив таҳлилга кўпроқ эътибор бериб кейинги фаолиятни баҳолашни саёз ўрганади Натижада илгари содир бўлган хато ва камчиликларга асосий эътибор қаратилади, уларнинг сабаблари аниқланади, тафтиш қилинади, лекин келгусида самарали фаолият кўрсатиш бўйича режаларни ишлаб чиқишга унчалик эътибор берилмайди. Ушбу ҳолатлар бошқарув назоратини сусайтиришга олиб келади. 4. Ички фойдаланувчилар учун

субектнинг фаолият турлари ва бўлим (сегмент)лари бўйича тузиладиган ҳисоботларнинг шаклини тез- тез ўзгартириб туриш мақсадга мувофиқ эмас. 5. Ушбу ҳисоботларни ҳисобланган маълумотлар билан кўп ҳам юклайвериш уларнинг сифатига салбий таъсир қилади. Бошқарувчи битта муқобил тизимга келтирилган ва уларга таянган ҳолда муқобил бошқарув қарорларини қабул қилишга ва аниқ фаолият кўрсатишга ёрдам берадиган маълумотларнинг минимал ҳажми етарли бўлади. Шунинг учун ҳам ҳисоботни олган менеджер у ёки бу хулосани чиқариш ёки фаолиятнинг турини баҳолаш учун қўлида калкулятор билан қўшимча ҳисобларни бажармаслиги ва маълумотлар тўғридан-тўғри баҳолаш учун асос бўлиши лозим. Унинг учун ушбу ички ҳисоботнинг маълумотлари асосида таҳлил қилиниб қабул қилинадиган тадбир ва қарорларни қайта кўриб чиқиш ва тадбиқ қилиш йўлларини ўйлаш муҳимроқ ҳисобланади. Чунки кейинги режалар ва истиқболларга таъллуқли кўрсаткичларни бухгалтер эмас, балки менеджер ишлаб чиқиши ва тегишли қаторни тўлдириши лозим. 6. Тузилган ҳисоботлар асосан ходимларни белгиланган режаларни бажаришга қаратилган асосий маълумотларни ўзида акс эттириши мақсадга мувофиқ. Менеджерга зарур бўлмаган маълумотлар ҳисоботнинг назорат даражасини пасайтиради. 7. Ушбу қарорларни қабул қилиш жараёнларида ҳамма воқеалар ва ҳаракатларни ёзиш имконияти бўлмайди. Чунки ушбу ёзма ҳисоботларни тузиш ва тақдим қилишдан ташқари бухгалтер ҳар бир соҳа ёки бўлимнинг бошқарувчиси билан у ёки бу масалаларни ёритиш ёки чуқур ўрганиш мақсадида суҳбатлар ўтказади. Ички ҳисоботларни тузиш даври, унинг аниқлиги, тўлиқлиги ва тақдим қилиш вақтини ҳар бир хўжалик юритувчи субект ўзининг обектлари ва бошқарув мақсадларидан келиб чиққан ҳолда белгилайди. Субектнинг маъмурияти ушбу масалаларни ечаётганда энг аввало тежамкорлик шартига асосланади, яъни ушбу бўлимлар ва фаолиятнинг турлари бўйича тузилаётган ички ҳисоботга сарфланган харажатлар уларнинг маълумотларидан фойдаланиб қабул қилинган қарорларнинг иқтисодий самарадорлиги натижасидан ошиб кетмаслиги лозим. Тегишли ҳисобот маълумотларини акс эттирган бўлимларнинг масъулият марказларининг қайси турига таъллуқлигига қараб ушбу ҳисоботнинг

шаклларига ҳар хил талаблар қўйилади. Харажатларнинг маркази бўйича тузиладиган ички ҳисоботларнинг асосида назорат қилиш принципи ётади ва ушбу тамойил қуйидаги натижаларга олиб келади: ҳисоботни тақдим қиладиган раҳбарнинг мансаб поғонаси ошган сари ушбу- ҳисоботдаги маълумотлар қамрови бўйича йириклашиб бораверади; 221 юқори поғонадаги раҳбарга тақдим қилинган ҳисобот қуйи раҳбарларга тақдим- қилинган ҳисоботларнинг йиғиндиси бўлиши мумкин эмас. Ушбу усул амалиётда инкор қилишларни бошқариш деб юритилади, яъни юқори поғонадаги бошқарувчига у ёки бу бошқарув муомма ойлик ёки кундалик бўлмагунча пастки поғона учун тузилган ички ҳисоботларга мурожат қилиш зарурияти туғилмайди. Tузиладиган ички ҳисобот ўзида хақиқий кўрсаткичларнинг режадаги кўрсаткичлардан фарқи бўйича маълумотларни ёритиши лозим. Натижада ушбу маълумотларнинг асосида амалиётда фарқлар бўйича бошқариш принципини рўёбга чиқаради ва ушбу фарқлар бўйича бошқариш қуйидагиларга ёрдам беради: 1. Субектнинг ҳар бир сегменти ва ишлаб чиқарилган маҳсулотлар бўйича олинган фойданинг ўсишига ёки кўрилган зарарларнинг ҳажмига таъсир қилувчи омилларни тезкорлик билан аниқлашга. Ушбу омиллар қуйидагилардан ташкил топган: ишлаб чиқаришнинг шароити; ишлаб чиқариш кучларининг чегараланганлиги; маҳсулотнинг турлари (ассортименти); баҳоларни белгилашда қўлланиладиган сиёсат; омборхонадаги тайёр маҳсулотларнинг қолдиғи; ишлаб чиқаришда ишлаётган ходимларнинг сони ва уларнинг малакавий даражаси; ҳомашё ва материалларнинг мавжудлиги ва уларнинг қиймати; технология жараёнининг хусусияти ва шунга ўхшашлар. 2. Ушбу салбий фарқларнинг содир бўлишидаги масъул-жавобгар шахслар ёки марказларни аниқлаш. Ушбу масалани ечишда илгари субект бўйича ва айрим олган маҳсулотлар бўйича фарқлар аниқланиб унинг сабаблари чуқур ва ҳар томонлама ўрганилишига қарамасдан ҳар бир харажат марказлари ва масъулият марказлари бўйича ушбу фарқларни аниқлаш ва уларнинг сабабларини ўрганиб салбий кўринишларни тезкорлик билан тугатиш учун чора- тадбирларни ишлаб чиқиб амалиётга қўллаш ушбу муаммони ечишга ёки унинг келгуси даврда содир бўлмаслигига олиб келади. Ушбу шартлардан

