Трансферт баҳони шакллантириш - Iqtisodiyot - Referatlar

Трансферт баҳони шакллантириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

180 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Корхона баҳо сиёсатида трансферт баҳонинг тутган орни ва мазмуни 2. Трансферт баҳони аниқлаш тартиби ва тамойиллари 3. Трансферт баҳони белгилаш усуллари 4. Трансферт баҳони харажатлар ва қиймат ёндашувлари асосида шакллантириш

www.arxiv.uz Республикамизда бозор муносабатларини ривожлантириш шароитида сотиладиган маҳсулот (иш ва хизмат)ларга илмий асосланган баҳо сиёсатини ишлаб чиқиш бошқарув ҳисобининг асосий вазифаларидан бири саналади. Амалиётда ҳар бир корхона ўз маҳсулотини ишлаб чиқара бошлашидан аввал қанча фойда олиши мумкинлигини режалаштиради. Корхона фойдаси маҳсулот баҳоси ва уни ишлаб чиқаришга сарфланадиган ҳақиқий харажатларга бевосита боғлиқ боғлади. Ушбу ҳолатда маҳсулот баҳоси ишлаб чиқарувчи ёки харидор хоҳиши бўйича баланд ёки паст бўлиши мумкин эинас, у талаб ва таклиф асосида тартибга солиб борилиши лозим. Инфляция жараёнида, яьни, баҳоларнинг ўсиши содир болаётган пайтда пулнинг фойдалилиги пасайиб боради. Шу сабабли, бундай шароитда барча ҳисоб-китоблар қиёсий ёки базис давр баҳоларида амалга оширилиши зарур, акс ҳолда, нотўғри малумотлар асосида оқилона молиявий бошқарув қарорлари қабул қилиб бўлмайди. Шу нуқтаи-назардан қиёсий баҳолардан фойдаланиш молиявий менежментдаги барча ҳисоб-китобларга тегишли талаб ҳисобланади. Бунда бир ўлчамнинг ўзгариши иккинчи ўлчамнинг ўзгаришига қандай таьсир этиши таҳлил қилинади. Ишлаб чиқаришнинг ҳажми ва баҳолар даражаси турлича бўлган ҳолатда фойда суммасини солиштиришнинг бир нечта варианти мавжуд. Маҳсулотнинг қўшимча бирлигини ишлаб чиқариш умумий тушумнинг малум бир бирликда ошишига олиб келади ва у чекланган тушум дейилади. Бунда ўз навбатида харажатлар миқдорининг ҳам бир бирлик миқдорида ошиши кузатилади ва у чекланган харажатлар, деб атаиади. Максимал фойда чекланган тушум билан чекланган харажатлар бир-бирига тенг бўлган ёки улар бир-бирига максимал даражада яқинлашган ҳолда юзага келади. Фойдалиликнинг чекланганлиги назариясига мувофиқ, ишлаб чиқаришнинг ўсиши туфайли чекланган тушум чекланган харажатларга нисбатан тезроқ сурьатларда ўсиб боргунга қадар фойда ҳажми ўсиб бораверади, бироқ чекланган харажатлар чекланган тушумдан ошиб кетган пайтда маҳсулот ишлаб чиқаришни қисқартириш зарур. Шундай қилиб,

www.arxiv.uz чекланган харажатларнинг чекланган тушумга яқинлиги (максимал) энг юқори даражада таьминланганда ёки унга тенглаштирилганда маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ҳажми ва баҳоси ишлаб чиқарувчини энг юқори (максимал) фойда билан таьминлайди. Бозор иқтисодиёти шароитида корхонада баҳони шакллантириш ва бошқариш бўйича тезкор қарорлар қабул қилиш зарурияти туғиладиди. Бунинг учун бошқарув тизимида баҳони шакллантириш бўйича функсионал блокларнинг ўзаро алоқасини таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга Келтирилган чизмадан кўриниб турибдики, баҳонинг шаклланиши ташқи муҳит таьсирига ҳам кўп жиҳатдан боглиқдир. Ташқи муҳитда қуйидаги макродаражадаги ўзгаришлар корхона фаолиятида баҳони шакллантиришга бевосита таьсир кўрсатади: 1. Иқтисодиётдаги ўсиш ва пасайиш (ҳар қандай маҳсулотга бўлган эҳтиёж аҳолининг реал даромадлари, инвестиция фаоллиги, давлат харажатлари, кредит олиш ва уни қайтариш имкониятлари, баҳоларнинг ўзгаришига боглиқ). Шу сабабли ташқи муҳитни таҳлил қилиш корхонани баҳолаш учун бошланғич нуқта ва қадам бўлиб ҳисобланади; 2. Табиий ресурсларга яқинлик ва уларнинг заҳирасига эга бўлиш нафақат маҳсулот ишлаб чиқарувчи, балки қайта ишловчи корхоналарни ҳам стратегик ривожлантириш учун муҳим аҳамиятга эга; 3. Сиёсат ва ҳуқуқ. Корхонанинг фаолият юритишида давлатнинг иқтисодий барқарорлиги, турли хил мулк эгаларининг ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилинганлиги, солиқ қонунчилигининг ўзгариб туриши, божхона ҳуқуқи каби омиллар ҳам ҳал қилувчи аҳамиятга эга; 4. Демография. Корхона жойлашган ҳудуддаги аҳолининг сони ва таркиби унинг фаолиятига катта та ? сир кўрсатади. Агар ҳудудда тугьилиш даражаси юқори болса, болаларбоп маҳсулотлар ассортиментига талаб катта боғлади ёки катта ёшдаги аҳолининг ҳиссасига қараб уларнинг талабидаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш зарур болса, корхона шунга қараб мўлжал олиши лозим;

