Кашфиётнинг аҳамиятини баҳолаш - Iqtisodiyot - Referatlar

Кашфиётнинг аҳамиятини баҳолаш

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

330.5 KB

Ko'chirib olish

Кашфиётнинг аҳамиятини баҳолаш Режа: 1. Кашфиётнинг тижорат аҳамиятини баҳолаш 2. Кашфиётнинг илмий –техник аҳамиятини баҳолаш 3. Кашфиётнинг техник-иқтисодий аҳамиятини баҳолаш

1. Кашфиётнинг тижорат аҳамиятини баҳолаш Одатда, ҳар қандай янгилик, кашфиёт инсонларнинг интеллектуал салоҳияти маҳсули ҳисобланиб, маълум бир турдаги масалаларни ижобий ҳал етилишига қаратилади. Шу боисдан уларнинг аҳамиятини баҳолаш алоҳида аҳамият касб этади. Кашфиётнинг аҳамиятини баҳолашни ўрганишда учта асосий гуруҳга бўлиб оламиз, яъни: 1. Кашфиётнинг тижорат аҳамияти. 2. Кашфиётнинг илмий-техник аҳамияти. 3. Кашфиётнинг техник-иқтисодий аҳамияти. Кашфиётни товар сифатида баҳолашда, масалан лицензияни сотиб олиш ва сотиш ҳолатида, нафақат унинг техник - иқтисодий кўрсаткичларга, фойдага таъсир етибгина қолмасдан, кашфиётни фойдаланишга тайёрлаш даражасига ҳам боғлиқ бўлиб қолади. Кашфиётни фойдаланишга тайёргарлик даражаси унинг тижорат муваффақияти еҳтимоллилиги бу базис кашфиётга нисбатан сериялаб ишлаб чиқариш жараёни олдида ўзида имкониятларни сақланиб қолишидир. Агар кашфиётнинг тижорат аҳамиятини баҳолаш даврида, унинг ютуқлари(афзалликлари) бошқаларга нисбатан белгиловчи маълумотлар бўлмасин, пировард натижада, ушбу кашфиётдан фойдаланиб сериялаб ишлаб чиқарилган маҳсулот евазига олинадиган фойда минимал(паст) бўлади. Кашфиётларнинг тижорат муваффақияти унинг барча босқичларида бир хил бўлмайди. Унинг миқдорий тижорат муваффақияти еҳтимоллиги 0,25 – 1,0 орасида тебраниб туради. Енг паст даража унинг “ғоя” босқичида бўлса, енг юқори даражаси, ундан фойдаланиш босқичида намоён бўлади. Шундай қилиб, фойдаланишга тайёргарлик даражаси тебраниши қуйидаги жадвалда келтирилган.

I бо y оле жадвал Кашфиётдан фойдаланишга тайёргарлик даражаси тебраниши № Кашфиётнинг фойдаланишга тайёргарлик даражаси Аҳамияти 1 2 3 1 . “Ғоя” босқичида 0,25 2 . “ИТИ” босқичида 0,5 3 . “ТКИ”босқичида 0,75 4 . Сериялаб ишлаб чиқаришда фойдаланиш 1,0 “Ғоя” босқичи муаллифнинг чоп етилган ишларида ифода етилади, бу йерда експериментал текширишлар мавжуд бўлмайди. “ИТИ” босқичида ғоядан унинг тажриба нусхаси ёки макети юзага келади. Ўз навбатида, тижорат муваффақияти еҳтимоллиги кашфиётнинг “Ғоя” босқичидан юқори бўлади. “ТКИ” босқичида кашфиёт синовдван ўтади, асосли маълумотга ега бўлади. Буни асоси сифатида патент хизмат қилиши мумкин. Кашфиётнинг тижорат аҳамиятини қуйидаги кўринишда аниқлашимиз мумкин: (1+ K ) хByon B P KOM = З Збо