келиб чиққан ҳолда сегментлар бўйича ҳисоботларни тузишнинг намунавий шакли қуйидаги кўринишда келтирилган. Бошқарувнинг тизими учун харажат марказлари бўйича тақдим қилинадиган ҳисоботлар (жадваалга қаранг). жадвал Бошқарувнинг тизими учун харажат марказлари бўйича тақдим қилинадиган ҳисоботлар Кўрсаткичлар Ҳисобот даврида Йил бошидан смета бўйича фарқи +,- смета бўйича фарқи +,- Бригадирнинг ҳисоботи Асосий хомашё ва материаллар 43000 -1000 134000 1200 Меҳнат сарфлари 214000 2400 588300 8400 Ёрдамчи материаллар 18500 -300 40000 -800 Технология учун энергия 9800 350 29400 2500 Бошқалар 3400 100 5400 400 Жами 288700 1550 777100 11700 Ишлаб чиқариш сехининг бошлиғига ҳисобот 1-бригада 288700 1550 777100 11700 2- бригада 214500 1120 628200 8900------- ---------- ----------- ----------- ------- ----.- Бригадалар бўйича жами 887800 2460 2753800 26000 Умумсех сарфлари: Сех усталарининг меҳнат хақи ажратмалари билан 126000 0 700000 0 Ускуналарнинг эскириши 104000 0 308000 0 Элект энергия сарфлари 35000 2600 104500 6400 222 Сехни тозалаш сарфи 18900 -670 83500 -3000 Жами 1171700 -4390 3949800 29400 Субектнинг бош менеджерига ҳисобот Ишлаб чиқариш сехи 1171700 - 4390 3949800 29400 Қуйиш сехи 893500 -1900 3026790 2300 Йиғув сехи 1347900 5800 4873200 19800 ------- --------- --------- ----------- ---------- Сехлар бўйича жами 4616100 4390 16155790 4280 Умумхўжалик сарфлари: Иморатларнинг эскириши 35000 0 165000 0 Иситиш ва ёритиш 84000 150 213000 4780 Маъмуриятнинг меҳнат хақи 235000 12300 487600 45780 Субект бўйича сарфларнинг жами 4970100 18190 17021390 93360 Ушбу ҳисоботлардан кўриниб турибдики, ҳар хил бошқарув поғоналаридаги харажат марказларининг ҳисоботлари ўртасида мустаҳкам боғлиқлик мавжуд. Мисол тариқасида кўраётган субектда бошқарув учта поғонадан ташкил топган: бригадирлар томонидан назорат қилинадиган бригадалар; сехларнинг раҳбарлари томонидан назорат қилинадиган сехлар; бош менеджер томонидан назорат қилинадиган субект. Ушбу менеджер ўз навбатида ишлаб чиқариш бўйича жавоб берадиган бош директорнинг муовинига бўйсунади. Илгари қайд қилганимиздек, юқори бошқарув поғоналарига тақдим қилинадиган ҳисоботлар пастки поғонага

топширилган сегментлар бўйича ҳисоботларнинг йиғма нусхаси бўлиши мумкин эмас. Чунки ушбу сарфлар назорат қилинадиган ва назорат қилинмайдиган харажатлардан ташкил топганлиги учун ва пастки бошқарув поғонасида назорат қилинмайдиган харажатларнинг инкор қилинганлиги сабабли ушбу ҳисоботларнинг ўртасида фарқлар вужудга келади. Лекин шуни ҳам таъкидлаш лозимки умуман харажатлар уларнинг содир бўлиш турларидан қатъий назар кимнингдир томонидан назорат қилинади. Мисол, умумхўжалик сарфларини сех ёки бўлимларнинг раҳбарлари назорат қила олмайдилар. Ушбу харажатларнинг сарфи устидан субектнинг бош директори назорат ўрнатади. Чунки ушбу харажатлар ҳамма сех ва бўлимлар учун умумий бўлганлиги сабабли бўлимларнинг раҳбарлари уларнинг сарфи устидан назорат ўрната олмайдилар. Шунга ўхшаш бригадирлар ва усталар назорат қилиши мумкин бўлмаган умумсех ёки умумбўлим сарфларининг устидан мазкур сехлар ёки бўлимларнинг раҳбарлари назорат ўрнатадилар. Бундан ташқари, айрим ҳолатларда субектларнинг бош директорлари айрим сех ва бўлимларнинг бошлиқларини уларнинг назорат қилиш доирасидаги айрим харажатларнинг устидан назоратни амалга оширишдан озод қилишлари ҳам мумкин. Мисол тариқасида ушбу раҳбарлар назорат қилиши мумкин бўлган харажатларнинг икки моддасини: электр қувватларининг сарфи; телефон хизматларининг сарфи кўриб чиқамиз. Электр қуватларининг сарфи устидан назорат ўрнатганда менеджерлар энг аввало иш кунининг охирида ходимлар ўзлари ишлаётган машиналар, ускуналар ва компютерларни токдан ажратиши, ортиқча приборларнинг электрга уланмаслигини назорат қиладилар. Телефон хизматларининг сарфини назорат қилиш учун эса ортиқча сўзлашувларнинг олдини олиш мақсадида ёки кимнинг гаплашганлигини билиш учун шаҳарлараро ва давлатлараро телефон алоқаларини кодлаштириш заруриятини келтириб чиқаради. Ушбу сарфлар унча катта ҳажмда бўлмаса ҳам уларнинг устидан назорат ўрнатиш тадбирлари қимматга тушади, лекин ушбу назоратни ўрнатиш зарур. Шунинг учун ҳам маъмурият ушбу сарфларни менеджерлар учун қуйидаги сабабларга мувофиқ назорат қилинмайдиган 223 деб тан олишга мажбурдирлар: ушбу сарфларнинг аҳамияти унча катта эмаслиги;

