Корхона молиявий ҳолатини таҳлили - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхона молиявий ҳолатини таҳлили

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

572.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Молиявий таҳлилнинг мақсадлари ва манбалари 2. Бухгалтерия балансининг таркиби ва тузилиши. 3. Мол - мулк таркиби таҳлили. 4. Маблағлар манбаи таҳлили. 5. Айланма маблағларни қоплашга ўзлик манбаларни етарлилигини ёки етишмаслигини таҳлили. 6. Молиявий барқарорлик таҳлили. 7. Тўлов қобилияти таҳлили. 8. Маблағлар харакатчанлиги таҳлили. 9. Айланма маблағларнинг айланишини таҳлили

Молиявий таҳлилнинг мазмуни, вазифаси ва манбалари Мустақиллик бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида турли мулк шаклидаги корхоналар фаолиятига тўлиқ эркинлик берди. Айниқса савдо- стиқда эркин муносабат юритиш, ҳамкорликда фаолият кўрсатиш учун шерик танлай билиш, ўзи ишлаб чиқарган маҳсулот ва уни сотишдан олган даромадга тўлиқ эгалик қилиш молиявий кўрсаткичларининг ўзгаришига бевосита таъсир этади. Янгича иш юритиш аввал учрамаган муаммоларни келтириб чиқармоқда. Жумладан, ташқи ва ички бозордан тажрибали мижоз ва ҳамроҳ танлаш билан бирга уларнинг молиявий имкониятларини ўрганиш зарурлигини кўрсатади. Корханалар фаолиятини ўрганишда бухгалтерия ҳисоботи асосий манба бўлиб хизмат қилади. Улар молиявий маълумотларнинг умумлаштирилиши натижасида тузилади ҳамкорликда ишловчилар ўртасида бир-бирини ўрганиш воситаси бўлади. Ґисобот маълумотлари асосида корхона фаолиятини ўрганишга қизиқувчиларни шартли равишда бевосита ва билвосита талабгорларга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга мулк эгалари, қарз берувчи, мол етказиб берувчи, харидорлар, солиқчилар, молиячилар, корхона ишчи ва раҳбар ходимлари киради. Ґар бир қизиқувчи ўзининг манфаати ва талабига қараб молиявий ҳисоботларни таҳлил этади. Мулк эгаси сармоядан қанчалик самарали фойдаланилаётганлиги, қўшма олинадиган даромад суммаси билан қизиқса, қарз берувчи берилган маблағни қайтариб олиш имкониятини олдиндан билишга харакат қилади. Билвосита қизиқувчи истеъмолчиларга аудиторлик фирмалари, биржалар, ассоциация вакиллари, матбуот ходимлари, касаба уюшмалари ва бошқалар киради. Улар молиявий ҳолатга алоқадор бўлмасада, биринчи гуруҳ талабгорларининг манфатини ҳимоялаш мақсадида ҳисобот маълумотларини ўрганадилар. Молиявий маълумотлардан фойдаланган ҳолда корхоналар фаолиятига тўғри баҳо бериш муҳим вазифадир. Ушбу китобда бухгалтерия 2

ҳисоботи асосида корхоналар фаолиятининг молиявий таҳлилини ўтказиш услуби баён этилган. У молиявий ҳисоботни ўрганишга қизиқувчи тадбиркорлар, солиқ, молия, банк тизими ходимлари ва кенг китобхонлар оммаси учун мўлжалланган. Бозор иқтисоди шароитида жавдал, жамоа, қўшма, кичик ҳиссадорлик, ҳусусий ва бошқа шаклдаги мулкка эга бўлган корхоналар молиявий аҳволини ўрганишнинг мазмуни шундан иборатки, бунда ўз вақтида пул тушумларининг келиши, ҳисоблашиш интизомига риоя қилиш, ҳусусий ва қарз маблағларининг тўғри нисбатга бўлишини таъминлаш, молиявий тартиб ва интизомга, барча ишлаб чиқариш буғинларида иқтисод ва тежамкорликка риоя қилиш муҳим аҳамият касб этади. Корхоналарнинг молиявий ҳолати кўп жиҳатдан - баҳо, кредит, фойда ва уни иқтисодий тақсимланиш механизмига боғлиқдир. Барқарорлик бўлган жойда барча хўжалик муомалалари ва ҳисоб-китоблар ўз вақтида бажарилади. Шу боис бозор шароитида ҳар қандай корхонанинг молиявий аҳволини билиш ва ўрганишга эътибор кучаймоқда. Молиявий таҳлилнинг асосий мақсади қуйидагилардан иборат: - корхонанинг молиявий аҳволини ҳар томонлама ўрганиб, унинг ҳолатига аниқ ва ҳолисона баҳо бериш; - маблағ ва манбаларнинг жойланишини текшириш, уларни тўғри йўналишда ишлатилганлигини аниқлаш; - ҳисоблашиш ишларининг ўз муддатида бажарилганлиги, дебитор ва кредиторлик қарзлари таркибини ўрганиш; - корхонанинг ўзига қарашли маблағлари билан қарз маблағлари ўртасидаги нисбат ва айланма маблағларни манба билан таъминланганлигини текшириш; - молиявий интизомга қанчалик амал қилишни аниқлаш ва тўлов қобилиятига баҳо бериш; - корхона мулкининг кадрлиги ва тез пулга айлана олиш даражасини ўрганиш; 3

- айланма маблағлардан фойдаланишга баҳо бериш ва корхонанинг молиявий аҳволини яхшилаш бўйича таклифлар баён этиш ва ҳ.к. Таҳлилнинг асосий мақсади - молиявий фаолиятдаги ютуқ ва камчиликларни аниқлаб, маблағлардан янада тўғри фойдаланган ҳолда ҳисоб-китоб тартибини мустаҳкамлашга қаратилади. Демак, бу маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни сотиш, ҳаражатларни тежаш, пул-молия алоқалари ва бошқа фаолиятларнинг бир-бирига боғлиқлигини кўрсатади. Молиявий таҳлилни бажаришда зарур бўладиган манбаларга корхона баланси, унга қилинган иловалар ва бошқа ҳисобот маълумотлари киради. Шунингдек, бухгалтериянинг синтетик ва аналитик счетлари маълумотларидан ҳам кенг фойдаланиш лозим. Чунки кейинги йилларда тузиладиган ҳисоботларнинг ҳажми қисқариб, таҳлил имкониятларини чегаралашга олиб келмоқда. Айниқса маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни сотиш, махсус ва мақсадли маблағлар, заҳира жамғармаси, фойда ва зарарлар, турли хил ҳисоб-китоблар, қийматли қоғоз ва векселлар бўйича маълумотлардан кўпроқ фойдаланилади. Булар хўжалик фаолиятининг тўғри бошқарилиши, унинг молиявий барқарор бўлиши ва тўлов қобилиятининг яхшиланишига бевосита таъсир кўрсатади. Бухгалтерия балансининг таркиби ва тузилиши Баланс- корхона маблағлари ва қоплаш манбаларининг маълум даврдаги ҳолатини кўрсатади. Ґисоб-китоб ишларини халқаро анъанавий талаблар бўйича юритишга оз бўлсада яқинлаштирилиши ҳамда 1995 йилда жорий қилинган ва корхоналар тузадиган янги бухгалтерия баланси бозор иқтисоди сари қўйилган дастлабки қадамдир. Замонавий иш юритиш шарт- шароитига мос келувчи балансда актив ва пассив томонлари бўлади. Актив томонида корхона маблағлари, пассивида эса хўжаликнинг ўзига тегишли манбалар, кредитга ва қарзга олинган бошқа манбалар кўрсатилади. Актив маблағларнинг ошиши, пассивдаги манбалар ва фойда (даромад)нинг кўпайиши билан боғлиқдир. Баланснинг барча бўлим ва бандларини чуқур 4