Агар кашфиётнинг фойдаланишга тайёргарлик даражаси базис обйектга нисбатан таққослаганда, тижорат аҳамиятини баҳолаш, техник –иқтисодий аҳамияти билан якун қилинади. В Вyоn = yбо , ёки РКОМ = PТ Э . Агар, B B y on> y бо сўзсиз тижорат аҳамияти базис кашфиётникига нисбатан юқори бўлади. Агар кашфиётнинг тайёргарлик даражаси базис нусха даражасидан паст бўладиган бўлса, яъни: B B y on Ј y бо Ҳар қандай ҳолатда юқори техник иқтисодий шароитда тижорат таваккалчилиги даражасини баҳолаш зарурдир. Бу таваккалчилик, биринчи навбатда, кашфиётнинг енг юқори тайёргарлик даражасига олиб чиқилишига боғлиқ. Бу йерда камчиликлар ҳам юзага келиши мумкин, қайсики бу имкониятли авзалликларни ҳам ювиб кэтиши (пучга чиқариши) мумкин. Юқорида айтилганлардан ҳулоса қиладиган бўлсак, тижорат аҳамиятини баҳолаш жараёни қуйидаги блок–схэмада берилади. Бу йерда ҳар бир босқичда амалга оширилган ҳисоб–китоблар ўзининг мураккаблиги билан фарқ қилмайди. Ушбу ҳисобларни амалга ошириш учун баҳоланаётган кашфиёт ва базис нусхаси бўйича бошланғич маълумотлар керак бўлади. Кашфиётнинг тижорат аҳамиятини баҳолаш юзасидан бошланғич маълумотлар: 1) Баҳоланаётган маҳсулот учун эҳтиёж. № Техник-иқтисодий кўрсаткичлар номи Техник-иқтисодий кўрсаткичлар улуши коеффициенти 1 2 3

1 П 1 К 1 2 П 2 К 2 3 П 3 К 3 … . …… ……. н П н К н Жами: К=1,0 2) Фойдаланишга тайё ргарлик даражаси коеффициенти № Кашфиётнинг фойдаланишга тайёргарлик даражаси Тижорат муваффақияти еҳтимоллиги 1 2 3 1 . “Ғоя” босқичида 0,25 2 . “ИТИ” босқичида 0,5 3 . “ТКИ”босқичида 0,75 4 . “Ишлаб чиқаришга жорий этиш” 1,0

Кашфиётни тижорат аҳамиятини баҳолаш жараёни Kashfiyotning tijorat ahamiyatini baholash Kashfiyotning foydalanishi ko‟zda tutilgan bo‟lsa mahsulotning texnik – iqtisodiy ko‟rsatkichlari tartibini aniqlash Mahsulotning texnik – iqtisodiy ko‟rsatkichlari hissasi koeffitsientini aniqlash Taqqoslash uchun analogni tanlash Kashfiyotni analogi bilan texnik – iqtisodiy ko‟rsatkichlariga ta‟sirini taqqoslash Tayyorlangan mahsulot xarajatlarini kashfiyot analogi bilan taqqoslash Analogga nisbatan kashfiyotning texnik – iqtisodiy ko‟rsa tkichlarini baholash Kashfiyotning foydalanishga tayyorgarlik darajasini taqqoslash Kashfiyotning tijorat ag „ amiyatini analogga nisbatan baholash

3) Таққослама таҳлил. № Таққосланаётган кўрсаткичлар Баҳоланаётган маҳсулот Базис нусха Таққослаш натижалари 1 2 3 4 5 1 Яхши, ёмон 2 Меъёр даражасида 3 Тайёргарлик босқичлари 4 Маҳсулот бирлиги ишлаб чиқриш харажатлари Кашфиётнинг тижорат аҳамиятини баҳолаш схэмаси. 1. Таққосланаётган аналог(намуна) нусхага нисбатан техник самараси баҳоси. 2. , бу йерда 1 – маҳсулот техник-иқтисодий кўрсаткичлари улуши коеффициенти, алмаштириш жараёнида ўзгаради. 3. Агар бўлса, базис нусхага нисбатан маҳсулот техник– иқтисодий кўрсаткичларни яхшилайди. 4. Таққосланаётган намунага нисбатан кашфиётнинг техник – иқтисодий самарасини баҳолаймиз. Рэфф Р ТЗ = 3оп/3об Бу йерда, - кашфиётдан фояланиш евазига тайёрланган маҳсулот бирлигига ҳаражатлар; - базис кашфиётдан фойдаланиш евазига тайёрланган маҳсулот бирлигига ҳаражатлар. =1+(