тежамкорлик шартига риоя қилиш. Мисол учун элект қувватини тежашдан олинган наф ушбу нафни олиш учун сарфланган харажатлардан ортиқ бўлиши лозим. Чунки бўлимларнинг ички ҳисоботларига асосан назорат қилинадиган сарфларгина қўшилади. Фойда марказлари бўйича тузиладиган ҳисоботларнинг ҳам асосида назорат қилиш имконияти, шарти ётади. Ушбу ҳисобот ҳам бошқарув поғонасига мувофиқ равишда тузилган бўлиб унда кўрсатиладиган фойда марказлари тегишли муомалавий сегментлар бўйича ва ҳудудлар бўйича ташкил қилинади. Пастки табақада жойлашган бўлимларнинг раҳбарлари ўзлари ишлаб чиқарган маҳсулотларнинг сотилиши бўйича масъулдирлар ва улар субектнинг бош директорига бўйсунадилар. Фойда бўйича ҳисобот тузилганда маржинал даромаднинг поғонама- поғона ҳисобланишини талаб қилади, чунки ушбу тартиб бир томондан ўзгарувчан харажатларнинг таъсирини ёрица иккинчи томондан эса якуний молиявий натижани шакллантиради. Бундан ташқари, ушбу тартибда ёндашиш якуний фойданинг таркибини таҳлил қилишни енгиллаштиради. Натижада ҳар бир айрим олинган маҳсулот ва хизматларнинг тўғри доимий харажатларни қоплашга қўшган ҳиссасини ва натижада субектнинг олган умумий фойдасига қўшган ҳиссасини аниқлашга ёрдам беради. Доимий харажатларни қоплашни ҳисобга олишнинг ушбу тартиби сегментларнинг фаолиятларини турлари ва жойланиш ҳудудлари бўйича рентабеллик даражаси тўғрисидаги ахборотларни фойдаланувчиларга етказиб беради. Ушбу ҳолатда ҳам юқорида таъкидланган иккита принцип (шарт)га риоя қилинади: бошқарув поғонасига қараб ҳисоботнинг аналитик даражаси пасайиб боради; - ҳисобот кўрсаткичларининг номланиши йўқолиб боради.- Бўлимларнинг маъмурий бошқарув харажатлари маҳсулот ва хизматларнинг турига тақсимланмайди. Чунки улар жойларнинг доимий харажатлари бўлганлиги учун олинган умумий маржинал даромаднинг суммасидан чегирилади. Ушбу умумий сарфларга шу жойда жойлашган филиал маъмуриятининг меҳнат ҳақи, иморатларни асраш ва бошқа сарфлар киради. Бошқа муомалавий харажатларни субектнинг ўзи амалга оширади. Ушбу харажатлар тегишли бўлим ва филиалнинг харажатлари суммасидан чегирилади (қопланади). жадвал Бошқарув поғоналарининг даражаси

шароитида фойда марказларининг фаолияти бўйича ҳисоботнинг шакли (минг сўм). Кўрсаткичлар Йил бошидан Субект Субектдаги Филиаллар бўйича бўлим Урганч Андижон жами смет а фарқ и смет а фарқ и смет а фарқ и смет а фар қи Маҳсулотни сотишдан даромад 4300 0 65 3300 0 -14 3800 0 115 1140 00 66 Сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи 3000 0 197 3231 0 -199 2650 0 264 8881 0 231 Ялпи фойда 1300 0 -132 1310 185 1150 0 -149 2519 0 -65 Субектнинг муомалавий харажатлари----- - 1500 0 76 Субектнинг муомалавий фойдаси 1019 -141 Сегментлар бўйича фойда юзасидан тузиладиган ҳисоботнинг бошқа алтернатив варианти ҳам мавжуд бўлиб ушбу тартибда маржинал даромалнинг кўрсаткичлари ўрнига 224 сегментларнинг ялпи фойдаси ҳисобланиб аниқланади. Ушбу ҳисоблаш қуйидаги формулага асосан амалга оширилади: ФΣқДΣ-Тм Бу ерда: ФΣ- ялпи фойда; ДΣ- ялпи даромад ва Тм- маҳсулотнинг таннархи. Лекин амалиётда фойда марказлари бўйича ҳисоботларни тузишда ушбу масалаларни чуқурроқ ёритиш имкониятлари мавжуд. Ушбу ҳолатларда ҳисобот сегментларининг муомалавий фойдаларини ёритишгача кенгайтирилади ва фойда эса сегментларнинг олган ялпи фойда суммасидан субектнинг муомалавий харажатларини чегириш натижасида топилади. Бу тартибни жорий қилишда эҳтиёт бўлиш керак, чунки айрим ҳолларда бўлимларнинг хақиқатда олган фойдасининг ҳажмини нотўғри кўрсатишга ва нотўғри баҳолашга олиб келиши мумкин. Ушбу муомалавий харажатларни тақсимлашнинг учта усули олимлар ва амалиётчилар томонидан таклиф қилинаяпти: 1. Тақсимот базаси қилиб меҳнат ҳақи сарфларини олиш; 2. Тақсимот базаси қилиб ҳар бир сегментнинг олган даромадини олиш; 3. Тақсимот базаси қилиб ҳар бир сегментнинг олган фойдасини олиш. Шундай қилиб, ушбу усулларни чуқур ўрганиб қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: фойда марказлари бўйича ҳисобот тайёрлаётганда ташкилий муомалавий харажатларни тақсим қилишнинг мутаносиблик асоси бу сегментларнинг олган фойда суммасидир. Ушбу усул тегишли бўлимлар фаолиятининг самарадорлигини бузиб кўрсатмайди. 7. Хўжалик юритувчи субектларнинг сегментлари бўйича ҳисобот тизимини тузишнинг вазифалари ва босқичи