ўрганиш молиявий аҳволни тўлиқ ўзлаштиришнинг асосини ташкил қилади. 1-жадвалда баланснинг кенгайтирилган шакли келтирилган. 1-Жадвал. Бухгалтерия балансини кенгайтирилган шакли Кўрсаткичларнинг номи Сатр коди Ґисобот йили бошига Ґисобот даври охирига 1 2 3 4 Актив II. Узоқ муддатли активлар Асосий воситалар бошланғич (қайта тиклаш) қиймат (01.03) 010 69482 71049 эскириш (02) 011 38698 44548 қолдиқ қиймат 010-011 012 30784 26501 Номоддий активлар: бошланғич қиймат 020 Эскириш 021 қолдиқ қиймат 020-021 022 Капитал қўйилмалар (07.08) 030 92 90 Шўъба корхоналаридаги акциялар (06) 040 Шўъба корхоналарига берилган қарзлар (06) 050 Уюшма корхоналаридаги акциялар (06) 060 Уюшма корхоналарига берилган қарзлар (06) 070 Узоқ муддатли инвестициялар (06) 080 122 10611 Бошқа қарзлар (06) 090 Бошқа активлар 100 1-БЎЛИМ БЎЙИЧА ЖАМИ 012+022+030+040+050+060+070+080+090+100 110 30998 37202 Оборот активлари Ишлаб чиқариш захиралари (10,11,12-13,15,16) 120 22271 47769 Тугалланмаган ишлаб чиқариш (20,21,23,29) 130 198 2084 Тайёр маҳсулот (40) 140 34381 19472 Олиб сотиладиган товарлар (41-42) 150 564 993 Келгуси давр сарфлари (31) 160 3192 25 Пул маблағлари (51,55,56,57) 170 900 2388 Валюта маблағлари 950,52,55,56,57) 180 /азнадаги пул маблағлари (50) 190 қисқа муддатли қўйилмалар (58) 200 Сотиб олинган хусусий акциялар (56) 210 Дебиторлар: Харидор ва буюртмачилар билан ҳисоблашишлар (09,45,62- 82) 220 9091 26291 5

бўнак (аванс) тўловлари (61) 230 16521 4646 бюджет билан ҳисоблашишлар (68,19) 240 4900 13946 ходимлар билан ҳисоблашишлар (73) 250 33 60 шўъба корхоналари билан ҳисоблашишлар (78) 260 2410 уюшма корхоналари билан ҳисоблашишлар (79) 270 2854 таъсисчилар билан ҳисоблашишлар (75) 280 бошқа дебиторлар (63,71,76) 290 1526 2214 II-БЎЛИМ БЎЙИЧА ЖАМИ 120+130+140+150+160+170+180+190+200+210+220+230+240 +250+260+270+280+290 300 93577 125152 Баланснинг активи бўйича ЖАМИ 110+300 310 124575 162354 Кўрсаткичларнинг номи Сатр коди Ґисобот йили бошига Ґисобот даври охирига ПАССИВ Ўзлик маблағларнинг манбалари Устав капитали (85/1) 320 35243 35243 қўшилган капитал (85/2) 330 3866 2967 Резерв капитали (85/3) 340 Тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар) (87) 350 22629 69026 Мақсадли тушум ва фондлар (96,88) 360 27247 14232 Келгуси давр сарфлари ва тўловлари учун резервлар (89) 370 5102 Келгуси дарв даромадлари (83) 380 50 12 1-Бўлим бўйича ЖАМИ 320+330+340+350+360+370+380 390 89035 126582 Мажбуриятлар Узоқ муддатли қарзлар (95,97) 400 Узоқ муддатли кредитлар (92) 410 қисқа муддатли қарзлар (93,94,97) 420 қисқа муддатли кредитлар (90) 430 Ґаридор ва буюртмачилардан олинган (счетларга келиб тушган) бўнаклар (64) 440 4335 6460 Кредиторлар: - мол етказиб берувчилар (60) 450 23085 22777 - бюджет бўйича қарзлар (68) 460 3368 - - меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича қарзлар (70/1, 70/2) 470 1499 3820 - ижтимоий суғурта ва таъминот бўйича қарзлар (69) 480 172 - бюджетдан ташқари тўловлар бўйича қарзлар (67) 500 1887 - шўъба корхоналарига қарзлар (78) 510 111 - уюшма корхоналарига қарзлар (78) 520 395 - бошқа кредиторлар (75/1,71/2,73,76/1,79) 530 2858 545 6

2-Бўлим бўйича ЖАМИ 400+410+420+430+440+450+460+470+480+490+500+510+ 520+530 540 35540 35772 Баланснинг пассиви бўйича ЖАМИ 390+540 550 124575 162354 Маълумотларда ишлаб чиқаришни узлуксиз олиб бориш учун зарур бўлган ва ҳисобот тузиш даврига қиймат шаклидаги мол-мулки ҳамда уни қоплашга жалб қилинган манбалари ўз аксини топади. Бу кеурсаткичлар мол -мулк хажми, таркиби ва кийматини қай даражадалигини ифодалайди. Шунингдек мол-мулкнинг молиялаштириш манбалари, яъни ўзига тегишли манбалар ва четдан қарзга жалб қилинган манбалар ҳолати ҳам пассивда келтирилган. Балансдаги ҳар бир банд ва бўлим корхоналарнинг молиявий ҳолатига боғлиқ, шунинг учун ҳам уни чуқур ўрганиш лозим. Актив қисм-асосий ва айланма маблағларнинг ҳолатини кўрсатиб, молиявий хўжалик жараёнини юритиш вазифасини бажаришда бу мулклардан фойдаланади. Мулк тўпланган молиявий ҳамда давлат ташкилотлари маблағи, ҳусусий шахслар жамғармаси, ҳиссадор ва таъсисчиларнинг улуши, банк кредити, чет эллик сармоядорлар ва ҳакозо маблағлар эвазига сотиб олинади. Айрим ҳолларда таъсисчилар асосий восита ва моддий бойликларнинг ўзини бериши ҳам мумкин. Асосий ва айланма маблағлар ишлаб чиқариш фаолиятини узлуксиз юритишга ҳизмат қилади. Ўз-ўзидан бу фаолият давомида ўзгаради, харакатда бўлади ва таркиби янада янгиланади. Баланснинг биринчи бўлими узоқ муддатли активлар деб номланиб, номоддий актив ва асосий воситалар бошланғич, эскириш ва қолдиқ қийматда, ўрнатиладиган асбоб-ускуналар, тугалланмаган капитал ва узоқ муддатли қўйилма таъсисчилар билан ҳисоб-китоблар ва бошқа оборотдан ташқари бўлган активлардан иборатдир. Номоддий активлар корхонага даромад келтириш ёки унинг ишлаб чиқаришини юритишга шарт- шароит яратувчи, натурал буюм шаклига эга бўлган мулкий ҳуқуқий қийматлар, 7

патентлар, муаллифлик ҳуқуқи, савдо маркалари, «Ноу-хау», ердан, сувдан ва бошқа табиий бойликлардан, бино, иншоот ва курилмалардан фойдаланиш хукукларидан иборат булади. Шунингдек бу бандда ҳиссадорлик жамияти бошқаруви келишувига мувофиқ низом жамғармасини ташкил қилиши учун ажратган номоддий активлари ҳам акс этади. Номоддий активлар таркибида корхона манфаати учун келгусида ишлатилиши мўлжалланган илғор технологиядан фойдаланиш ҳуқуқи, уларни олиб келиш ва ишлатишга тайёрлаш ҳаражатлари қўшилган ҳолда акс этади. Бу ҳолат қўшма корхоналардаги Ўзбекистон Республикасининг фуқароси бўлган юридик шахс билан хорижий сармоядорлар ҳамкорлиги туфайли кўпрок вужудга келади. Ишлаб чиқариш ва хизмат бинолари, иншоотлар ва ускуналардан фойдаланиш харажатлари ижара ҳ а қи суммасига тенг бўлади. Умуман номоддий активлар бошланғич баҳода кўрсатилади, хизмат муддатига қараб унинг эскириши ҳисобланади ва баланс жамланганда қолдиқ баҳодаги сумма қўшилади. «Асосий воситалар» бандида баланс тузилган вақтгача бўлган 01 синтетик счёт қолдиғи кўрсатилади. Бу ҳисобнинг бетида йил давомида кирим қилинган. Кредитига эса йил давомида чиқиб кетганлари акс эттирилади. Асосий воситалар бўйича эскириш ҳисобланади, буни аниқлаш мураккаб. Шунинг учун тўлиқ тиклаш учун ҳисобланган амортизация суммасига эскириш тенг деб шартли қабул қилинади. Амортизацияни ҳисоблаш махсус меъёрлар асосида (бошланғич ёки тиклаш баҳосига нисбатан фоиз ҳисобида) аниқланади. Меъёрлар ҳар бир асосий восита турлари бўйича дифференциялашган, лекин амортизацияни ҳисоблашда асосий воситаларнинг хизмат муддати тугагунча, бошланғич ёки қолдиқ қийматини эскириш сифатида янги яратилаётган қийматга ўтказиши лозим. Ґисоблашнинг тезлашган меъёрини қўллаш мумкин, фақат бу тартиб фаол қатнашувчи (машина, ускуна ва транспорт) воситаларга таалуқлидир. Асосий воситаларнинг эскириши 02 счетда ҳисоблангач, шунга қараб амортизациялашган ёки қолдиқ баҳодаги асосий воситалар ҳажми 8