www.arxiv.uz 5. Ижтимоий-маданий муҳит. Жамиятнинг иқтисодий фаровонлиги ошиб бориши билан унда иқтисодий хавфсизликни таьминлашга, аҳолининг кам таьминланган ва ишсиз қатламларини ҳимоя қилишга имконият ортиб боради. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда корхоналарда баҳоларни шакллантириш бўйича қарорлар қабул қилишга таьсир этувчи омиллар ташқи ва ичкига бўлинади. Ташқи омиллар қуйидагилар билан ифодаланади: 1. Корхона ишлаб чиқараётган товарга бозордаги умумий талаб; 2. Бозорга шу хилда бошқа фирмалар томонидан чиқарилган товарлар ҳажми; 3. Ушбу товарларнинг сифати ва баҳоси; 4. Харидорларни маҳсулот баҳоси паст бўлишига ёки товар сифати юқори бўлишига қизиқиши. Баҳонинг шаклланишига таьсир этувчи ички омилларга қуйидагилар киритилади: — маҳсулотни ишлаб чиқариш таннархи; — узоқ муддатли капитал қўйилмаларни қоплаш имконияти; — меҳнат ва материаллар сифати; — ишлаб чиқариш харажатлари даражаси; — чекланган ресурслардан фойдаланиш даражаси. Трансферт баҳолар механизмини ишлаб чиқиш корхона баҳо сиёсатининг таркибий қисми ҳисобланади. Трансферт баҳо корхона ичида бир жавобгарлик марказидан бошқа жавобгарлик марказига ўтказиладиган маҳсулот (материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар, тайёр маҳсулотлар) ёки хизматлар баҳосини аниқлаш учун фойдаланиладиган баҳодир. 2.Трансферт баҳони аниқлаш тартиби ва тамойиллари

www.arxiv.uz Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш шароитида трансферт баҳони аниқлаш ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган шаклларига бевосита богииқ болади. Ишлаб чиқариш марказлаштирилган ҳолда ташкил этилган шароитда жавобгарлик марказлари ўртасида маҳсулот ва хизматлар алмашинуви кўпроқ ҳақиқий (норматив) таннарх асосида амалга оширилади. Марказлаштирилмаган ҳолда ташкил этилган ишлаб чиқаришларда жавобгарлик марказлари нисбатан мустақил бўлиб, корхона ичидаги узатув (топшириш) баҳоси ҳар бир бўлинма фойдасининг аниқ ва ишончли кўрсаткичини аниқлаш имкониятига эга бўлиши назарда тутилган ҳолда ўрнатилган бўлиши керак. Корхона ичидаги узатув (топшириш) баҳосини танлаш нафақат бўлинма фаолияти натижаларини аниқлаш учун, балки "қандай қилиб ишлаб чиқариш ва сотиб олиш", "сотиш ва бундан кейин ишлов бериш" каби саволлар бўйича қарорлар қабул қилиш, шунингдек, ишлаб чиқаришнинг муқобил вариантларини таҳлил қилишда муҳим аҳамият касб этади. Трансферт баҳони аниқлаш қуйидаги асосий талабларга таянади: — ишлаб чиқариш корхонасининг пировард мақсадига эришишини ва алоҳида бўлинмалар мақсадини корхонанинг умумий мақсади билан уйғун ҳолда бирикиб кетишини таьминлаш; — бошқарувнинг турли даражаларида менежерлар учун мослашувчан ва бир хилда бўлиш; —марказлаштирилмаган ҳолда бошқариш шароитида сотувчи ва харидор бўлинмалар раҳбарларига уларнинг мустақиллигини сақлаб қолишга имкон тугьдириши керак; — ички ва ташқи бозорламинг ўзгарувчан шароитларини тез илғаб олиш, фойдани самарали соҳаларга йўналтириш имконини бериш. Масалан, юқори фойдани солиқлардан имтиёзлар мавжуд бўлган соҳаларга, юқори бўлмаган фойдани эса солиқлари юқори бўлган соҳаларга йўналтириш лозим;

www.arxiv.uz — амалдаги қонунлар талаблари асосида шакллантирилиши ва уларга мос келиши. 3. Трансферт баҳони белгилаш усуллари Корхона ички бўлинмалари ўртасида трансферт баҳоларни шакллантиришда уни белгилаш усулларига алоҳида этибор қаратиш зарур: Трансферт баҳоларни белгилашнинг қуйидаги усуллари мавжуд: — бозор баҳоси; — толиқ таннарх плюс фойда (тўлиқ таннархдан % сифатида); — ўзгарувчан харажатлар плюс фойда (ўзгарувчан харажатлардан %сифатида); — томонларнинг ўзаро келишуви асосидаги шартномавий баҳо; — толиқ ёки қисқартирилган таннарх. Корхона бошқарувчилари, бўлинма-сотувчилар ва бўлинма- харидорларнинг талабларига бирдек жавоб берадиган ягона трансферт баҳо мавжуд эмас. Амалиётда корхоналарнинг бир қисми шартномавий бозор баҳосидан трансферт баҳо сифатида фойдаланади, бошқа бир қисми эса "тўлиқ таннарх плюс фойда" усулидан фойдаланишни афзал кўради. Маҳсулот (иш, хизмат)ларнинг шартномавий бозор баҳоси ҳажми қулай трансферт баҳо ҳисобланади, чунки бу баҳо ҳар бир марказнинг фойдасини мустақил хўжалик бирлиги сифатида таҳлил қилиб чиқиш имкониятини яратади. Агар ташқи бозорда баҳо аниқ болса (масалан, янги маҳсулот турига муқобил товарлар бозори бўлмаганда ва баҳо олдиндан белгиланмаган бўлса), унда "тўлиқ таннарх плюс фойда", яьни, тўлиқ таннархдан фоиз сифатида олинган баҳони қўллаш лозим болади, чунки бундай баҳо бозор баҳосига яқин ҳисобланади ва бўлинмалар фаолияти камчиликларини аниқлашга имкон тугьдиради.