Сегментлар бўйича ҳисобни юритиш ва ҳисобот тузиш тизимини яратишдан мақсад мулк эгалари ва ҳамма босқичдаги менеджерларни ушбу бўлимларнинг фаолиятини таҳлил қилиш ва оқилона бошқарув қарорларини қабул қилиш учун зарур бўлган тўлиқ, тезкор ва ишончли маълумотлар билан таъминлашдир. Зарурат туғилганда ушбу маълумотларни молиявий ҳисоб тўлиқ ҳолда ва тезкор етказиб бера олмайди. Шунинг учун ҳам сегментлар бўйича ҳисобни юритиш: ҳозирда амал қилинаётган ҳужжатларнинг айланишини такомиллаштиришга ёрдам беради; компаниянинг ва айрим масъулият марказлари фаолиятининг кўрсаткичларини муқобиллаштириш имкониятини яратади; натижада компаниянинг оладиган фойдаси ҳажмининг кўпайишига ёрдам беради. Шунинг учун сегментлар бўйича ҳисоб ва ҳисоботни ташкил қилишда қуйидагиларга амал қилиш лозим: ушбу тизимни тадбиқ қилиш ва унга хизмат қилиш харажатлари улардан фойдаланиш натижасида кўрилган самарадан кам бўлиши керак; ушбу тизим маълумотларининг сирлилигини таъминлаши лозим; тизим автоматлаштирилган ва қулай бўлиши лозим. Сегментлар бўйича ҳисобни юритиш тизими тегишли субектда қуйидаги босқичларни босиб ўтишини талаб қилади: 1-босқич. Масъулият марказларига ажратилган ҳолда бошқаришнинг марказлашмаган таркибини шакллантириш. Масъулият марказлари ўз навбатида фойда маркази ва харажатлар марказига бўлиниши шарт. Ушбу шартдан келиб чиққан ҳолда бошқарув таркибини қуйидагича шакллантириш мақсадга мувофиқ бўлади. (9.5-чизмага қаранг). Ушбу келтирилган лойиҳа бўйича бошқарув ташкил қилинса фойда маркази сифатида айрим олинган ҳар бир дўкон ва харажат маркази сифатида эса идора ва омборлар фаолият кўрсатади. Натижада фойда марказлари бўйича олинган бошқарув ахборотлари асосий ўрин тутади. Чунки уларнинг фаолиятини оқилона ва муқобил бошқариш компаниянинг умумий фойдасига тўғридан тўғри таъсир қилади. Чунки фойда марказлари сарфланган харажатларни қоплабгина қолмай субект учун фойда ҳам олиб келиши керак. Харажатларнинг пайдо бўлиш марказлари ҳисобланган масъулият марказлари бўйича бошқарув ҳисоби ва назорати ўрнатилади. 225 Маъсулият марказларининг фаолияти учун жавобгар шахслар тегишли сегментларнинг

раҳбарларига юклатилган. Ушбу марказларнинг фаолияти ўз навбатида тегишли бўлимларнинг раҳбарлари томонидан назорат қилинади. чизма. «Махмуд» компаниясининг лойиҳадаги ташкилий таркиби. Масъул ходимлар- мутахассислар ва бўлимнинг директорлари мансаб ҳуқуқи чегарасида бошқарув қарорларини қабул қиладилар. Уларнинг ҳуқуқ чегарасидан чиққан айрим муаммо ва масалалар эса бош директор томонидан ёки директорлар кенгаши томонидан ечилади. Директорлар кенгашининг йиғилиши икки усулда ўтказилиши мумкин: департаментларнинг директорлари иштирокида очиқ йиғилиш; зарур департаментнинг директори иштирокидаги йиғилиш. Ушбу йиғилишда кўриладиган ва ечиладиган масалага боғлиқ ҳолда йиғилиш ўтказилади. Мисол, коммерсия директори кейинги кунлардаги товар айланишини таҳлил қилиб 16- дўконда ушбу кўрсаткичнинг пасайиб кетганлигини қайд қилди. Ушбу дўконнинг директоридан келган маълумотга қараганда яқин жойда янги магазин очилиб шунга ўхшаш товарлар билан савдо қилинаётгани маълум бўлди. Демак, ушбу ҳолат бўйича маълум қарор қабул қилиш лозимки: ушбу 16- дўкондаги товарларнинг айланиши ва савдо ҳажмини илгариги ҳолатига қайтариш тадбирини белгилаш; бошқа дўконларнинг яқинида имконияти борича шунга ўхшаш дўконларни қуришга ҳалақит бериш. Демак, ушбу масалага бағишланган мажлисни тезлик билан ўтказиш лозим. Айрим ҳолларда хусусий масалаларни ечиш зарурияти туғилганда у ёки бу дўконнинг директорини алмаштириш масалалари кўрилса бош директор ходимлар билан шуғулланадиган масъул шахс ва коммерсия директорининг фикри билан кифояланиши мумкин. Компаниянинг марказий идораси бўйича ҳолат бошқача бўлади. Ушбу харажат марказининг фаолияти бўйича масъулликни компаниянинг молиявий директорига юклаш мумкин. У идорадаги харажатларнинг пайдо бўлиш сабаби ва жойлари устидан назорат ўрнатади. Ҳамма бўлимларнинг директорлари зарурият туғилганда харажатларнинг ортиқча сарфи бўйича молиявий директорга тушинтириш хатлари ёзиши шарт, чунки ушбу бўлимларнинг, қолаверса компаниянинг бюджети директорлар кенгашининг йиғилишида йилнинг бошида тасдиқланган. Ушбу фарқлар йиғилган ҳолда билдиришнома кўринишида

келгусида қарор қабул қилиш учун бош директорга берилади. Чунки бюджетни тасдиқлаётган вақтда четга чиқиш чегараси ҳам тасдиқланади. 2- босқич. Масъуллик марказлари бўйича сарфланган харажатларнинг моддаларини кодлаштириш. Сегментлар бўйича харажатларни ҳисобга олиш тизимини ташкил Бош директор Бўлимлар директориннг кенгаши Бўлимларнинг директори Маъсулят марказлари Идора Омбор Дўконлар Харажатларнинг маркази Ғойда маркази 226 қилишда ушбу марказларнинг харажат ва даромадларини аниқ ва аналитик ҳолда кўрсатиш, фаолиятининг натижаларини баҳолаш ва ҳисоботларни тузиш учун ҳар бир масъулият маркази бўйича харажат ва даромадларни моддалар бўйича кодлаштириш заруриятини келтириб чиқаради. Ушбу муҳим вазифани амалиётга тадбиқ қилиш учун мазкур компанияда қўлланиладиган счётларнинг ишчи режасини тузишни талаб қилади. Ушбу масалани ечиш тартибини компаниянинг муомала харажатларини ҳисобга олиш жараёнига тадбиқ қилиб кўрамиз. Айрим олинган сегментларнинг фаолиятини назорат қилиш ва баҳолаш учун қуйидаги ишларни амалга ошириш лозим: а) ушбу харажатларни ўзгарувчан, ўзгармас ва шартли ўзгармас харажатларга туркумлаш лозим: ўзгарувчан харажатларга товарларни сотиш ҳажмига мутаносиб равишда ўзгарадиган харажатлар киради; ўзгармас харажатларга эса тескариси, яъни ушбу марказлар фаолиятининг кенгайиши- тавсифланиши ҳажмининг ўзгаришидан қатъий назар ўзгармайдиган харажатлар (дўконни асраш, солиқлар) киради; шартли ўзгармас харажатларга эса юқоридаги гуруҳларга таъллуқли бўлмаган харажатлар киради. б) масъулият марказларининг харажатларини тартибга солинадиган ва тартибга солинмайдиган харажатларга бўлиш: тартибга солинадиган харажатларга ушбу раҳбарларнинг қарорларига асосан ўзгартириладиган харажатлар. Бошқача қилиб айтганда ушбу харажатларнинг миқдори раҳбарнинг қарорига асосан ўзгариши мумкин бўлган харажатлар киради; тартибга солинмайдиган харажатларга эса ушбу марказ раҳбарининг қарори таъсир қилмайдиган харажатлар киради. Ушбу тартибдан келиб чиққан ҳолда компанияда қўлланилаётган счётларнинг режасига қуйидаги ўзгартиришлар киритиш мақсадга мувофиқ бўлади. бир харажат моддасига