аниқланади, яъни бошланғич баҳодан (01 счет) эскириш сумма (02 счет) айириб топилади. Шу бандда узоқ муддатга ижара олинган, ишлатилиши ёки концервацияда турганлигидан қатъий назар балансидаги асосий воситалар қиймати акс этади. Баланснинг қолган қисмида капитал қўйилмалар, шуъба корхоналардаги акциялар, шуъба корхоналарга берилган қарзлар, уюшма корхоналардаги акциялар, уюшма корхоналарига берилган қарзлар, узоқ муддатли инвестициялар ва бошқа активлар кўрсатилади. Бу хўжалик ёки пудрат усулида бажарилаётган тугалланмаган капитал қурилиш асосий пода тузиш харажатлар, моддий бойликлар қидириш ишлари учун сарфлар ва шу мақсадларга ажратиладиган маблағларни кўрсатади. Капитал харажатларни корхона ўз маблағи ёки узоқ муддатли кредит эвазига бажариши мумкин. «Узоқ муддатли инвестициялар» бандида ҳамкорликда ишлашга келишганларнинг корхона устав фондига қўшган ҳиссаси ёки берган қарзи, бир йилдан ортиқ муддатга қийматли қоғоз учун қўйган маблағи кўрсатилади. қийматли қоғозлар мулк эгасининг ҳуқуқини акс эттириб, маълум даражадаги қўшимча фойданинг фоизи даромад келтиради. Бундай қоғозлар бошқа корхоналарнинг акция ва облигациялари, давлат томонидан чиқарилган ички займдир, банкдан сотиб олинган узоқ муддатли жамғармали сертификатлардир. Бу банд учун суммани 06 «Узоқ муддатли инвестициялар» счети қолдиғидан олинади. Активнинг II бўлими оборот активлари деб номланиб, асосий ўринни «Ишлаб чиқариш захиралари» банди эгаллайди. Чунки бу бандда корхона ишлаб чиқаришни юритишга зарур булган буюмлар жамланади. Унда ҳом ашё ва материаллар, сотиб олинган ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи буюмлар, конструкциялар ва деталлар, уруғ, ем-хашак, ёқилғи, идишлар ва идишбоп материаллар, эҳтиёт қисмлар, қайта ишлаш учун четга берилган материалларнинг ҳақиқий таннархи (сотиб олиш ва олиб келиш билан боғлиқ харажатлар) кўрсатилади. Ушбу бўлимнинг янги ҳусусияти шундаки, арзон баҳоли ва тез эскирувчан буюмлар бошланғич, эскириш ва қолдиқ баҳоларда 9

келтирилади ҳамда баланс жамланганда фақат қолдиқ баҳодаги, яъни яроқли қиймати қўшилади. II бўлимнинг актив қисмини тўлдиришда асосий маълумотлар «Материаллар», «Ўстиришдаги ва боқувдаги чорва моллари», «Арзон баҳо ва тез эскирувчи буюмлар», «Арзон баҳо ва тез эскирувчи буюмларнинг эскириши», «Асосий ишлаб чиқариш», «Ўз ишлаб чиқаришнинг ярим тайёр маҳсулотлари», «Ёрдамчи ишлаб чиқариш», «Нокапитал ишлар», Келгуси давр харажатлари», «Тайер маҳсулот», «Товарлар», «Савдо устамаси». «Муомала харажатлари», счети қолдиғидан олинади. Пул маблағлари, валюта маблағлар, ғазнадаги пуллар, қисқа муддатли қўйилмалар бандларида материал шаклида бўлмаган бойликлар акс эттирилади. Бу маблағларнинг ҳажми корхонанинг ихтисослашганлиги, бозор муносабатларида таъминотнинг ташкиллаштирилиши ва бошқа кўпгина сабабларга боғлиқ. Масалан, саноатда пул салмоғи юқори бўлса, савдо ташкилотларида эса дебиторлар билан ҳисоб-китоблар кўп бўлиши мумкин, чунки бу товарларни сотишга бориб қадалади. Энг аввало дебиторлар билан ҳисоб-китоблар кўрсатилади, чунки хозирги шароитда бу масалани таҳлил қилиб туриш зарурдир. Дебиторлар бошқа юридик (корхона, ташкилот ва муассаса) ва жисмоний шахслар тўлаши лозим бўлган қарздорларидир. қарздорларни шартли икки гуруҳга ажратиш мумкин: одатдаги ва асосланмаган. Одатдаги қарзларга ишлаб чиқариш, товарлар сотиш ва хизмат кўрсатишга аввалдан қарз бериш, даъво қилиш ва шу каби муносабатлар туфайли юзага келган, аммо тўлаш муддати ҳали етмаганлари киради. Асосланмаган қарзлар фаолият давомидаги камчиликлар, товар ва моддий бойликларнинг камомади, ўғрилик ва ҳар хил йўқолишлар ҳисобига пайдо бўлади. Бу ҳолат доимо назоратда бўлиб, мунтазам таҳлил этиб боришни талаб қилади. Умуман, дебитор қарзларнинг мавжудлиги молиявий аҳволга салбий таъсир кўрсатади. Шу боис товар, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматлар учун олинган векселлар бўйича, шўъба корхоналари, бюджет, ходимлар ва бошқа дебиторлар билан бўлган 10

муносабатлар ҳусусида баланс тузилган даврдаги ҳолат кўрсатилади. II бўлим активида мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган аванслар ва қиска муддатли молиявий қўйилмалар ҳам келтирилади. Маблағларни ўрганишда пул маблағларини таҳлили алоҳида ўринни эгаллайди. Бундай маблағлар ҳисоб-китоб, валюта счёти ва ғазнадаги пуллар тушунилади. Мазкур маблағлар тўлов мажбуриятларини бажарилишида бирламчи восита бўлиб хизмат килади. Айниқса ҳисоб-китоб ва валюта счётидаги маблағлар маҳсулот етказиб берувчилар, пудратчилар, ишчи- хизматчилар, бюджет, банк, суғурта ва бошқалар билан бўладиган алоқа манбаидир. Шу туфайли бу масала алоҳида ўрганилиши лозим. Шу ерда ўтган ва жорий йилдаги кўрилган зарарлар ҳам акс эттирилиши керак. Корхона мулки ва маблағларнинг келиб чиқиш манбалари баланснинг пассивида кўрсатилади. Булар ўзига қарашли ва четдан жалб қилинган манбаларга ажратилади. Жалб қилинган манбаларга банк кредитлари ва кредиторлик қарзлари киради. Пассив ҳам ҳудди актив қисм каби иккита бўлимдан иборат. I бўлимда ўзлик маблағларнинг манбалари кўрсатилиб, бунда устав капитали, қўшилган капитал, резерв капитал, тақсимланмаган фойда ёки қопланмаган зарар, мақсадли тушум ва фондлар келгуси давр сарфлари ва тўловлари учун резервлар, келгуси давр даромадлари киради. Пассивнинг «Устав капитали» бандида хўжалик фаолиятини юритиш учун ажратилган маблағлари кўрсатилади. Ґиссадорлик жамиятларида эса ҳар бир қатнашчининг қўшган ҳиссаси устав фондида кўрсатилади. Дивидент сифатида тақсимланадиган соф фойда ҳажми ҳам қўшилган ҳиссага қараб аниқланади. Демак, устав фонди бозор иқтисоди шароитида юридик шахс сифатида корхонанинг ўзига тегишли маблағи ва акционерларнинг қўшган ҳиссасидан иборат бўлади. Ґар бир қатнашчи шахсий ҳиссасига қараб корхонанинг хўжалик ва молиявий фаолиятига аралашади. Ґамкорликдаги, ҳиссадорлик, қўшма ва кичик корхоналарнинг низом жамғармаси ҳажми қатнашчилар қўшган бадаллар миқдорига боғлиқ бўлади. 11