www.arxiv.uz Баҳога устама белгилаш вақтида бутун корхонани фойдалилик коеффицентини эмас, балки мазкур бўлинманинг харажатлари хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. Амалиётда фойда кўпинча молиявий қўйилмалардан олинган даромад ҳисобланади ҳамда белгиланган режа кўрсаткичи билан солиштирилиб борилади. Агар трансферт баҳо сифатида "ўзгарувчан харажатлар плюс фойда" усулидан фойдаланилса хомашё, материаллар, хизматлар ва иш ҳақи каби харажатларни ўзгаришига тузатишлар киритадиган қоидага амал қилинади. Трансферт баҳо ҳақиқий таннарх плюс қўшимча фойда тарзида белгиланиши ҳам мумкин. Мазкур усулдан менежерлар о ; з бўлинмаларида маблағлар сарфи учун жавобгар бўлган ҳолларда фойдаланади. бироқ бу усул маблағьларни тежаш имкониятини пасайтиради, яьни, ҳақиқий таннарх қанча 5нжқори бўлса, бўлинма—сотувчи сотиш баҳосини шунча юқори белгилайди. Шуни назарда тутиш зарурки, таннарх асосида трансферт баҳоларни белгилаш вақтида кои*хона таркибига кирувчи бўлинмаларни фойда ёки инвестиция марказлари сифатида эмас, балки харажатлар марказлари сифатида қараб чиқиш лозим. Бундай шароитда ўзгарувчан харажатлар асосида белгиланган трансферт баҳолар самарали ҳисобланади. Бу усулда қуйидаги иккита шартга амал қилинади: — ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар бирлигига сарфланган активлар қиймати бир хил; — ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар бирлигига тўғри келадиган о 4 згарувчан харажатлар даражаси қолган харажатларга нисбатан деярли ўзгармас. ўзгарувчан харажатлар асосида корхона ичидаги топширувлар пайтидаги баҳо усули тўИиқ таннарх асосидаги усулдан корхона заҳираларидан янада самаралироқ фойдаланишни таьминлашга қаратилганлиги билан ажралиб туради. 4. Трансферт баҳони харажатлар ва қиймат ёндашувлари асосида шакллантириш

www.arxiv.uz Трансферт баҳо сиёсати масаласи бўйича молиячи ва маркетологлар ўртасида уни шакллантиришга нисбатан икки муқобил ёндашув — харажатлар ва қиймат ёндашувлари соҳасида баҳс-мунозара келиб чиқади. Уларнинг моҳиятини 7.2-жадвал ёрдамида ифодалаш мумкин. 7.2-жадвал Трансферт баҳони шакллантиришга нисбатан ёндашувлар Тғ н Харажатлар асосидаги ёндашув қиймат ёндашуви 1. Маҳсулот Харидорлар 2. Технология қийматликлар 3. Харажатлар Баҳо 4. Баҳо Харажатлар 5. қийматликлар ^ Технология 6. Харидорлар Маҳсулот Трансферт баҳони шакллантиришга нисбатан харажатлар ёндашуви энг синалган ва ишончли ёндашувдир. Унинг асосида реал категория ётади, бу — маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотишга сарфланадиган харажатлардир. Ушбу харажатлар маҳсулот ишлаб чиқаришга ва сотишга сарфланган ҳақиқий харажатлар категорияси орқали ифодаланади ҳамда бухгалтерияда дастлабки ҳужжатлар билан расмийлаштирилади. Бунинг устига, малум даражада бу ёндашувнинг нуфузи уни иқтисодий назарияда қўллаб-қувватланиши билан боғлиқ, чунки маҳсулотлар ўртасида харажатларни тўғри тақсимлаш, таннархни шакллантириш ва бошқариш баҳони корхона учун нафлилик нуқтаи назаридан даромад олиш манбаига айлантиради Маҳсулотни сотишда баҳо даражасини сотувнинг ва шунга мос равишда ишлаб чиқаришнинг тахминий ҳажми белгилайди. Шу билан бирга, бошқарув ҳисоби эьтироф этадики, маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришнинг умумий харажатлари ўзгариши бевосита ишлаб чиқариш миқёсига боғлиқ. Ишлаб чиқариш харажатларининг ўсиши билан бир буюмга тўғри келадиган доимий харажатлар суммаси ва ишлаб чиқаришга сарфланадиган ўртача