қўшимча белгилар қўйилади: 1-ўзгарувчан харажат, 2-ўзгармас харажат, 3- шартли ўзгармас харажат, 4-тартибга солинадиган харажат, 5-тартибга солинмайдиган харажат. Ушбу кодлаштириш бухгалтериянинг ишини кўпайтирмайди, балки ушбу тармоқнинг ҳисобини юритаётган бухгалтерни сегментларнинг харажатлари бўйича таҳлил қилиш учун зарур бўлган маълумотлар билан таъминлайди. Чунки ҳозирги даврда ҳисоб, таҳлил ва баҳолаш ишига компютерларнинг кенг жорий қилиниши ушбу ишларни анча енгиллаштиради. Ушбу таклифдан келиб чиққан ҳолда 9410-«Муомала харажатлари» счётлари гуруҳини амалиётга тадбиқ қилишга ҳаракат қиламиз. Мисол, 9414-"Меҳнат хақи бўйича сарфлар" счётини олиб қарайлик. 9414/1/4. Демак, ушбу харажатлар ўзгарувчан ва тартибга солинувчи харажатлар гуруҳига киради. Ушбу компаниядаги дастлабки ҳужжатларга ишлов бераётган ва муомала харажатлари тўғрисидаги маълумотларни шакллантирадиган бухгалтериянинг иш тартиби сегментлар бўйича ҳисобни жорий қилиш натижада аҳамиятли даражада ўзгармайди. Ушбу ҳисобда илгари кодлаштирилган харажатларнинг моддаси сақланиб қолинади. Харажатлар моддасининг белгилари масъул бухгалтер томонидан шакллантирилади. Мисол, товарларни сақлаш ва ташиш харажатларини 30-дўкон бўйича кодлаштирамиз - 9411/30/11/100. Бу ерда, 9411-"Товарларни сақлаш ва ташиш харажатлари" счёти; 30- аналитик ҳисобнинг биринчи босқичи- магазиннинг номери; 11- аналитик ҳисобнинг иккинчи босқичи- харажатларнинг моддаси; 100- аналитик ҳисобнинг учинчи босқичи- таъсисчиларга бериладиган ҳисоботларнинг шаклланиши. Сегментлар бўйича ҳисобда харажатларнинг туркумланиш белгилари бўйича маълумотлар автомат равишда тақсимланади. Юқорида келтирилган харажатланинг моддаси қуйидаги кўринишда келтирилиши мумкин: 9411/30/11/100, 1.4. Бу ерда қўшимча 1-ўзгарувчан харажат ва 4 эса тартибга солинадиган харажат эканлигини билдиради. 227 Айрим ҳолларда харажатлар бўйича маълумотлар тегишли белгилари бўйича ажратилмаслиги ва тегишли магазиннинг фаолиятини ёритадиган тезкор ҳисобнинг маълумотлари тегишли департаментга умумий суммада тақдим қилиниши мумкин. Шундай қилиб,

сегментлар бўйича ҳисобни ёритадиган бухгалтер ўзининг шахсий компютерига эга бўлган ҳолда бутун бухгалтериядаги ахборотларга кириш имкониятига эга бўлади. Бошқа истеъмолчилар, фойдаланувчилар учун ушбу ахборотларга кириш йўли берк бўлади. Бухгалтерия ахборотларини олиш имкониятлари ушбу бухгалтерияда ишлаётган ходимларнинг мансаб поғоналаридан келиб чиқилган ҳолда белгиланади. Сегментлар бўйича ҳисоботларнинг шаклланишининг тезкорлигини оширишнинг иккита йўли мавжуд: а) камроқ сарф талаб қиладиган йўл. Ушбу йўл танланганда фойда марказлари томонидан товарлар ва кассалар бўйича ҳисоботларни тайёрлаш муддатларини қисқартириш. Ушбу жараёнда касса бўйича ҳисоботни тайёрлашда ҳеч қандай муаммо йўқ. Чунки ҳозирда касса бўйича ҳисобот ҳар куни топширилмоқда. Товарлар бўйича ҳисоботни тайёрлашдаги асосий муаммо ушбу ҳисоботларнинг оралиқ даврини қисқартириш ва тегишли маълумотларни бухгалтерия ҳисобининг тизимига киритишдир. Лекин тегишли дўконлар ва омборлар бўйича ушбу ҳисоботларни ҳар уч кунда топширсалар ҳужжатларга дўкон ва омборларда ишлов бериш ва текшириш уч марта қисқаради. Омборларда товарларнинг ҳаракати бўйича ҳисоботни миқдор- сумма карточкасига ва омборнинг кирим ва чиқим дафтарига асосан кунда тайёрлаш имконияти бор. Шундай қилиб ушбу товар ҳисоботини ҳафтада икки марта топширсалар бухгалтерияда текширилмаган ҳужжатларнинг миқдори ҳам камаяди. Ушбу тартиб қўлланилганда хафтанинг биринчи ярмидаги товарларнинг ҳолати тўғрисидаги маълумот кечи билан раҳбариятга жума куни эрталаб етказилади, бу унинг тезкорлигини оширади ва бошқарув қарорининг нисбатан тўғри қабул қилинишига олиб келади. б) ушбу муаммони ечишнинг иккинчи йўли. Бу йўл кўп сарфларни талаб қиладиган глобал йўл ҳисобланади, лекин ушбу вариант тадбиқ қилинса бошқарувнинг самарадорлиги тубдан ошади. Бу усул ўзида ҳисоботларни автоматлаштириш, яъни товарларнинг ва пул маблағларининг ҳаракатини компютерлашдир. Натижада ҳар кунда олинган, сарфланган товарларнинг натура ва сумма ҳаракатини, пулнинг олинишини компютерга киритиш, ушбу муомалаларни кодлаштириш ва эрталаб марказий офисдаги компютерга ўтказиш имконини яратади. Натижада ўтган кундаги