қўшилган капитал, резерв капитал бандларида корхонанинг бойликларини қайта баҳоланишидан, олган фойдасидан ташкил этилган резервлардан, қўшимча акциялар чиқариш натижаларидан кўпайган ҳусусий манбалар кўрсатилади. I бўлим пассивига тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар) ҳам киритилади. Бу банднинг суммаси корхонани олган фойдаси миқдорига ва унинг тақсимланишига боғлиқдир. Корхона ўз олдидаги фойдадан тўлаши лозим бўлган мажбуриятларини бажариб бўлгандан сўнг, қолган қолдиқ келгусида резерв сифатида фойдаланилишини кўзланиб қолдирилади. Тақсимланмаган фойда банди ўтган йиллардаги фойдадан қолган суммаларни ҳам ифодалайди. Балансда корхонанинг ўз маблағлари манбаи қанча кўп улушни эгалласа, шунчалик молиявий аҳвол ишончли бўлади. «Мажбуриятлар» бўлимида корхонанинг бир йилдан ортиқ муддатга олинган кредит ва қарзлари ифодаланади. Бу узоқ муддатли банк кредитлари ва узоқ муддатли қарзлардан иборат. Банк кредитлари ишлаб чиқаришни техник жиҳозлаш, асосий воситалар сотиб олиш ва кўриш, асосий пода ташкил қилиш ва бошқа купгина истиқболли лойиҳаларни маблағ билан таъминлаш мақсадида олиниши мумкин. қарзлар бандида эса бошқа корхоналардан (банкдан ташқари) олинган қарз суммалари кўрсатилади. Бу бандларни тўлдириш учун зарур маълумотлар «Банкларнинг узоқ муддатли кредитлари» ва «Узоқ муддатли қарзлар» счётлар қолдиғидан олинади. II бўлим пассивини ўрганиш ҳам катта аҳамиятга эга. Бу бўлимда қисқа муддатли банк кредитлари ва қарзларни, корхона ишчи-хизматчилари учун банк кредитлари, товарлар, бажарилган ишлар, хизматлар учун, берилган векселлар, меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича, ижтимоий ҳимоялаш, суғурта, таъминот, мулкий ва шахсий суғурта, бюджет билан, ундан ташқари тўловлар, шуъба корхоналари ва бошқалар билан бўладиган ҳисоб-китоблар кўрсатилади. Булардан ташқари ҳаридорлар ва буюртмачилардан олинган аванслар, кўзда тутилган даромадлар, ҳаражатлар ва тўловлар заҳираси, даргумон қарзлар бўйича захиралар ва бошқа қисқа муддатли пассивлар ҳам 12

ушбу бўлимда акс эттирилади. Шу бўлим пассивида жуда кўп бухгалтерия ҳисобининг счетлари кредит қолдиғи келтирилади. Корхона балансини ўрганишда асосий эътибор йил бошида ўтган даврда мулк ва маблағларнинг қанчалик ўзгарганлиги ҳамда активдаги ҳар бир банд пассивдаги манбаларни қанчалик таъминлаганлигига қаратилади. Мол - мулк таркиби таҳлили. Янгича иш юритиш шароитида корхоналар мулкининг таркибини ўрганиш ва уни кўпайтириш йўлларини аниқлаш хўжалик фаолиятининг таҳлилида муҳим ўрин тутади. Айниқса балансга қараб корхона мол-мулки ва бойлигининг таркибини кузатиш, соф маблаг ҳолатини аниқлаш, имконият меъёрини ўлчашга ёрдам беради. Одатда корхона маблағларига асосан воситалар ва оборотдан ташқари активлар. Материал (меъёрлаштирилган) айланма пул маблағлари киради. Уларни миқдори ҳиссадорлик, ҳамкорлик, кичик ва бошқа корхоналарнинг катта-кичиклигига, ихтисослашуви ва бозор шароити рақобатларига бардошлигига боғлиқдир. 2-жадвалда корхона мулкининг ҳажми ва таркиби келтирилган. Уни тузишда баланс маълумотларидан фойдаланиб, соф, ишлатишга лаёқатли бойликлар ҳолати ўрганилади. Келтирилган маълумотлар баланснинг жами суммасига тенг бўлади. 2-Жадвал Бухгалтерия баланси активининг таҳлили Йил бошига Йил охирига Ўзгариши (+,-) Мол-мулкнинг таркиби Минг сўм % Минг сўм % сўмда % Йил бошига нисбат 1 2 3 4 5 6қ4-2 7қ5-3 8 1. Узоқ муддатли активлар 30998 24,8 37202 22,9 6204 -1,9 5,0 13

2. Оборот активлар Шу жумладан: А) Захира ва ҳаражатлар Б) Пул маблағлари ва қийматли қарзлар В) Дебиторлар 93577 60606 900 32071 75,1 48,6 0,7 25,7 125152 70343 2388 52421 77,0 43,3 1,5 32,3 31575 9737 1488 20350 1,9 -5,3 0,8 6,6 25,3 7,8 1,2 16,3 Баланс активининг ЖАМИ 124575 100 16254 100 37779 - 30,3 Жадвал маълумотларига кўра, корхона мулки йил бошига нисбатан 37 млн. 779 минг сўмга ғки 30,3% га кўпайган. Корхона фаолияти учун корхона бойлигининг кўпайганлиги ижобий ҳолдир. Мулкнинг кўпайиши оборот активлар ҳисобига бўлган, оборот активлар йил охирига 31 млн. 575 минг сўмга ўсган. Унинг жами мулкдаги салмоғи 1,9 % га кўпайган. Захира ва харажатлар йил бошига нисбатан 9 млн. 737 минг сўмга кўпайган. Йил бошига нисбатан 7,8 % га кўпдир. Жами мулк таркибига кўра Захира ва ҳаражатлар йил бошига нисбатан 5,3 % камайган, узоқ муддатли активлар ҳам йил бошига нисбатан 1,9 % га камайган. Бу корхона фаолияти учун салбий ҳолатдир. Молиявий таҳлилнинг муҳим ҳусусиятларидан бири корхона мулки, захиралар ва харажатларни ҳар томонлама ўрганишдир. Бундай маблағлар таркибига ишлаб чиқариш захиралари, яъни ҳом ашё ва материаллар, сотиб олинган ярим фабрикатлар ва комплектловчи буюмлар, конструкция ва деталлар, иккиламчи материаллар ва ўрнатилган асбоб-ускуналар, эҳтиёт қисмлар, парвариш ва боқувдаги чорва моллари, уруғ ва ем-хашак, арзон баҳоли, тез эскирувчи буюмлар ва бошқалар киради. Улар корхонанинг бир меъёрида ишлаши ҳамда маҳсулот ишлаб чиқариши ва шартнома бўйича сотиш режасини таъминлашга етарли бўлиши лозим. Шунингдек захира ва харажатлар таркибига ўсимлик ва чорвачилик бўйича тугалланмаган ишлаб чиқариш, келгуси давр чиқимлари, тайёр маҳсулот ва бошқалар ҳам киради. Тугалланмаган ишлаб чиқариш харажатларини ҳам ўрганиш ва таҳлил этиш лозим. 14

Бозор шароитида айланма маблағлар, захиралар ва тугалланмаган ишлаб чиқариш ҳажми энг кам, соф фаолият кўрсатадиган шароитига етарли бўлиши лозим. Таҳлилда эса баланс маълумотлари ва материалларни ҳисобловчи счётлардан фойдаланилади. Маблағлар манбаи таҳлили. Баланснинг пассив қисмида корхона маблағларининг қоплаш манбалари кўрсатилади. Бозор иқтисодиёти шароитида маблағларни тўлдириш қуйидагилардан иборат: 1. Ўзлик маблағларнинг манбалари. 2. Мажбуриятлар. Бунда энг муҳим ўринни корхонанинг ўзига қарашли устав қўшилган, резерв, капиталлар, тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар), мақсадли тушум ва фондлар, келгуси давр сарфлари ва тўловлари учун резервлар, келгуси давр даромадлари эгаллайди. Устав капитал корхона ихтиёридаги доимий беркитилган асосий ва айланма маблағларнинг ҳажмини кўрсатади. У турли хўжалик муомалалари таъсирида ўзгариб туради. бунга фойданинг тақсимланиши ҳисобига тўлдирилиш, хомийларнинг аъзолик бадаллари, асосий воситаларнинг қайта баҳоланиши ва бошқалар сабаб бўлиши мумкин. маблағларнинг кўпайтириш манбалари таркибида фойда алоҳида ўринни эгаллайди. Фойда ҳажмининг кўпайиши энг аввало Низом жамғармасини тўлдиришга ва бошқа эҳтиёт жамғармалари яратилишга олиб келади. Амортизация ва бошқа фондларнинг ташкил бўлиши ҳам бозор шароитида мазмунан ўзгармоқда. 1991 йилдан амортизация ҳисоблашда тезлаштирган меъёрлар (актив турдаги машиналар, қурилмалар, транспорт ва бошқа воситалар бўйича) қўлланиши ва тўлиқ тиклаш қисми бўйича амортизация ҳисоблаш асосий воситаларн6инг баланс қийматининг маҳсулотлар таннархига ўтказиб бўлгунча қадар бажаришлик каби янгиликлар жорий этилди. 15