www.arxiv.uz харажатлар ҳажми ҳам ўсади. Бинобарин, тадбиркор менежер трансферт баҳони белгилаётганда харажатлар усули асосида ёки рақобатчииар томонидан баҳо бўйича қабул қилинган қарорлар таьсири остида пассив баҳо белгилаш ёьлини танламаслиги лозим. Энг оқилона ёндашув — трансферт баҳони шакллантиришга нисбатан фаол ёндашув усули бўлиб, бунда трансферт баҳони бошқариш орқали сотишларнинг зарур ҳажмига мос келувчи ўртача харажатлар ҳажмига эришилади, бу эса корхонани фойдалиликнинг кутилаётган даражасига олиб чиқади. Трансферт баҳони шакллантиришга фаол ёндашув мантиқига ўхшаш масалаларни қуйидагича тавсифлаш мумкин: "Енг паст баҳода сотиладиган товарлар миқдорини катта миқдордаги фойда олиш учун қанчагача оширишимиз керак?" ёки "Сотиладиган маҳсулотларнинг қанча миқдорини кўпроқ фойда олиш учун юқорироқ баҳода сотиш керак?". Айнан мана шундай ёндашув "заиф бозорда (яьни, талаб пасайиб борувчи бозорда) ёки "кучли" бозорда (яьни, талаб ортиб борувчи бозорда) жуда юқори баҳолар харажат ёндашувининг жиддий камчилигини четлаб ўтиш имконини беради. Шуни таькидлаш жоизки, трансферт баҳони шакллантиришга харажатли ёндашувдан воз кечиш корхона менежерларига осон бўлмайди, чунки улар ишлаб чиқаришга янги маҳсулот учун инвестиция қилиш ва баҳони шакллантириш бўйича қарорлар қабул қилингунча, кутилаётган фойдани аниқлашлари лозим. Лойиҳалаштирилаётган янги маҳсулот замонавий техник даражага мос келувчи ўлчамлар ва хусусиятларга эга бўлиши, конструкторлик хизматлари, технологлар, молия-иқтисодий бўлим ва бухгалтерияда техник-иқтисодий асоснома (TIA) билан тасдиқланган боииши лозим. Шу босқичнинг ўзида баҳо аниқланади, у харажатларнинг ўрнини тўлдириши ва инвестицияларни зарурий даражада қоплаши керак. Шундан сўнг маркетологлар (агар шундай мутахассислар бор бўлса) маҳсулот сотиш ҳажмини аниқлайди. Улар

www.arxiv.uz маҳсулот сотишни ташкил этиш, маҳсулот хоссаси ва сифатига харидорларни ишонтиришга интилади. Агар бундай "тарғибот" натижалари ижобий натижа бермаса, корхона раҳбарияти одатда баҳони пасайтириш таклифи ҳисобига вазиятни сақлаб қолишга ҳаракат қилади. Бундай шароитда, одатда, харидорлар бозорда устунлик қиладиган вазият юзага келади. Бунда айнан улар ўз шартларини қўяди ва баҳони янада пасайтиришга эришади. Трансферт баҳони шакллантиришга харажатли ёндашувни мўлжал қилиб муваффақиятга эришиш ғоят мушкул. Бундай шароитда трансферт баҳони шакллантиришга нисбатан қийматли ёндашувга кўпроқ этибор бериш лозим Трансферт баҳога нисбатан қийматли ёндашувнинг вазифаси корхона мижозларининг рағбатлантирилишидан иборат эмас. Бундай натижага баҳога катта чегирмалар бериш ҳисобига ҳам эришиш мумкин., лекин қийматли ёндашув корхона учун сотишлар ҳажмини тобора авж олиши ҳисобига эмас, балки "қиймат — харажатлар" нисбатининг мутаносиблигига эришиш ҳисобига фойда олишни таьминлаши керак. Трансферт баҳони шаклланиши меҳнат бозорида рақобатда бўлган бошқа корхоналар таъсирига ҳам боғлиқ. Шу боис, корхонанинг баҳо сиёсати бухгалтерлар, молиячилар, маркетологлар, менежерлар вабозорни ўрганувчи ахборот хизматчиларининг доимий ҳамкорлиги натижасида туғиладиди ва такомиллашади. Бундай шароитда баҳо сиёсатини шакллантириш корхонага фойда, харидорга эса кўпроқ наф келтириши лозим. Назаримизда, трансферт баҳоиии шакллантиришда маҳсулотнинг зарарсиз сотилишини белгилаш муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун маҳсулотни зарарсиз сотиш баҳосини формула ёрдамида аниқлаймиз: Юқорида таькидланган зарарсизлик баҳосини аниқлаш учун қуйидаги мисолдан фойдаланамиз. 1-мисол. "Шаҳрихонсут" ҲЖнинг 2003-йилги фаолиятини изоҳлайдиган қуйидаги малумотлар келтирилган. Сотишдан олинадиган тушум, (сўм) 358357 Ўзгарувчан харажатлар, (сўм) 288916 Маржинал даромад, (сўм) 69441

www.arxiv.uz Доимий харажатлар, (сўм) 45568 Операцион фойда, (сўм) 23873 Ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми, (дона) 205 Биринчи навбатда, остонавий тушумни белгилаб олиш учун қуйидагича ҳисоб-китоблар амалга оширилади: 1. Маржинал даромад ҳажмини топамиз: 358357 - 288916 қ 69441 3. Маржинал даромад коеффициентини чиқариб ташлаймиз: 69441:358357 қ 0,19 4. Остонавий тушум (зарарсизлик нуқтаси)ни аниқлаймиз: 45568:0,19 қ 239831,6 Остонавий тушумни ҳисоблаб топгач, унинг ёрдамида маҳсулотни зарарсиз сотиш баҳоси аниқланади: 239831,6 : 205 дона қ 1169,9 Демак, маҳсулотни бир бирлигини сотиш баҳоси 358357: 205 дона қ1748,08 сўм бўлса, бир бирликка тўғри келадиган фойда суммаси 578,18 сўмни ташкил этади. Баҳо ишлаб чиқариш билан боғлиқ барча харажатларни қоплаши ва корхонага фойда келтира бошлашига имкон бериш учун уни сотиладиган маҳсулотга қандай белгилаш лозим? Бу саволга жавоб бериш учун қуйидаги мисолдан фойдаланамиз. 2-мисол. Корхона 5000 дона маҳсулот сотишни режалаштирган, бир бирлик маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш учун сарфланган ўзгарувчан харажатлар 1600 сўмни ташкил этади. Доимий харажатлар — 2000000 сўм. Корхона 3000000 сўм миқдорида фойда олишни мўлжаллаган. Маҳсулотни қандай баҳода сотиш керак? 1. Дастлаб, маржинал даромад ҳажмини аниқлаймиз. Бунинг учун доимий харажатларга фойданинг режалаштирилган ҳажмини қўшамиз. 2000000 сўм Қ 3000000 сўм қ 5000000 сўм