товарларнинг ҳаракати ва бугун эрталабда мавжуд бўлган товарларнинг турлари бўйича миқдор ва сумма кўрсаткичида тегишли таъминот, коммерсия бўлимларида ва бош директорнинг столида бўлади. Бу эса ўз навбатида тезкор бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос бўлади ва товарларга бўлган талаблар ўрганилади, товарларнинг тақчиллигининг олдини олиш билан бир вақтда у ёки бу дўконда унинг ортиқча йиғилиб қолишига йўл қўймайди. 3- босқич. бир сегмент бўйича режа ва ҳисобот ишларини ташкил қилиш. Бошқарув ҳисобини амалиётга тадбиқ қилиш натижасида масъулият марказлари бўйича сарфлар ва даромадларни режалаштириш имконияти яратилади ва натижада: бизнес сегментларининг баҳо сиёсатини ишлаб чиқиш; ҳақиқий кўрсаткичлар билан режадаги кўрсаткичлар ўртасидаги фарқларни аниқлаш; ушбу фарқларнинг сабабларини топиш имконияти юзага келади. Сегментлар бўйича ҳисоботнинг асосий вазифаларидан бири бизнес сегментлари бўйича тасдиқланган меъёрлардан содир бўлган фарқлар бўйича ҳисоботларни тақдим қилишдир. Ушбу фарқларни ўз вақтида аниқлаш ва сабабаларини билиш натижасидагина уларни тезкорлик билан тугатиш имконияти вужудга келади. Тегишли сегментларнинг бюджет ва меъёрларини бухгалтер -таҳлилчи ишлаб чиқаётганда ушбу сегментларнинг директорлари билан узвий алоқада бўлади, режалаштириш усулларидан фойдаланади, олдинги давр кўрсаткичларини чуқур таҳлил 228 қилиб ўрганиб чиқади, ички стандартлар ва истиқболларни ишлаб чиқади. Ушбу ҳисобот қуйидаги шаклда ва тартибда тузилади (14.8- жадвалга қаранг). Ушбу ҳисобот маълумотларига асосан долзарб муаммолардан бири ҳисобланган товарларнинг оқимини муқобиллаштириш муаммосини ечиш мумкин. Ушбу ҳисобот коммерсия бўлимига топширилади ва ҳамма йўналишлар бўйича товарларнинг ҳаракатини кузатиш ва назорат қилиш имкониятини яратади. Шу билан бир қаторда 14.8-жадвал Товар оқимларининг ҳаракати бўйича ҳисобот (минг сўм) 12-сон дўкон бўйича 01.03-05.03.20хх . йил даври учун. № Кўрсаткичлар Товарларнинг гуруҳи 1. 01.03 санасидаги қолдиқ 350 420 180 190 210 260 2. Кирим, жами 420 360 210 200 160 190 2.1 Мустақил олинган 130 140 110 90 60 80 2.2 Марказлашган ҳолда олинган 290 220 100 110 100 110 3.

Сотилган 530 490 300 320 290 400 4. Дўконлараро берилиши 100 25 30 10 20 0 6. Қайтарилган, жами 20 10 - 10 - 20 6.1 Омборга 9 5 - 10 - 5 6.2 Мол етказиб берувчига 11 5 15 7. Товарларнинг ҳисобдан чиқарилиши 5 - 3 - 4 5 8. 05.03 санасига қолдиқ 115 345 57 50 56 25 коммерсия бўлими, таъминот бўлимларининг директорлари дўконларнинг ва омборларнинг фаолиятини бошқариш ва бир-бирига боғлаш имкониятига эга бўладилар. Мисол, феврал ойининг охирги 8 кунлик (21-28) ҳисоботини таҳлил қилиш натижасида бир қатор дўконларда (3, 9, 18, 21, 24, 29) товарларнинг 1-4 гуруҳлари бўйича ортиқча қолдиғи аниқланди, ваҳоланки ушбу товарлар бўйича тақчиллик 1. 4, 8, 23, 26 дўконларда вужудга келди. Лекин шу вақтнинг ўзида 2-омборда ушбу товарларнинг ўртача 10-13 кунлик захираси мавжуд эди. Ушбу ҳолатларни чуқур ва тезлик билан ўрганиб товарларнинг дўконлар ўртасидаги ва омбордан олинишини оқилона ташкил қилганда товарларнинг айланиши ўртача 5-8 %га ошган ва олинадиган фойда 9-11%га кўпайган бўлар эди. Бундан ташқари битта дўконда (12-дўкон) 5 кун ичида 17000 сўмлик товар ҳисобдан чиқарилган, демак, ушбу дўкон 17000 сўм зарар кўрган. Ушбу рақамни компания бўйича ҳисобласак ўртача 500-530 минг сўмни ташкил қилади. Тегишли дўконлар раҳбарларининг ушбу ҳисоботига асосан ҳар бир дўкондаги товарларнинг турларини тартибга солиш мумкин. Мисол, ушбу дўконда 1-гуруҳ товарларига бўлган талаб анча камайди, яъни 100000 сўмлик товар қолдиғи қолди, лекин бошқа товарларга бўлган талаб ошди. Ушбу маълумотларга асосан коммерсия директори бошқа дўконлардаги шу товарга бўлган талабни ўрганиб унинг бир қисмини бошқа дўконга ўтказиш (100 минг сўм) тўғрисида тезлик билан буйруқ беради ва талаб катта бўлган товарларни (6-гуруҳ) тезлик билан омбордан олишга ёки мустақил сотиб олишга рухсат беради. Кейинги тақдим қилинадиган ҳисобот товар гуруҳлари бўйича уларнинг фойдалилик даражасини аниқлаш имконини яратади. Шу мақсаддан келиб чиққан ҳолда дўконнинг сарфларига қўшиладиган билвосита харажатлар товарларнинг айрим гуруҳлари ўртасида белгиланган тартибда тақсимланади. Шу билан бир қаторда ушбу келтирилган ҳисобот баҳони шакллантириш учун зарур бўлган маълумотларни беради. Бу