Кредит ва бошқа маблағларга қисқа, ўрта, узоқ муддатга мўлжаллаб олинган кредитлар, ўз муддатида узилмаган ссудалар ва бошқа қарз маблағлари киради. Шунингдек кредиторлар билан ҳисоблашишлар ва бошқа пассивлар ҳам шу ерда инобатга олинади. Бунда кредиторлик қарзлардан ташқари бюджетга, суғурта ва меҳнат ҳақи юзасидан корхонанинг қарзлари кўрсатади. Бозор иқтисоди қонуниятлари ва талабидан келиб чиққан ҳолда корхонада қарз кам бўлгани маъқул. 3-жадвалда корхона маблағларининг манбалари кўрсатилган. 3-Жадвал Бухгалтерия баланси пассивининг таҳлили Йил бошига Йил охирига Ўзгариши (+,-) Мол-мулкнинг таркиби Минг сўм % Минг сўм % сўмда % Йил боши. нисбат 1 2 3 4 5 6қ4-2 7қ5-3 8 1. Ўзлик маблағларнинг манбалари 89035 71,5 126582 78,0 37547 6,5 30,1 2. Мажбуриятлар Шундан: а) узоқ муддатли кредит ва қарзлар б) қисқа муддатли кредит ва қарзлар в) кредиторлик қарзлар 35540 - 4335 31205 28,5 - 3,5 25,0 35772 - 6460 29307 22,0 - 4,0 18,1 232 - 2125 -1898 -6,5 - 0,5 -6,9 0,18 - 1,7 -1,5 Пассивининг жами: 124575 100 162354 100 37779 - 30,3 Жадвал маълумотларига кўра, жами манбалар йил бошига нисбатан 37 млн. 779 минг сўмга ғки 30,3 % кўпайган. Ўзлик маблағларнинг манбалари ҳисобот йил бошига нисбатан 37 млн. 547 минг сўмга ғки 6,5 % га кўпайган. Мажбуриятлар ҳам йил бошига нисбатан 232 минг сўмга кўпайган. Жами манбаларга нисбатан мажбуриятлар бўйича режанинг бажарилиши 16

6,5% га камдир. Корхонада узоқ муддатли кредит ва қарзлар мавжуд эмас. қисқа муддатли кредит ва қарзлар жами йил бошига нисбатан 1,7% га ўсган. Кредиторлик қарзлар 1 млн.898 минг сўмга камайган. Жами йил бошига нисбатан бу кўрсаткич 1,5 % га фаолияти учун ижобий ҳолат деб қараш лозим. Айланма маблағларни қоплашга ўзлик манбаларни етарлилигини ёки етишмаслигини таҳлили. Баланс маълумотларига қараб корхонани айланма маблағлари қандай манбалар ҳисобига ташкил этилганлиги ўрганилади. Бундай таҳлилнинг зарурлиги шундаки, корхоналарни молиявий мустақиллиги, барқарорлиги, кредит олишга лайёқатлилиги аниқлашда ўзлик манбалар билан таъминланганлик кўрсаткич муҳим аҳамиятга эгадир. қуйидаги жадвалда захира ва харажатларни қоплашга ўзлик манбаларнинг етарлилигини аниқлаш услуби келтирилган. 4-Жадвал Захира ва харажатларни қоплашга тегишли манбалар билан таъминланганликни таҳлили. Кўрсаткичлар Йил бошига Йил охирига Фарқи 1 2 3 4 1. Ўзлик маблағларнинг манбалари 89035 126582 37547 2. Узоқ муддатли активлар 30998 37202 6204 3. Захира ва ҳаражатларни қоплашга тегишли ўзлик манбалари (1-2) 58037 89380 31343 4. Узоқ муддатли кредит ва қарзлар - - - 5. Захира ва харажатларни қоплашга тегишли узлик ва узоқ муддатли қарз манбалари (3+4) 58037 89380 31343 6. қисқа муддатли кредит ва қарзлар 4335 6460 2125 7. Захира ва харажатларни қоплашга тегишли жами манбалар (5+6) 62372 95840 33468 8. Захира ва харажатларнинг жами 60606 70343 9737 17

9. Захира ва харажатларни қоплашга ўзлик манбаларнинг етарлилиги (+) ғки етишмаслиги (-) -2569 19037 21606 10. Захира ва харажатларни қоплашга ўзлик ва узоқ муддатли қарз манбаларининг етарлиги (+), етишмаслиги (-) -2569 19037 21606 11. Захира ва харажатларни қоплашга жами манбаларнинг етарлилиги (+), етишмаслиги (-) (7- 8) 1766 25497 23731 Маълумотларга кўра, корхонада ҳисобот даври бошида захира ва харажатларни қоплашга ўзлик манбалари 2 млн. 569 минг сўмга етишмаган бўлса: йил охирида бу кўрсаткич 19 млн. 037 минг сўмга етарли суммани ташкил қилган. Йил бошига нисбатан бу кўрсаткич 21 млн. 606 минг сўмга кўпайган. Корхонада ҳисобот даври бошқа заҳира ва ҳаражатларни қоплаш нобарқарор, яъни корхона захира ва харажатларни фақатгина қисқа муддатли қарз манбалари ҳисобига қоплай олган холос. Корхонада заҳира ва ҳаражатларни қоплашга ўзлик манбалари 2 млн. 569 минг сўмга етишмаган. Ґисобот йил охирида захира ва харажатларни қоплаш абсолют. Бунга сабаб корхонада захира ва харажатларни қоплашга ўзлик маблағлар манбалари, узоқ муддатли қарзлар ҳамда қисқа муддатли қарзлар етарли бўлган. Корхонада қисқа муддатли қарзлар йил охирида 25 млн. 497 минг сўмга тенг бўлган суммани ташкил қилган. Бу кўрсаткич йил бошига нисбатан 23 млн. 731 минг сўмга кўпайган. Корхонанинг молиявий барқарорлик ҳолати тўла-тўкис яхшиланган. Корхона фаолияти учун бу ҳолатни ижобий ҳолат деб баҳолаш лозим. Молиявий барқарорлик таҳлили. Бозор шароитида молиявий барқарорлик ва тўловга қобилиятлилик корхонанинг мухим иқтисодий кўрсаткичи ҳисобланади. Молиявий барқарорлик балансдаги маълумотлар асосида ўрганилади. Ундаги 18

кўрсаткичларни бир-бири билан таққослаб, маблағлар ўртасидаги нисбат ва ўзаро боғланиш аниқланади. Корхонанинг молиявий барқарорлигини белгиловчи энг муҳим кўрсаткичлар қуйидагилардан иборатдир: 1. Жами маблағдаги корхонанинг ўзига қарашли маблағ улушини қанчалигини ҳисоблашдир ёки бу қуйидаги тартибда топилади: (А) корхонанинг ўзига қарашли маблағ жами маблағ (баланс жами) 89035 йил бошида --------- = 71,5 фоиз, 124575 126582 йил охирида ----------- = 78,0 фоиз 162354 Бунда ўзига қарашли маблағ қанчалик кўп бўлса, шунчалик молиявий барқарорлик юқори бўлади. 2. Корхонадаги ўзига қарашли маблағ билан қарзга олинган маблағлар ўртасидаги нисбат ёки бу қйидаги тартибда топилади: қарзга олинган маблағ (Б) --------------------------------- ўзига қарашли маблағ 35540 йил бошида --------- = 39,9 89035 19