www.arxiv.uz 2. Бир бирлик маҳсулотга тўғри келадиган маржинал даромад суммасини топиш учун ялпи маржинал даромад суммасини сотиладиган маҳсулотлар миқдорига боламиз: 5000000 сўм : 5000дона қ 1000 сўм. 3. Маҳсулот бирлиги баҳосини аниқлаш учун ўзгарувчан харажатлар орқали ҳисобланган маржинал даромад суммасига доимий харажатлар ва фойдани қўшиш натижасида аниқланган маржинал даромад суммасини қўшамиз: 1600 сўм Қ1000 сўм қ 2600 сўм Зарарсизлик баҳосини таҳлил қилишга доир юқорида келтирилган формулалар маҳсулотнинг белгиланган ҳажмини сотиш жараёнида фойданинг малум даражасига эришиш учун сотишнинг зарарсиз баҳосини аниқлашга кўмаклашади. Демак, мослашувчан трансферт баҳо сиёсатини юритиш ва унга таьсир этувчи ички ва ташқи омилларни чуқур таҳлил қилиш исте ? молчиларни рағбатлантириш ҳамда товар бозоридаги рақобатда устунликка эришиш имконини беради. Корхонанинг сегментар ҳисоботи 1. Сегментар ҳисоботнинг моҳияти, турлари ва шакллари 2. Корхоналарда сегментар ҳисоботни тузиш тамойиллари 3. Сегментар ҳисобот жавобгарлик марказлари фаолиятини баҳолашнинг асоси сифатида 4. Сегментлар б ўйича даромад ва харажатларни аниқлаш Бозор муносабатлари шароитида бизнес сегменти деб аталувчи янги атама бошқарув ҳисобига кириб келди.

www.arxiv.uz Бизнес сегменти — бу корхонанинг маьлум қисмини ёки нисбатан мустақил бўлинмасини муайян ваколатлар ва масьулият бериш мақсадида ажратишдир. Бошқарув ҳисоби корхонанинг ташкилий тузилмасини ҳисобга олган ҳолда, жавобгарликнинг турли марказлари (бизнес сегментлари) мажмуидан таркиб топади. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда сегментлар бўйича ҳисоботни шакллантириш тартиби 14-сонли молиявий ҳисоботнинг халқаро стандарти (МҲХС) билан тартибга солинади. Бу стандарт 1993-йилдан амал қилиб келмоқда. Унга кўра, сегментларнинг иккита: хўжалик ва географик турлари ажратиб кўрсатилади. Географик сегмент — бу муайян иқтисодий муҳитда товарлар ва хизматлар ишлаб чиқаришда иштирок этувчи, риск ва фойда каби иқтисодий шарт-шароитлар таьсирида, маьлум маконда ҳаракат қилувчи ажратиб қўйилган компонентдир. Сегмент ажратишни тақозо этадиган, фарқ қилувчи ҳолатларни, яьни, кўпчилик омилларнинг мос тушишини 8.1-жадвалда кўриш мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисининг 1996-йил 30 августдаги 1- сонли қарори билан кучга киритилган "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги қонуннинг 7-моддасида таькидланганки, корхона раҳбари ҳисоб ва ҳисоботнинг ички хўжалик тизимини, хўжалик муомалаларини назорат қилиш тартибини, ташқи истеьмолчилар учун молиявий ҳисоботни, солиқлар ва молиявий хужжатларнинг бошқа шаклларини ва ҳоказоларни ташкил этишга мажбур . Ташқи истеьмолчилар учун сегментлар бўйича молиявий ҳисоботни тузиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1998-йил 14 августда 474-сон билан рўйхатга олинган "Ҳисоб юритиш сиёсати ва молиявий ҳисобот» номли Ўзбекистон Республикасининг 1-сонли бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти (БҲМС) билан тартибга солинади. Ушбу стандартнинг 96-бандида қуйидагилар таькидланади:

www.arxiv.uz "фойдаланувчи учун ҳисоб сиёсатини юритишнинг ўзига хос устуворлиги кўрилганда раҳбарлар хўжалик юритувчи субьектнинг таваккалчилиги ва пул оқимининг келажагини баҳолаш имкониятини беришини ҳисобга олишлари керак. 8.1-жадвал Хўжалик ва географик сегментларнинг белгилари бўйича қиёсий тавсифи Сегмент ҳосил қилиш учун мезон Сегментлар Хўжалик Географик Хўжалик ёки географик сегментларни ҳисобот сегменти сифатида ажра-тишни тақозо этадиган омиллар: - сотишларнинг 50% дан ортиғи ташқарида содир бўлган ҳолда; - жами сегментларни сотишдан олинган тушумлари, сегмент фаолияти натижалари активламинг 10%идан ортиқ ёки унга тенг бўлган умумий сум- масига эга бўлганда; - корхона жами тушумларини 75%идан кам бўлмаган улуши Агарда қуйидаги белгилар бўйича ўхшашликлар мавжуд бўлса, маҳсулот (иш, хизмат)лар ишлаб чиқарувчи хўжалик бўлинмалари ўзаро боғлиқ бўлади: - уламинг тавсифланишида; - ишлаб чиқариш жара-ёнлари тавсифида; - мижозлар тури ва тавсифида; - сегментнинг асосий фаолияти натижасида пайдо бўлган харажатлар ва даромадларни тақсим-лаш усулларида; - муайян фаолият турлари учун тартибга солувчи муҳит талабларида (масалан, Бир нечта мамлакат- лардаги гуруҳ, алоҳида мамлакат, мамлакат ичидаги минтақада жойлашган сегментлар қуйидаги белгиларга кўра географик сегмент ҳисобланади: - ўхшаш иқтисодий ва сиёсий шарт- шароитлар; - амаига ошириладиган муомалаламинг ўхшашлиги; - мазкур географик ҳудуддаги муомалалар билан боғлиқ фавқулодда рисклар кутилаётганда; - валюта назоратининг алоҳида қоидалари амал қилганда; - валюта муомалала-ридан