ҳисобот улардан фойдаланувчиларнинг хоҳиши бўйича белгиланган даврларда (ҳар куни, 3, 5 кунда) тузилади ва тақдим қилинади (9.9-жадвалга қаранг). Ушбу ҳисоботни чуқур ўрганиш натижасида қайд қилиш мумкинки, айрим товарларни сотишдан юқори даражада фойда олинса 15-20 %гача (5-6 гуруҳ) бошқа 229 гуруҳдаги товарларни сотишдан олинган фойда нисбатан кам даражада, 13 %гача. Демак, дўкон раҳбарининг олдига қўйилган масала ушбу кам фойда олинадиган товарларга қўйиладиган устамаларни қайта кўриб чиқиш ва уларни гуруҳлари бўйича талабга таянган ҳолда тартибга келтириш лозимлигидир. Демак. бошқа дўконлардаги аҳволларни ҳам тезликда ўрганиб чиқиб салбий ҳолатларни тугатиш, товарларнинг гуруҳларини талабга мувофиқ тартибга келтириш ва баҳо сиёсатини қайта кўриб чиқиш масаласини қў яди. Ушбу ҳисоботда харажатларни ўзгарувчан ва ўзгармас харажатларга бўлиш уларнинг масъулият марказларида ўзларини тутиш ва молиявий натижаларга таъсирини ўрганишга ёрдам беради. Айрим ҳолларда ушбу ҳисоботлардан фойдаланувчиларнинг талабларидан келиб чиққан ҳолда ушбу харажатлар яна ҳам майдалаштирилади, яъни улар моддаларга бўлинган ҳолда гуруҳланади ва таъсири ўрганиб чиқилади. Компаниянинг бутун фаолияти юзасидан тузилган йиғма ҳисобот ушбу субект умумий фаолиятининг якунини акс эттиради ва унинг маълумотлари илгари даврдаги натижалар билан солиштирилган ҳолда таққосланиб жорий йилдаги хўжалик фаолияти баҳоланади. жадвал 12- дўконнинг фаолияти бўйича ҳисобот, минг сўм. 01.03- 05.03.20хх йил № Кўрсаткичлар Товарларнинг гуруҳи Жа ми 1 2 3 4 5 6 1. Товарларнинг айланиши 50 45 55 60 80 90 380 2. Товарнинг таннархи 32 23 31 37 47 40 210 3. Даромад 18 22 24 23 33 50 170 4. Дўконнинг харажатлари, жаъми, шундан 8 10 11 11 15 25 80 4.1 Тартибга солинадиган, жаъми, шундан 6 5 6 6 8 14 45 4.1.1 Ўзгарувчан 3,6 2,8 3,4 3,4 4,8 8 26 4.1.2 Ўзгармас 2,4 2,2 2,6 2,6 3,2 6 19 4.2 Тартибга солинмайдиган, жаъми, шундан 2 5 5 5 7 11 35 4.2.1 Ўзгарувчан 1,1 2,2 2,2 2,2 3,1 6 16 4.2.2 Ўзгармас 0,9 2,8 2,8 2,8 3,9 5 19 5. Дўконнинг олган фойдаси 10 12 13 12 18 25 90 6. Идоранинг сарфи, жаъми, шундан 3 4 5 4 6 8 30 6.1 Тартибга солинадиган 2 2,7 3 2,6 3,7 5 17 6.2 Тартибга солинмайдиган 1 1,3 2 1,4 2,3 3 13 7. Якуний

фойда 7 8 8 8 12 17 60 Сегментлар бўйича ўтган ойда тузилган ҳисоботларнинг маълумотларига асосан кейинги йил учун дўконларнинг бюджетлари тузилади, масъулият марказлари юқори даражада фойда олиш учун товарларнинг гуруҳлари бўйича айланиши ва олинадиган даром ади муқобиллаштирилади. Чунки ушбу ҳисоботнинг маълумотларидан компаниянинг ҳамма бўлимлари ўзларини қизиқтирган параметрлар бўйича фойдаланиши мумкин. Юқорида таъкидлаганимиздек, товарларнинг турлари ва уларнинг айланишини назорат қилиш учун сотув бўлимини муомала сарфларининг хажми қизиқтирмайди Ҳисоботларнинг тўлиқ ва ҳар томонлама таҳлили билан тегишли бўлимнинг бухгалтери ва компаниянинг таҳлил гуруҳи шуғулланади. 230 Агарда ушбу ҳисоботларда бюджетнинг бажарилиши юзасидан эътиборга лойиқ фарқлар аниқланса, у вақтда ушбу таҳлил ва фарқнинг вужудга келиш сабабларини аниқлаш учун тегишли бўлимлар ҳам жалб қилинади. Агарда компаниянинг иши яхши ривожланаётган бўлса, у вақтда дўкон ва бўлимлардан кўрсаткичлар қисқартирилган ҳолда ҳисоботлар олинади. Режалаштирилган давр (ой)нинг охирида ушбу сегментларнинг фаолиятини баҳолаш ва олинган маълумот- кўрсаткичларни чуқур таҳлил қилиш лозим. Бунинг учун эса дўконлар, омборлар ва марказий идора бўйича ҳамма зарур кўрсаткичлар акс эттирилган ҳисоботлар тақдим қилинади. Дўконнинг ходимлари ва директорнинг ихлоси эса фақат уларнинг меҳнатини рағбатлантирган вақтдагина ошади ва ўзининг касбига меҳрини уйғотади. Натижада дўконнинг фойдасини оширишдан манфаатдор бўлган директор эса дўконнинг фаолиятида содир бўладиган ва бўлган харажатларнинг устидан қаттиқ назорат ўрнатади ва тартибга солади. Унинг ходимлари ҳам директор билан ҳамжиҳатликда фаолият кўрсатиб дўконнинг ривожланишига кўмаклашади. Ушбу йўналишни қўллаб қувватлаш фойданинг хажмидан келиб чиққан ҳолда белгиланган иқтисодий рағбатлантиришнинг миқдори, мансаб поғоналаридан кўтарилиши ва фаолиятидаги ҳуқуқларининг кенгайтирилиши билан амалга оширилади (жадвалга қаранг). жадвал 20хх йил март ойида 12-дўкон бўйича бюджетнинг бажарилиши бўйича ҳисобот (минг сўм) № Кўрсаткичлар Режа Хақ. Фарқ Белги си* 1. Товарларнинг айланиши- жаъми 860