Агар ≥1 бўлса, кашфиётдан фойдаланиш жараёнида маҳсулот реализацияси(сотиш) фойда базис кашфиётга нисбатан ортади. 5. Кашфиётнинг базис нусхасига нисбатан тижорат аҳамияти баҳоси қуйидагича ҳисобланади: ВОП у Р =Ркомм м об Ву Бу йерда, кашфиётнинг тижорат муваффақияти(ютуғи) еҳтимоли. – базис кашфиётнинг муваффақияти(ютуғи) еҳтимоли. Агар ≤0,75 бўлса, тижорат нуқтайи назаридан истиқболли. =0,25 бўлса, кашфиёт ҳали “Ғоя” босқичида. =0,5 бўлса, кашфиёт “ИТИ” босқичида =0,75 бўлса, кашфиёт тажриба конструкторлик ишлари босқичида =1,0 бўлса, кашфиёт саноат ишлаб чиқаришга жорий етилиши даврида. 2. Кашфиётнинг илмий –техник аҳамиятини баҳолаш Кашфиётларнинг илмий – техник аҳамияти уларни ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар техник – иқтисодий кўрсаткичларга таъсири орқали аниқланади. Бу таъсир бошқа кашфиётга нисбатан таққосланганда ёки турдош маҳсулотда фойдаланганда кўринади. Бу йерда таққослаш учун асос қилиб олинган кашфиёт базис кашфиёт(намуна) деб аталади.

Базис(намуна) кашфиёти етиб бу бошқа бир қатор илғор ютуқларга еришган, баҳоланаётган кашфиёт ўрнига жорий етилиши кутилаётган, хохлаган кашфиётни олишимиз мумкин. Бу йерда ушбу соҳада охирги ютуқларга еришилган илмий – техник янгиликларни базис етиб олиниши мақсадга мувофиқдир. “Кашфиётнинг патент тадқиқотлари ўтказишдаги аҳамиятини қиёсий баҳолаш” ишида кашфиётдан фойдаланишнинг фойдали натижаси таклиф етилган. Қайсики, бу базис кашфиёт техник – иқтисодий кўрсаткичларини яхшилайди(ёмонлаштиради). Баҳолаш қуйидаги ҳисоб формуласи орқали амалга оширилади: Рэфф =е Кi Бу йерда, – базис кашфиётни алмаштирувчи баҳоланаётган кашфиётни фойдаланиш натижаси. – техник – иқтисодий кўрсаткичлар улуши коеффициенти. Дэмак, фойдаланишимизда кутилаётган кашфиёт базис билан таққосланганда техник – иқтисодий кўрсаткичларни яхшилайди(маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини оширади, меҳнат унумдорлигини ўсишига олиб келади, мавжуд манбалардан самарали фойдаланишни таъминлайди). Таққослаш жараёнида базис(намуна) кашфиётнинг техник даражаси (ТУ) 1 га тенг деб олинади. ( ) Шунга кўра янги кашфиётнинг фойдаланишида техник даража қуйидаги тартибда аниқланади: K my = +1 е К i Бу йерда, – янги баҳоланаётган кашфиёт техник даражаси. – коеффициентлар улуши йиғиндиси маҳсулот техник – иқтисодий кўрсаткичлари. Бу кўрсаткич фойдаланиш жараёнида ижобий ва салбий томонга ўзгариши мумкин.

3. Кашфиётнинг техник-иқтисодий аҳамиятини баҳолаш Энг яхши кашфиётни танлаб олишда таққосланаётган вариантлар орасидан техник – иқтисодий кўрсаткичларга таъсири йетарли эмас. Бу йерда фойдали натижани баҳолашда улардан фойдаланишни маҳсулот ишлаб чиқариш ҳаражатларига таъсирини ҳам инобатга олиш лозим. Чунки, техник – иқтисодий кўрсаткичларга таъсири охирги ҳолатда баҳода ўз аксини топса, ҳаражатларга таъсири маҳсулот таннархида кўринади. Бу йерда ҳаражатларнинг ортиши сотиш баҳосини ошириш ҳисобига қопланишига олиб келади. Кашфиётнинг техник – иқтисодий аҳамияти базис(намуна) кашфиётга нисбатан таққосланган қуйидаги нисбат билан баҳоланади. 1+е Кi Р =mэ 3 oп 3бо Бу йерда: – Баҳоланаётган кашфиётдан фойдаланиш евазига маҳсулот ишлаб чиқариш ҳаражатлари. – Базис (намуна) нусхасидан фойдаланиш евазига маҳсулот ишлаб чиқариш ҳаражатлари. Ушбу нисбат експерт баҳолаш усули орқали аниқланади. Бу йерда мутахассис технолог – експертлар хизматига таянилади. Шундай қилиб кашфиётнинг техник – иқтисодий аҳамияти(базис обйектга нисбатан таққосланган) ўзгаришлар, маҳсулот ишлаб чиқаришга нисбатан ҳаражатларнинг ортиши ёки камайиши орқали баҳоланади. Маҳсулот техник даражаси сотиш баҳоси билан тўғридан тўғри боғлиқ. Ишлаб чиқариш ҳаражатлари маҳсулот таннархини аниқлайди. Бу йерда кашфиётдан фойдаланишни фойдага таъсирини ҳам баҳолашимиз мумкин.