www.arxiv.uz ҳисобот сегментларини ташқи фаолиятининг биргаликдаги жами тушумига тўғри келганда ҳисоботлар мувофиқлаштирилади. солиқлар, банклар ва суғуртада). кутилаётган рисклар мавжуд бўлганда. Ҳисоб сиёсатининг ёритилиши қуйидагиларни ўз ичига олади, аммо ушбу ахборот билан чегараларимайди: "96.17. Фаолият турларини, географик сегментлар ва чиқимларни сегментлар ўртасида тақсимлаш усулларини аниқлаш". Шуни таькидлаш лозимки, юқорида кўрсатилган меьёрий ҳужжатларда сегментлар бўйича ҳисоб ва ҳисобот муаммоси ўзининг толиқ ечимини топмаган. Ташқи истеьмолчилар учун мўлжалланган ва молиявий ҳисоб малумотлари манбасида ишлаб чиқиладиган молиявий ҳисоботдан фарқ қилган ҳолда сегментар ҳисобот ички истеьмолчилар учун мўлжалланади ва махфий ҳисобланади. "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги қонуннинг 22- моддасига кўра, бухгалтерия ҳисобини юритишда маҳфийликка риоя қилинади, бухгалтерия ёзувлари мазмуни билан танишишга фақат раҳбарият рухсати билан ёки қонунчиликда рухсат этилган ҳолларда қўйилади. Бироқ таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, амалиётда кўпинча солиқ ва бошқа назорат органлари бошқарув ҳисоби ҳамда ҳисоботи малумотларига бевосита кириб бориш имкониятига эга бўлмоқда. Бошқарув ҳисобида мустақил ишлаб чиқилган ёки марказлаштирилган ҳолда тасдиқланган бошқарув ҳисоботлари мақсадга мувофиқ. Бу ҳисобот шаклларини аньанавий журнал-ордер шаклини қўлламайдиган корхоналар (кичик корхоналар, фермер хўжаликлари, бухгалтерия ҳисобининг соддалаштирилган шаклини қўллаётган корхоналар, бухгалтерия ҳисобини

www.arxiv.uz компииютерда махсус ишлаб чиқилган жадвалларда олиб бораётган корхоналар), шунингдек, ҳисобнинг журнал-ордер шаклини қўллашга мослаштирилган корхоналар ҳам (аналитик ҳисоб шаклларига ўзгартириш киритиш йўли билан, масалан, янги қўшимча қатор ва устунлар қўшиш орқали, аммо мавжуд ҳисоб тизимини бузмасдан зарур малумотлар олиш учун мувофиқлаштирилади) юритишлари мумкин. Бошқарув ҳисоботининг стандарт (минимал) тўпламига асос бўладиган қуйидаги муҳим шаклларини келтириш мумкин: — материаллар ва бутловчи қисмлар заҳиралари тўғрисида ҳисобот; — тугалланмаган ишлаб чиқариш бўйича ҳисобот; — ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш,ьхизматлар) тўғрисида ҳисобот; — харид қилинган қийматликлар тўғрисида ҳисобот; — тайёр маҳсулот заҳиралари тўғрисидаги ҳисобот; — сотишлар тўғрисидаги ҳисобот; — пул маблағлари ҳаракати тўғрисида ҳисобот; — дебиторлик ва кредиторлик қарзлари тўғрисида ҳисобот; — йиғма ҳисобот. Молиявий ҳисоботнинг афзаллик томони молиявий ҳолатни, корхона фаолияти натижаларини таҳлил этишда ахборот манбаси сифатида қўлланилишида намоён бўлса, сегментар ҳисобот малумотлари эса бизнеснинг ҳар бир сегменти иш сифатини баҳолаш имконини беради.

www.arxiv.uz Корхоналарда сегментар ҳисоботни тузиш тамойиллари Мамлакатимиз ва МДҲ бисоб амалиётида бундай тажрибанинг майжуд эмаслигини ҳисобга олган ҳолда, сегментар ҳисобот тузишнинг баьзи тамойилларини кўриб чиқиш зарур: — сегментар ҳисобот аниқ манзилли, ишончли, тушунарли, муҳимлик каби хусусиятларни ўзида акс эттириши ҳамда асосан харажатлар, даромадлар, маҳсулот сотиш ҳажмини ҳисобга олишга ёьналтирилган бўлиши лозим; — ички ҳисобот тезкорлик, эҳтиёткорлик, таққосланувчанлик хусусиятларига эга бўлиши ҳамда менежернинг режалари, психологияси ва усулини назарда тутиши керак; — сегментар ҳисобот аҳамиятли, ҳаққоний, холис тақдим этилган бўлиши, изчил ва тугалланган бўлиб, жавобгарлик маркази ишини янада яхшилашга ёьналтирилиши лозим; — сегментар ҳисоботнинг шакллари ва регистрларини тез-тез ўзгартириш мақсадга рнувофиқ эмас, чунки бу ҳолат уларнинг самарадорлигини пасайтиради; — бошқарувчига минимал ҳажмдаги ҳамда мураккаб ҳисоб-китобларсиз, тизимлаштирилган ҳисобот тақдим этилиши лозим; — ҳисоботнинг бош мақсади корхона жамоасини жипслаштириш, уларнинг салоҳиятларини корхона инвестиция лойиҳалари ва бизнес- режасини амалга оширишга ёьналтириши лозим. — бошқарув сегментар ҳисоботи корхона ҳисоб сиёсатига мувофиқ келиши билан бирга молиявий ҳисобнинг халқаро стандартлари, ҳисоб ва ҳисоботнинг миллий стандартлари, давлатимиз томонидан қабул қилинган меьёрий-ҳуқуқий манбага ҳам асосланиши лозим. Сегментар ҳисобот жавобгарлик марказлари фаолиятини баҳолашнинг асоси сифатида