35772 йил охирида --------- =28,3 126582 Ўзига қарашли маблағ улуши ортган сари молиявий барқарорлик кучая боради. 3. Узоқ муддатли қарзлардан фойдаланиш коэффициенти, яъни узоқ муддатли қарз маблағларини корхонанинг ўзига қарашли ва қарз маблағлар суммасининг йиғиндисига бўлинади ёки бу қуйидаги тартибда аниқланади: узоқ муддатга олинган қарз маблағ (В) -------------------------------------------------------- корхонанинг ўзига+узоқ муддатга олинган қарашли маблағ қарз маблағ 4. Корхонанинг ўзига қарашли маблағларнинг чаққон ҳаракатчанлик коэффициенти ёки бу қуйидагича топилади: ўзига қарашли айланма маблағ (В) -------------------------------------------------------- ўзига қарашли жами маблағ 5. Эскиришнинг жамланиш коэффициенти ёки бу қуйидагича топилади: асосий воситаларнинг эскириш суммаси (Д) ------------------------------------------------------ асосий воситалар + номатериал актив Бу кўрсаткич баланс маълумотлари бўйича топилади: 20

6. Корхона мулки таркибидаги асосий воситаларнинг аниқ қиймати коэффициенти, бу кўрсаткич баланс маълумотлари асосида ҳисобланади ва қуйидагича топилади: асосий воситалар (қолдиқ баҳода) (Е) ------------------------------------------------ жами соф мулк 7. Корхонадаги жами мулкнинг харакатчанлиги (чаққонлик) коэффициенти, буни ҳисоблаш қуйидагича бўлади: айланма маблағлар (захира ва пул маблағлари) (Ё) ------------------------------------------------------- жами мулк (баланс жами) Юқорида келтирилган кўрсаткичларни таҳлил қилиш корхонанинг молиявий барқарорлигини аниқлаш ва унинг аҳволини баҳолашга ёрдам беради. 6-Жадвал Молиявий коэффициентлар таҳлили Кўрсаткичлар Йил бошига Йил охирига Ўзгариши (+,-) 1 2 3 4қ3-2 1. Молиявий мустақиллик коэффициенти 0,7 0,8 0,1 2. Тўлов қобилиятлилик коэффициенти 2,6 3,5 0,9 3. қарз ва ўзлик маблағлар ўртасидаги нисбат коэффициенти 0,4 0,3 -0,1 4. Захира ва харажатларни ўзлик манбалар билан қопланганлик коэф-ти 0,9 1,4 0,5 21

5. Маблағларнинг чаққон харакатчанлик коэф-ти 0,7 0,7 - Маълумотларга кўра, корхонанинг молиявий аҳволига тўғри баҳо бериш учун бухгалтерия балансига асосланган ҳолда молиявий коэффициентлардан фойдаланамиз. Шунга кўра, корхонанинг молиявий мустақиллик коэффициенти йил бошига нисбатан 0,1% га кўпайган. Тўлов қобилиятлилик коэффициенти йил бошига нисбатан 0,9% га ўсган. Корхонада захира ва харажатларни ўзлик манбалар билан қопланганлик коэффициенти йил бошига нисбатан 0,5% га кўпайган. Корхона фаолияти учун бу ижобий ҳолатдир. Корхонада қарз ва ўзлик маблағлар ўрасидаги нисбат коэффициенти 0,1% га камайган. демак, бу ҳолат корхонада ўзлик маблағларнинг манбалари мажбуриятларга нисбатан йил охирида кўпроқ суммага кўпайганлигидан далолат беради. Маблағларнинг чаққон харакатчанлик коэффициенти ўзгармаган. Корхона фаолияти учун бу ижобий ҳолатдир. Тўлов қобилияти таҳлили. Корхоналар кўп турдаги иқтисодий алоқаларни, жумладан хом ашё ва материаллар сотиб олиш, тайёр маҳсулотларни сотиш билан боғлиқ бўлган ҳисоб-китобларни бажаришади. Шунингдек давлат бюджети, молия, банк, суғурта ва кредиторлар билан муносабатда бўлинади. Уларга ҳисоб беришни белгиланган муддатда амалга ошириш, молиявий тартиб интизомига риоя қилиш катта аҳамиятга эга. Тўлов қобилияти дейилганда, хўжаликнинг муддати келган тўлов мажбуриятларни бажариш учун зурур бўлган маблағларни етарли ёки камчилигини аниқлаш тушунилади. Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналарнинг тўлов қобилиятига эга бўлиши муҳим ва бу унинг ўз вақтида зарур бўлган қарзларни қайтариш имкониятларини белгилайди. 22

Корхона баланси маълумотларга асосланиб, тўлов қобилиятининг қай аҳволдаги ҳисобланади.Бунинг учун корхонанинг тўлаш учун зарур бўлган маблағлари билан қарз мажбуриятларини солиштириш мумкин. Тўлов маблағларига пул маблағлари, жўнатилган товар ва маҳсулотлар қиймати (ҳали пул келиб тушмаган), дебитор сотишдаги тушум ва бошқалар киради. шунингдек қисқа муддатга олинган ссудалар ҳам вақтинча тўлов мажбуриятларни амалга ошириш учун манба бўлиши мумкин. қийматли қоғоз, акция, облигация сотишдан олинган маблағ ва қўшимча корхоналарда қатнашишдан келган даромадлар ҳам тўлов мажбуриятларини бажаришдаги манба бўлиши керак. Тўлов мажбуриятларига мол етказиб берувчи ва пудратчиларга, бюджет ва суғуртага, меҳанат ҳақи турли хил кредиторларга бўлган ва бошқа турдаги қарзлар киради. Корхонанинг маълум бир кундаги тўлов қобилиятини аниқлаш учун шу муддатдаги тўлов мажбуриятлари билан маблағлар солиштирилади . 23

Маълумотларга кўра, корхонада тўлаш учун ишлатилиши мумкин бўлган жами маблағлари 75 млн. 274 минг сўмни ташкил этган. қайтариши керак бўлган мажбуриятлар 35 млн. 772 минг сўмни ташкил қилган. Корхонада маблағларнинг ортиқчалиги 39 млн. 502 минг сўмни ташкил этган. Корхонада ҳисобот йилда қкарз тўлов мажбуриятлари мавжуд эмас. Корхонанинг тўлов қобилиятини таҳлил этишда қисқа муддатга тўлов қобилияти ва узоқ муддатга тўлов қобилияти кўрсаткичлари ўрганилади. Шунга кўра қисқа муддатли тўлов қобилият қуйидагича аниқланади: = > Пул мабалағлари + қисқа муд. қим. қоғозлар қайтариш муд. етган кредитор қарзлар Узоқ муддатли тўлов қобилият эса: = > Оборот активлар = 125152 = 3,4 Мажбуриятлар 35772 Демак, корхона юқори тўлов қобилиятига эга бўлган. Бу корхона фаолияти учун ижобий ҳолат ҳисобланади. Тўлов қобилиятини таҳлил қилишда айрим бошқа кўрсаткичларни ҳам ўрганиш мумкин. Масалан, жами тўлов маблағларни мажбуриятларга нисбатан ёки тўлов қобилияти даража коэффициенти, бу қуйидаги тартибда ҳисобланади: пул маблағлар + қийматли қоғозлар --------------------------------------------------- қисқа муддатли тўлов мажбуриятлар Бу баланс маълумотларига асосланиб, Корхонанинг мавжуд пул маблағлари доим тўлов мажбуриятларини қайтаришга тайёр бўлган манба бўлганлиги учун ҳамда қийматли қоғозлар ҳам шу мақсадга ишлатилиши мумкинлигини ҳисобга олиниб, тўлов қобилиятини белгиловчи коэффициент ҳсиобланилади. шунингдек турли 26

айланма маблағларнинг пул шаклларига ўтиш муддати ҳар хиллигини эътиборга олинганда тайёр маҳсулот заҳиралари тугалланмаган ишлаб чиқариш харажатлар ва ярим фабрикатларнинг пулга айлантириш тезлигини ўрганиш зурур.Бундан ташқари тўлов қобилиятининг ўзгаришида дебитор қарзларни пулга айланиш тезлиги банкдаги тўлов ҳужжатларини ўз вақтида расмийлаштирилиш ва уларнинг тез харакат қилишига боғлиқдир. Агарда дебитор маблағларни қарз мажбуриятларини узишга йўналтирилса, оралиқ тўлов қарзларини қоплашлик коэффииценти кўрсаткичи ҳисобланади. Бу кўрсаткич қуйидаги тартибда топилади: 27