Ҳаммамизга маълум фойда сотиш баҳоси (Ц) билан таннарх (C) ўртасидаги фарқдир. П=Ц  C Тажриба нусхаси таннархи ( C он ) базис ( Ц он ) базис (намуна) обйектидан фойдаланиш баҳосини маҳсулот техник даражасига таъсири орқали баҳоланади. Tson = TsoбхКmyоn Тажриба нусхаси таннархи базис кашфиёти фойдаланиш жараёнидаги маҳсулот таннархини ҳаражатларнинг нисбий муносабати орқали аниқланади. Юқоридаги ифодаларга асосланиб кашфиётдан фойдаланиш евазига олинган фойда нисбатан қуйидаги кўринишда бўлади: Юқоридаги формулалар асосида шуни кўрсатишимиз мумкинки, техник – иқтисодий коеффициентлар аҳамияти П мэ нисбат сифатида аниқланган 1,0 дан катта ёки тенг бўлса, бу йерда П мэ =1 бўлади. Кашфиётдан фойдаланиш евазига олинган фойда, маҳсулот бирлигини реализацияси евазига олинадиган фойдага боғлиқ бўлади. Шундай қилиб, нисбат кашфиётнинг техник – иқтисодий аҳамиятини баҳолаш мезони бўлиб хизмат қилади. = × = ×  × = ×

Кашфиётлар орасида енг яхшисини танлаб олиш Кашфиётларнинг аҳамияти (самараси)ни аниқлаш борасида кўплаб ёндашувлар мавжуд. Улар орасидан тан олинган ёндашувлардан бири кашфиётдан фойдаланиши евазига олинадиган манфаатдорлик ҳисобланади. Бу ёндашув “ҳақиқий баҳоси” номи билан юритилиб қуйидаги формула орқали аниқланади: ҲК = Бу йерда, ҲК – кашфиётнинг ҳақиқий қиймати, – кашфиётдан фойдаланганликни техник – иқтисодий кўрсаткичларга таъсирини ҳисобга олиш коеффициенти. –кашфиётдан фойдаланиш ҳажмини ифодаловчи коеффициент. – ишлаётган топшириқни мураккаблик даражасини ифодаловчи коеффициент. – ўзгарувчанлик даражасини ҳисобга олувчи коеффициент. Кашфиётни қийматини баҳолашнинг ушбу усулини камчилиги шундаки, барча коеффициентларни аниқлаш мунозаралари ҳарактерга ега. Масалан: кашфиёт обйектининг алоҳидалик белгиларини, кашфиёт обйектининг барча белгиларига нисбати. Кўп ҳолларда кашфиётларнинг қиёсий аҳамияти иложи борича самарали вариантини аниқлашдан иборат. Енг самарали кашфиётни танлаш муаммоси, уларнинг алтернатив вариантларига боғлиқ. Бу масалада Черчмен ва Акофомларнинг қарашлари алоҳида аҳамият касб этади. У қуйидаги формула орқали аниқланади. П= Бу йерда П– Лойиҳанинг таниқлиги

П эфф –Муваффақият шароитида лойиҳадан фойдаланиш. В у – Лойиҳа муваффақияти еҳтимоллиги. З –Лойиҳани амалга оширилиши учун зарур бўлган ҳаражатлар. Лойиҳанинг фойдалилиги (П эфф ) унинг амалга ошириш жараёнида олинган ижобий натижаси орқали аниқланади. Бу натижа пул кўринишида ҳам ифодаланиши мумкин. Лойиҳани муваффақият еҳтимоли амалга оширишга талаб етилаётган вақт билан аниқланади. Бу ёндашувга асосан қиёсланаётган лойиҳалар орасида юқори самаралилиги қисқа вақт орасида кам ҳаражатлар билан юқори натижага еришишини ифодалайди. Кашфиёт ўз мазмун ва моҳиятига кўра, аниқ муаммони йечишга қаратилган бўлса, у лойиҳа ҳам саналади. Бу сабабларга кўра кашфиётнинг аҳамиятлилиги кашфиёт мезонлари орқали ҳам аниқланиши мумкин. Баҳолаш фаолиятининг хорижий тажрибалари Олдинги марказлашган режали бошқариш даврида давлат мулкининг ягона ҳукмронлиги шароитида юқоридаги касбга, яъни мулкни баҳоловчи мутахассисга эҳтиёж бўлмаган. Бу йерда давлат ўзининг статистика бошқармаси, техник инвентаризация бюроси ва бошқа органлари орқали активлар қийматини ўзлари аниқлаб берганлар. Маъмурий буйруқбозлик усулидан воз кечилиб, иқтисодий усуллар роли оширилган шароитда мулк шакллари такомиллаштирилади. Хусусий ва бошқа нодавлат мулк юзага келди. Бизнес корхона, кўчмас ва интеллектуал мулкларни баҳолашда мутахассисларни иштирок этиши, олди–сотди жараёнида аниқ қийматга таянишда тегишли малакага ега бўлган, мутахассис иштироки талаб етилади. Халқаро тажрибалар шуни кўрсатадики, турли шаклдаги мулкларни баҳолашда мустақил(бўйсунмайдиган) баҳоловчи мутахассис иштирок