www.arxiv.uz Сегментлар бўйича ҳисоботни жавобгарлик марказлари бўйича шакллантирилган ҳисобот сифатида таВифлаш мумкин. Сегментлар (жавобгарлик марказлари) бўйича ҳисобни ташкил этиш зарурати муносабати билан бошқарув ҳисобида уларнинг чегараларини қуйидаги мезонларга мувофиқ белгилаш лозим: — мустақил сегмент ҳисоботлари қандай кўринишда бўлиши лозим (яьни, сегментар ҳисобот бирлжкларини ажратиш мезони); — сегментлараро ўзаро ҳисоб-китобларда баҳони шакллантиришнинг қайси усули қўлланилиши зарур; — даромадлар ва харажатлар, активлар ва мажбуриятларни сегментларга тақсимлаш учун қандай асос мавжуд бўлади? Мустақил сегмент ҳисоботи шаклланиши шарт-шароитлари сифатида ҳар бир хўжалик ва географик сегментнинг ички ҳисоботларидан фойдаланиш лозим. Бозор иқтисодиёти шароитида корхона сегментлари ўртасида ички ҳисоб-китоб нархларини ўрнатиш, яьни, трансферт баҳо ҳосил бўлиши ҳам муҳим аҳамият касб этади, бунда битта жавобгарлик маркази ўз маҳсулоти ёки хизматларини бошқа жавобгарлик марказига узатади, натижада бўлинмалар ўртасида ўсиб борувчи тартибдаги баҳолар юзага келади. Трансферт баҳолари бўйича сегментар ҳисоботни тузишда, трансферт баҳоларни ҳисоб-китоб қилишнинг қуйидаги усуллари таҳлил қилинади: — бозор баҳолари асосидаги; — таннарх (ўзгарувчан ёки толиқ) асосидаги "таннарх плюс" тамойили бўйича; — шартномавий трансферт баҳолари асосидаги (маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида бозор коньюнктураси ва харажатлари таьсири остида). Бозор баҳоларининг шаклланиши обьектив хусусиятга эга бўлган шароитда трансферт баҳоси ҳам жавобгарлик марказлари менежерларининг ва харидорларнинг муносабатлари ҳамда малакаларига бевосита боғлиқ

www.arxiv.uz бўлмайди. Бу усулнинг заиф томонини ҳам таькидлаш лозим, яьни, унинг жорий этилиши ривожланган бозор муҳитини талаб қилади, бундан ташқари корхона жавобгарлик марказлари (сегментлари) ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар, кўрсатиладиган хизматларга бозор баҳоларининг даражаси тўғрисида ахборот йиғиш учун қўшимча харажатлар қилиши лозим. "Таннарх плюс" номли иккинчи усулда кутилаётган фойда миқдори устига маьлум фоиз қўйилади. Масалан, битта бўлинма маҳсулот (ишлар, хизматлар) тўлиқ таннархининг 110 %ғи ҳисоб-китобидан келиб чиқса, бошқа сегмент эса сегментни узатувчи маҳсулот бирлигига ўзгарувчан таннархни 150 %ли ҳисоб-китобидан келиб чиқиши мумкин. Сегментлар бўйича даромад ва харажатларни аниқлаш Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналар амалиётида сегментлар бўйича даромад ва харажатларни аниқлаш муҳим аҳамиятга эга, Бухгалтерия ҳисобининг 14-сонли "Сегментлар бўйича ҳисобот" номли халқаро стандарти (БҲХС)га кўра, сегментар ҳисоботда бирламчи акс эттириладиган қуйидаги ҳолатлар назарда тутилиши лозим: — ташқи мижозлардан олинадиган даромадлар; — бошқа сегментлар билан бўладиган муомалалардан олинадиган даромадлар; — активларнинг баланс суммаси; — сегментларнинг мажбуриятлари; — асосий воситалар ва номоддий активларни сотиб олиш харажатлари; — амортизацияхаражатлари; — ассоциациялашган компаниялар ёки қўшма корхоналар фаолиятида иштирок этишдан олинган соф фойда ёки зарарлар ва инвестициялар ҳиссаси; — даромадлар ва харажатлар, активлар ва мажбуриятларни таққослаш. Сегмент даромадлари корхона сегментига ёки умумий тушум