Пул маблағлари, ҳисоб-китоб ва + бошқа дебитор бошқа активлар қарз қисқа муддатли қарзлар Демак, корхона оралиқ тўлов қобилияти 0,72-0,83 коэффициентини ташкил қилади. Корхонанинг тўлов қобилиятини белгиловчи муҳим кўрсаткичлардан яна бири қарз мажбуриятларини қоплашнинг умумий коэффициентидир. Бу қуйидаги тартибда ҳисобланади: Жами айланма (шу жумладан материал) маблағлар ---------------------------------------------------------- қисқа муддатли тўлов мажбуриятлар Демак, корхона қисқа муддатли тўлов мажбуриятларини қоплашга ўзининг барча айланма маблағларини, яъни захиралар, пул маблағлари, ҳисоб-китоблар ва бошқа активларни жалб этса: Келгуси йилда корхонанинг тўлов қобилиятида юз бериши мумкин бўлган ўзгаришларни билиш учун маҳсулотлар сотишдан келадиган тушум ҳажмини таҳлил қилиш лозим. Жами тушум ҳсиобига сарфланган харажатлар қопланади, мажбурий тўловлар бажарилади ва эҳтиёт ривожлантириш жамғармалари яратилади. Соф тушум бевосита корхона оборотида қатнашади, бунга асосий восита эскириши ва соф фойда киради. Корхонанинг тўлов қобилиятини таҳлил қилишда соф тушум коэффициентини ҳсиоблаш муҳимдир, бу кўрсаткич қуйидагича аниқланади. Соф фойда+асосий воситалар эскириши (амортизация) ------------------------------------------------------------ сотишдан тушум 28

Ґиссадорлик, кооператив, кичик ва ҳамкорликда ишлайдиган корхоналарда ўзига қарашли мол-мулкни кўпайтириш аҳамиятли. Айниқса ҳиссадорлик ва бошқа жамғармаларни тўлдириб бориш зурурдир. Бу ҳиссадолар устав фонди қатнашчи ва аъзоларнинг бадаллари ҳисобига тўлдирилади. Шунинг учун ҳам аъзоларнинг келишувига мувофиқ, қонун билан белгиланган устав фондининг ҳажми камайтирилмаслиги ва у тўлдириб борилиши зарур. Корхона балансини ўрганишда албатта низом жамғармасининг ўган йилга нисбатан ўзгариш сабаблари таҳлил қилинади. Демак, устав фондининг кўпайиши ҳам молиявий барқарорлик яхшиланганлиги белгиси ҳисобланади. 29

Дебиторлик ва кредиторлик қарзларни таҳлили. Фирма ва компаниялар молиявий ҳисоботининг 2а-шакли «Дебиторлик ва кредиторлик қарзлар ҳақидаги маълумотнома» деб номаланиб унда акс этган кўрсаткичлар тўлов қобилият, молиявий интизомга риоя қилинганлик ва бошқа ташкилотлар билан иқтисодий алоқаларни ҳолатига баҳо бериш учун асосий манбадир. Дебиторлик ва кредиторлик қарзлар таркиби фирма ва компанияларнинг қандай ташкилотлар билан бозор шароитида алоқа қилаётганлигига боғлиқдир. Ґозирги шароитда дебитор ташкилотлар бўлиб ҳаридор ва буюртмачилар, бўнак тўловчилар, бюджет ташкилотлари, ҳодимлар билан ҳисоблашишлар, шуъба ва уюшган корхоналар билан ҳисоблашишлар, таъсисчилар билан ҳисоблашишлар ва бошқалар бўлиши мумкин. Молиявий ҳисоботдаги маълумотларга қараб умумий дебиторлик қарзлар таркиби, улар ичидан Республикадан ташқарида бўлган дебиторлар ҳамда ундуриш муддати ўтган қарздорлар ҳақидаги кўрсаткичларни ўрганиш мумкин. Жадвал . Дебиторлик қарзлар таркибини таҳлили. Т. р Дебитор ташкилотлар номи Жами дебиторлар Шундан Республикада ташқаридаги дебиторлар Муддати ўтган дебиторлар Минг сўм Салмоғи , % Минг сўм Салмоғи , % Минг сўм 1 2 3 4 5 6 7 1. Элоктромонтаж корхонаси 1009.5 1.9 1009.5 2. Калон ота Х/ж 690.1 1.3 690.1 3. Зульфикор Х/ф 446.5 446.5 4. Тадбиркор фирмаси 804.2 804.2 30

5. қурилиш ҳусусий корхонаси 654.0 6. Али-шавкат корхонаси 659.8 7. Жамолиддин хусусий фирмаси 623.3 8. Таъминот савдо ташкилоти 983.4 9. Сардор хусусий фирмаси 2110.9 1 0. Бошқа дебиторлар 44439.3 Жами: 52421 100 - - 31

Маблағлар харакатчанлиги таҳлили. Баланс маълумотларига асосланиб, корхона маблағларининг тез пулга айланиш ҳолати ўрганилади. Бундай таҳлилнинг зарурияти бозор иқтисодиёти шароитида корхоналарда қаттиқ молиявий чекланишларнинг пайдо бўлиши ва олинган қарзларни қайтариш имкониятларини ўз вақтида ҳсиоблаб, баҳо беришда кўринади. Айниқса тўлов мажбуриятларининг муддати корхона мулки фаолият натижасида пулга айланиш муддатига мос келиши молиявий ҳолатни яхшиланишига таъсир кўрсатади. Шу боис корхона активларининг харакатчанлигини таҳлил қилган ҳолда қарзларни қайтаришга етарли ёки етишмаслиги мунтазам ўрганилиши лозим. Пул шаклига айланиш тезлигига қараб, корхона активлари қуйидаги гуруҳларга ажратилади: 1. Доимий харакатдаги активлар. 2. Тез сотилувчи активлар. 3. Секин сотилувчи активлар. 4. қийин сотилувчи активлар. Доимий харакатдаги активлар гуруҳига балансдаги барча пул маблағлари ва қисқа муддатли молиявий қуйилмалар, яъни қийматли қоғозлар киради. Бундай активлар доимо қарз мажбуриятларни тўлаш учун тайёр турган маблағ ҳисобланади ва пул маблағи кўп бўлган корхоналар билан иқтисодий алоқаларни ўзаро ҳисоб-китобларни келишилган муддатларда бажариш имконини беради. Тез сотилувчи мулкларга баланснинг II бўлим активидаги дебитор қарзлар ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Бу маблағлар ҳам зурур бўлган ҳолларда тўлов воситаси бўлиб хизмат қилади. Секин сотилувчи активларга баланснинг «Захиралар ва харажатлар» жами тушунилиб, нақд пул маблағлари етишмаган ҳолларда тўлов мажбуриятларни қоплашга сарфланиши мумкин. қийин сотилувчи гуруҳларга эса «Асосий воситалар ва бошқа оборотдан ташқари активлар» киради. Бу мулк турли ишлаб 32