920 60 И 231 идора сарфи 22 22 0 - бошқа сарфлар 14 12 -2 И 5. Фойда ёки зарар (3-4) 70 80 10 И *И-ижобий, С-салбий Ҳисоботдан кўриниб турибдики, ўтган ойда дўкон бюджет кўрсаткичларининг ҳамма параметрлари бўйича режани бажарган. Ой давомида режалаштирилган 70000 сўм фойда ўрнига 80000 сўм фойда олган. Ушбу 10000 сўм ортиқча фойда дўкон директорининг назорат қиладиган сарфларга тўғри таъсир қилишининг натижаси ҳисобланади. Тасдиқланган бюджетга асосан март ойида дўконнинг муомала харажатлари 180000 сўм қилиб белгиланган. Ҳақиқатда эса 160000 сўм сарфланиб 20000 сўм тежалган. Лекин фойда бўйича бюджет топшириғи эса фақат 10000 сўмга ортиқча бажарилган. Чунки бунга ялпи даромад р ежа-кўр с аткичининг бажарилмаслиги сабаб бўлган (240000- 250000 = 10000). Март ойида товарларнинг айланиши режалаштирилганга (920-860) нисбатан 60000 сўмга ошди. Натижада ялпи даромад бўйича режанинг бажарилмаслиги қуйидаги сабабларнинг таъсирида содир бўлиши мумкин: март ойида сотилган товарларнинг сотиб олиш баҳоси режалаштирилган баҳога нисбатан ошиқ бўлган; дўконларда сотилган товарларнинг ичида паст даражада устама қўйилган товарлар кўп ҳажмни ташкил қилган. Демак, 1-сабаб ушбу дўкон директорнинг қарорига боғлиқ эмас, балки бу ташқи омил, яъни тартибга келтирилмайдиган сарфлар ҳисобланса, иккинчи сабабни эса директорнинг ўзи назорат қилиши мумкин эди, чунки устама қўйиш масаласини дўконнинг директори еча олади. Директорнинг фаолиятини баҳолаш жараёнида ушбу сабаблар ва уларнинг исботи инобатга олиниши лозим. Хулоса қилганда ҳар бир дўкон фаолиятининг самарадорлиги товарларнинг айланиши ҳажмининг кўрсаткичи билан баҳоланади. Лекин ушбу баҳолаш холис ҳусусиятга эга бўлиши лозим. Ҳаётдан маълумки, аҳоли зич жойлашган ва ҳаракат қиладиган жойлардаги дўконларда савдо-сотиқ нисбатан кўп амалга оширилади. Бундан ташқари, товарларни сотиш ҳажми товарларнинг тури, уларга талаб ва савдо лицензиясининг мавжудлигига ҳам боғлиқ. Шунга ўхшаган масалаларни асосан компаниянинг бош директори ечади ва бу омиллар дўкон директори фаолиятининг сифати билан боғлиқ эмас. Натижада ушбу омиллар у ёки бу дўконнинг бюджети шакллантирилаётганда ва унинг фаолияти

баҳоланаётганда ҳисобга олиниши лозим. Ушбу юқорида тасниф берилган ва ёритилган баҳолаш чегаралари молиявий чегараларга киради. Фаолиятини баҳолашнинг номолиявий чегараларига эса хизмат қилишнинг сифати, сотувчиларнинг хушмуомала ва чаққонлиги киради. Чунки ушбу хатти ҳаракатлари билан сотувчилар дўкондан харидорларни қуруқ чиқармай у ёки бу товарни сотиб олишга ундайдилар. Марказий идора ва омборлар фаолиятининг натижасини баҳолаш тартиби фойда марказларининг фаолиятини баҳолаш каби белгиланади. Қуйида март ойида марказий идоранинг харажатлар бўйича тузилган бюджетининг бажарилиши бўйича ҳисоботи келтирилган (жадвалга қаранг). Б- бухгалтерия, К-компютер бўлими, Т- таъминот бўлими, М- кўчмас мулк бўлими, С- сотиш бўлими. Харажат марказларининг ходимларини рағбатлантириш учун эса уларнинг шахсий фаолияти, қўшган хиссаси, ижрочилик қобилияти, маданияти эътиборга олинади. Рағбатлантиришлар пул кўринишида- мукофот, дам олиш уйларига ва даволашга бепул йўлланма, саёҳат, хизмат лавозимининг поғонасидан кўтарилиш кўринишида бўлади. Ҳисоботда сарфланган харажатлар тўғрисида маълумотлар келтирилганлиги учун «+» белгиси ижобий ва «-» белгиси салбий ҳолатларни билдиради. Март ойида компаниянинг маъмурияти томонидан сарфланган харажатларнинг бюджетга нисбатан 160000 сўмга тежалгани кўриниб турибди. Ушбу кўринишдаги тузилган ва тақдим 232 қилинган ҳисоботда харажатлар унинг турлари- моддалари бўйича назорат қилишдан ташқари ҳар бир масъулият марказлари бўйича ҳам назорат ва таҳлил қилиш имкониятини яратади. 14.11-жадвал Компания идорасининг март ойидаги бюджетининг бажарилиши бўйича ҳисобот (минг сўм) № Кўрсаткичлар Режа Ҳақ. Фарқи Бўлим коди 1. Меҳнат ҳақи сарфлари 1810 1740 -70 5 2. Меҳнат ҳақи жамғармасидан ажратма 3. Йўллардан фойдаланиш солиғи 4. Маиший хизмат сарфлари 5. Товарларни божхонадан ўтказиш ва экспертиза сарфлари 6. Транспорт хизмати сарфлари 7. Мулкларнинг суғуртаси сарфи 8. Алоқа хизматлари сарфи 9. Ҳисоблаш техникаларини асраш ва улардан фойдаланиш сарфи 10. АВ ва НМА эскириши 11. Банк ва инкассация хизмати 12. Ижара тўловлари 13. Идора сарфлари 14. Хизмат сафари сарфлари 15. Реклама сарфлари

16. Бошқа сарфлар Жаъми 9250 9090 -160 - Ушбу марказларнинг раҳбарларини рағбатлантириш бош директор томонидан амалга оширилса, бўлимларнинг ходимларини рағбатлантириш эса департаментларнинг директорлари томонидан амалга оширилади. Ушбу рағбатлантиришнинг умумий суммаси компаниянинг бюджетида айрим моддада келтирилади. Шундай қилиб, ушбу компанияда сегментлар бўйича ҳисобни ишлаб чиқиш ва амалиётга тадбиқ қилишдан кўзланган асосий мақсад ушбу компаниянинг молиявий барқарорлигини ўстиришдир. Хулоса Сегментлар бўйича ҳисоботнинг асосий вазифаси - бизнес сегментлари бўйича тасдиқланган меъёрлардан содир бўлган фарқлар бўйича ҳисоботларни тақдим қилишдир. Ушбу фарқларни ўз вақтида аниқлаш ва сабабларини билиш натижасидагина уларни тезкорлик билан тугатиш имконияти вужудга келади.

Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

O'xshashlar

Бухгалтерия ҳисоботи

Трансферт баҳони шакллантириш

Корхона активларини бошқариш

Корхона маҳсулотини тавсифлаш

Корхона мажбуриятлари ҳисоби