www.arxiv.uz таркибига бевосита киритилиши мумкин. Сегмент даромадларига қуйидаги кўрсаткичлар тегишли эмас: — молиявий қўйилмаларни сотишдан олинган фоизлар, дивидендлар ва даромадлар (бундай даромадлар сегментнинг асосий фаолияти боиган ҳоллар бундан мустасно); — фавқулодда даиьомадлар (форс-мажор мажбуриятлар). Сегинент харажатлари - бу бевосита сегмент таркибига киритилиши мумкин бўлган харажатлар ёки уиарни корхона умумий харажатларининг бир қисми сифатида намоён бўлишидир. (8.3-жадвал). Ушбу жадвал малумотлари корхона сегментлари харажатларини қиёсий таҳлил қилиш имконини беради ва уларни пасайтириш ёьналишларини ишлаб чиқишда муҳим аҳамият касб этади. Сегмент харажатларига қуйидагилар киритилмайди: — қисқа ва узоқ муддатли молиявий қўйилмалар бўйича харажатлар (улар сегментнинг асосий фаолияти бўлган ҳол бундан мустасно); — даромад (фойда) солиғи; — фавқулодда харажатлар (форс-мажор мажбуриятлари). Корхонада ички (сегментар) ҳисоботларни бухгалтер бошқарув ҳисоби малумотларига асосланиб тузади. Сут маҳсулотлари комбинатининг молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботи ва унинг муомала сегментлари (млн. сўмда) Кўрсат- кичлар Товар ишлаб чиқариш сегментлари Тиббиёт муасса- салари Мактаб-гача тарбия муассаса-лари учун Савдо корхо- налари учун Умумий овқатла-ниш корхона- лари учун Жами 1 2 3 4 5 6 1. Сотишдан олинган тушум 39,8 50,8 26,0 132,0 248,6 2. Чегирмалар "-" устамалар "Қ" Қ34,0 Қ16,8 Қ 10,6 -38,6 Қ22,8 3. Сотиш- нетто 73,8 66,4 36,6 93,4 270,2 4. Сегментлар- нинг харажатлари 29,2 18,8 17,0 12,6 77,6 5. 64,2 55,0 49,4 24,0 192,6

www.arxiv.uz Сегментлар- нинг молиявий натижалари 6. Тақсимлан- маган харажатлар (маьмурий) 19,9 17,2 15,4 7,5 60,0 7. Корхонанин г молиявий натижаси 44,3 37,8 34,0 16,5 132,6 8.3-жадвал Самарқанд "Бравосут" қўшма корхонасида бошқаришнинг турли даражаларида харажат марказлари бўйича умумлаштирилган ҳисобот, минг сўмда Кўрсаткичлар Ҳисобот даври, III чорак Жами: йил бошидан Режа Ҳақиқ. Режа Ҳақиқ. Н»л бригада бўйича ҳисобот Асосий материаллар Ёрдамчи материаллар Бевосита меҳнат ҳақи харажат-лари, ажратмалари билан Технологик эҳтиёжлар учун энергия харажатлари Бошқа харажатлар ЖВал бригада бўйича жами 8600 3700 42800 1960 680 57740 -200 -60 Қ480 Қ70 Қ20 Қ310 26800 8000 113660 5880 1080 155420 Қ240 -160 Қ1680 Қ500 Қ80 Қ2340 Сут сехи бўйича ҳисобот Н°л бригада 57740 Қ310 155420 Қ2340 Н°2 бригада 35440 Қ222 129700 Қ1780 ЖВ»3 бригада 44680 Қ20 137000 Қ720 ЖВ°4 бригада 39700 -60 128640 Қ360 Бригадалар бўйича жатни 177560 Қ492 550760 Қ5200 Умумишлаб чиқариш Харажатлари -Сех устасининг иш ҳақи, 25200 - 140000 - Ажратниаиари Дииан - Сех ускуналарининг эскириши 20800 — 61600 -

www.arxiv.uz -Умумишлаб чиқариш эҳтиёжлари- 7000 Қ520 20900 Қ1280 Га сарфланган электренергия -Кичик хизмат кўрсатувчи 3780 -134 16700 -600 Ходимлар харажатлари Умумишлаб чиқариш харажатлари- 234340 Қ878 789960 Қ5880 ни жами, бригадалар харажатлари билан Комбинат бўйича ҳисобот Сут сехи 234340 Қ878 789960 Қ5880 Пишлоқ пишириш цехи 240600 -780 861200 -1740 Сут-қатиқ маҳсулотлари ишлаб 269580 Қ 1160 974640 Қ3940 чиқариш сехи Ёрдамчи сехлар 178700 -380 605358 Қ460 Сехлар бўйича жами 923220 Қ878 3231158 Қ8540 Давр харажатлари: т~и т*ғ ғғ ғ*ғ ғ~ғ ЛКорхона идораси 7000 — 33000 Биноларининг эскириши 2.Бошқарув ходимлари иш 47000 Қ2460 97520 Қ9156 ҳақи, ажратмалари билан 3.Асосий воситаларни 16800 Қ300 42600 Қ956 суғурталаш харажатлари - бошқа маьмурий харажатлар Давр харажатларининг жами 1400 72200 Қ 150 Қ2910 8000 181120 Қ653 Қ10765 Корхона бўйича жами 995420 Қ3788 3412278 Қ19305

www.arxiv.uz Фойдаланилган а дабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуни. Т., «Халқ сўзи» газетаси, 1996. 2. Каримов И.А. «Эргапган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлидан изчил бориш - асосий вазифамиз». Т.12.-Т.: «Ўзбекистон». 2004.-400 б . 3. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1997 йил 15-январ 5- сон буйруғи (йиллик ва ярим йиллик ҳисоботни тўлдириш тўғрисида). Т., «Ўзбекистон Республикаси Молиявий қонунлари» ойлик нашр, 1997. 4. Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти 0-21. 5. Бобожонов О.,Хасанов Б. Финансов ы й учет. - изд. ТГЭУ, 2001 6. Бобожонов О.У. Молиявий ҳисоб. Т., «Меҳнат», 1999. 7. Молиявий ҳисоб. КАРАНА корпорацияси, Т., 2000. 8. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.:Союзаудит. 1997. 9. Палий В.Ф., Палий В.В. Финансов ый учет., -М.: ФБК. 2001 10. Ризақулов А.А., Иброҳимов А.К., Ҳасанов Б.А., Усанов А.У., Маматов З.Т. Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари. 1- III том. ТМИ ва ИУТ, 1994. 11. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Трансферт баҳони шакллантириш

Халқ истеъмоли товарларига баҳони шаклланиши

Бошқарув ҳисобининг назарий асослари

Бошқарув қарорларини қабул қилиш

Стратегияни шакллантириш ва танлов.