чиқаришда узоқ муддат қатнашиб, ўз қийматини аста-секин яратилаётган маҳсулотларга ўтказиб беради. Шунинг учун ҳам асосий воситаларнинг пулга айланиб, тўлов воситаси ва мажбуриятларни узишга манба бўлиши кўп вақтни талаб этади. Баланснинг гуруҳ тўлов мажбуриятларига баланснинг II бўлим пассивидаги кредиторлар билан ҳисоб-китоблар ва ўз вақтида қайтарилмаган ссудалар киради. қисқа муддатли пассивлар гурухига эса II бўлим пассивдаги қолган бандлар, яъни банкнинг қисқа муддатли кредитлари, корхона хизматчилари учун банк кредитлари, қисқа муддатли қарзлар келгуси давр харажатлари ва тўловлар заҳираси, даргумон қарзлар бўйича захиралар ва бошқа қисқа муддатли пассивлар киради. Ўрта ва узоқ муддатли пассив дейилганда узоқ муддатли банк кредитлари ва узоқ муддатли қарз бандлари тушунилади. Доимий пассивлар гурухига эса I бўлим пассивидаги барча бандлар, яъни устав фонди, захира жамғармаси, махсус мақсадларга мўлжалланган фондлар, мақсадли молиялаштириш ва тушумлар, ижара мажбуриятлари, таъсисчилар билан бўладиган ҳисоб-китоблар, ўтган ва ҳисобот йилдаги тақсимланган фойда киради. Маблағларнинг айланиш ҳолатини таҳлил қилишда жорий ва келгуси даврда кутиладиган харакатчанлик кўрсаткичларини ўрганиш зарур. Маблағларнинг жорий харакатчанлиги доимий ва тез согтилувчи активлар билан муддати етган тўлов мажбуриятлар ва қисқа муддатли пассивларни таққослаш орқали аниқланади. Келажакда кутиладиган харакатчанлик кўрсаткичи эса секин сотилувчи активлар билан ўрта ва узоқ муддатли пассивларни солиштириш орқали ўрганилади. Бунда корхонанинг келгусида мулжалланган ҳар хил тушумлар билан келажак тўловларини олдиндан башорат қилиш мумкин. Корхонада йил бошига нисбатан йил охирида қарз мажбуриятларини тўлаш учун маблағларнинг етишмаслиги сезилди. Корхонанинг муддати келган тўлов мажбуриятлари ҳисобот йил бошида 30 млн. 305 минг сўмга етишмаган бўлса, йил охирида бу кўрсаткич 3 млн. 381 минг сўмга камайган. 33

Корхонада бу кўрсаткичнинг йил охирида 26 млн. 924 минг сўмга етишмаслиги ва йил бошига нисбатан бу кўрсаткичнинг камайганлиги корхонанинг молиявий ҳолати аста-секин яхшиланағтганлигидан далолат бермоқда. 8-жадвалда корхона баланси маълумотларига қараб мулк ва маблағларнинг харакатчанлик даражасини аниқласа бўлади. Маълумотлар шуни кўрсатадики, доимий харакатдаги активлар (пул маблағлари) тўлов муддати келган қарзларни қайтариш учун йил бошида 150 минг сўм, йил охирида эса 87 минг сўм ортиқча экан. Лекин қисқа муддатли пассивни эътиборга олган ҳолда, пул маблағлари ва дебиторлар билан ҳисоб-китоблар жамини қарзларни қайтаришга йил бошида 470 минг сўм, йил охирида эса 220 минг сўм етишмаслигини англатади. Демак, бу ерда жорий тўлов мажбуриятларини қайтаришга маблағ етишмайди. Фақат секин сотилувчи актив (хом ашё ва захира) ҳисобигагина қисқа муддатли қарзларни қайтариш мумкин. Умуман олганда, қуйидаги шартларга амал қилинса, корхона маблағи харакатчан деб баҳоланади: а) доимий харакатдаги активлар > муддати келган тўлов мажбуриятлар; б) тез сотилувчи активлар > қисқа муддатли пассивлар; в) секин сотилувчи активлар > ўрта ва узоқ муддатли пассивлар; г) қийин сотилувчи активлар < доимий пассивлар 34

www.arxiv.uz Айланма маблағларнинг айланишини таҳлили. Молиявий таҳлилнинг муҳим қисми айланма маблағлардан самарали фойдаланганликни ўрганиш эгаллайди, бунда айланма маблағлар айниқса ишлшаб чиқариш захиралари, тугалланмаган ишлаб чиқариш, тайёр маҳсулот, дебитор қарзлар, пул ва валюта маблағлар, қийматли қоғозлар харакатини ўрганиш муҳимдир. Айланма маблағларнинг айланишини таҳлил қилганда қуйидаги кўрсаткичлар аниқланади: маҳсулот (иш, хизмат)лар сотишдан соф тушум а) айланиш коэффициенти = ----------------------------------------------------- захира ва харажатлар захира ва харажатлар х ҳисобот давр куни (360) б) айланиш куни = ------------------------------------------------------------------ маҳсулот (иш, хизмат)лар сотишдан соф тушум захира харажатлари в) айланиш салмоғи коэффициенти = --------------------------------------------- маҳсулот (иш,хизмат)лар сотишдан соф тушум Бу коэффициентлардан ташқари айланма маблағларнинг самарадорлигини аниқлаш мақсадида ҳар бир ёки минг сўмлик захира ва харажатлар ҳисобига олинган ялпи маҳсулот, соф тушум ва ҳисобот йилнинг соф фойдаси каби маълумотлар ҳам таҳлил этилади. 9-Жадвал

Айланма маблағларнинг айланишини таҳлили. Кўрсаткичлар номи Ўтган йил Ґисобот йил Фарқи (+,-) 1 2 3 4қ3-2 1. Маҳсулот (иш, хизмат) сотишдан олинган соф тушум 263809 440274 176465 2. Захира ва ҳаражатларнинг жами 60606 70343 9737 3. Айланиш коэффициенти 4,3528 6,2589 1,9061 4. Айланиш куни 82,70 57,51 -25,19 5. Айланиш салмоғи коэффициенти 0,2297 0,1597 -0,07 6. Айланишни тезлашиши ёки секинлашишидан маблағларнинг бўшашлиги ғки қўшимча жалб қилиниши а) кунда б) суммада (440274х25,19):360қ-30807 х х х х -25,19 -30807 Жадвал маълумотларига кўра, корхонада захира ва харажатларнинг айланиш коэффициенти ўтган йилга нисбатан 1,9061 га кўпайган. Айланиш куни эса утган йилга нисбатан 25,19 кунга камайган. Шу жамладан айланиш салмоги коэффициенти хам утган йилга нисбатан 0,07 га камайган. Корхонада айланма маблағларнинг айланиши тезлашиш натижасида жами 30 млн. 807 минг сўмга яқин маблағлар оборотдан бўшаган, бундан кўринадики корхонада ўтган йилга нисбатан ҳисобот йили захира ва харажатлардан фойдаланганлик яхшиланган. Мавзу бўйича таянч иборалар. Бухгалтерия балансини таҳлил этишдан мақсад. Ташқи фойдаланувчиларни ўзига жалб эттирувчи балансдаги асосий кўрсаткичлар. Баланс активини бўлиниши: 37

Асосий воситалар Оборот актив (маблағ)лари. Асосий воситалар: - моддий активлар - номоддий активлар - молиявий қўйилмалар (узоқ муддатли). Оборот активлари: - захиралар - пул маблағлари - қисқа маддатли молиявий қуйилмалар - дебиторлик қарзлар. Баланс активи моддаларини таркиби, тузилиши динамикасини таҳлил этиш услуби. Баланс пассив қисмини бўлиниши: - Ўз капитали - қарз маблағлари (мажбуриятлар). Оборот маблағлар айланиш тезлигини ифодаловчи кўрсаткичлар. Оборот маблағларини айрим моддалари бўйича айланиш тезлигини аниқлаш тартиби. Айланиш даври ўзгаришининг иқтисодий натижаси. Молиявий ҳолатни мустаҳкамлаш йўллари. 38

Адабиётлар : 1 Каримов И. А. Биздан озод ва обод ватан колсин. Т. 1999 йил. 2 Каримов И. А.Биз куриш ва яратиш йулидан бораверамиз. Т. 1996 йил. 3 Каримов И. А. Иктисодий ислохат масулиятли боскич. Т. 1994 йил. 4 Узбекистон Республикасининг «Бухгалтерия хисоби тугрисида»ги Конуни . 1996 йил 30 август . 5 Узбекистон Республикаси Конуни. «Аудиторлик фаолияти тугрисида» 1992 йил, 9 декабр. 6 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Махсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чикариш ва сотиш харажатларининг таркиби хамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тугрисида"ги Низом. 1999 йил 5 феврал, 54-сонли карори. 7 Узбекистон Республикаси молия вазирлигининг 2002 йил 7 февралдги 31- сонли «Молиявий хисобот шакллари ва уларни тулдириш буйича коидаларни тасдиклаш тугрисида»ги буйруги 8 Каримов И.А. Узбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истикболнинг асосий тамойиллари –Т.: Узбекистон ,1995 9 Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида.1996 39

O'xshashlar

Савдо корхонасининг молиявий ҳолатини бошқариш

Молиявий натижаларни таҳлили

Корхона стратегияси ва маркетинг таҳлили

Қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолиятининг молиявий таҳлили

Корхона молиявий ҳисоботининг мазмуни ва таҳлил қилиш методлари