етмаса, битимнинг бир томони қоида бўйича асоссиз бўлиб қолади. Бу ҳолатлар хусусийлаштиришнинг биринчи босқичида барча давлатларда кузатилган. Турли мамлакатларда баҳоловчи мутахассисни шакллантиришда турлича ёндашилган. Шунинг учун ҳар бир мамлакатда баҳоловчи мутахассисга иш тажрибасига алоҳида еътибор қаратилган бўлса, иккинчи бир мамлакатда олий маълумотга ега еканлиги талаб етилган ёки бошқа бир мамлакатларда умуман унинг тескариси. Масалан: АҚШ баҳоловчи мутахассисга университет, коллеж даражасидаги маълумотнинг мавжудлиги талаб етилган. Ўз касбини улуғловчи баҳоловчи мутахассис базис маълумотига ега бўлиши билан бир қаторда баҳоловчиларнинг жамоатчилик ташкилоти ва давлат тузилишида ўтказилган турли ўқув йиғин семинарлари ва курсларда доимий равишда фаол иштирок этади. Шу билан бир қаторда, умумий талаблар ҳам мавжуд бўлиб, барча мамлакатларда баҳоловчи мутахассислардан талаб етилган, улар иштирокисиз мулк бозорида ҳаракат қилиши мумкин эмас. Бундай талабларга: a) махсус билим; b) доимий равишда билим савиясини ошириб бориши ва бозор юзасидан зарурий билимни шаклланганлиги; c) иш тажрибаси(3–10 йил). Баҳоловчи експерт мутахассис юқори даражада умумий маълумотга ега бўлиши зарур(иқтисодиёт, ҳуқуқ, қонуншунослик, банк, молия, солиқ, бухгалтерия ҳисоби, қурилиш, йер тузилиши ва бошқ.). Ундан кўзланган мақсад ўз соҳаси бўйича ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатларни яхши билиши зарур.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан тасдиқланган. 1995 - йил 21 - декабр № 163-1 ва 1996-йил 29-август №256-1 [кўчирма] –Т.: «Иқтисодиѐт ва ҳуқуқ дунѐси» 1999- йил. 2. Ўзбекистон Республикаси «Ихтиролар моделлар ва саноат намуналари ҳақида»ги Қонуни 1994-йил 6- май, – Тошкент.: «Иқтисодиѐт ва ҳуқуқ дунѐси» 1999 йил. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Маъсулиятлар ва хизматларни сертификатлаш тўғрисида»ги Қонуни 1993-йил 28-декабр №1006- хи,Тошкент.: «Иқтисодиѐт ва ҳуқуқ дунѐси» 1999-йил. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Стандартлаштириш тўғрисида»ги Қонуни 1993-йил 28-декабр №1002-хи,-Тошкент.: «Иқтисодиѐт ва ҳуқуқ дунѐси» 1999-йил. 5. И.А.Каримов. Истиқлол имкониятлари ва ислоҳотлар самаралари. Халқ сўзи. 2009-йил. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармойиши “Баркамол авлод йили” давлат дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича ташкилий чора тадбирлар тўғрисида. Тошкент 2009йил 9-декабр. 7. А.Абдуллаев, Қ.Муфтайдинов, Х.Айбешов “Кичик бизнесни бошқариш” дарслик. Тошкент Молия 2003й.

O'xshashlar

Инновация самарадорлигини баҳолаш

Рақобатлашувчи инвестиция лойиҳаларини баҳолаш

Бизнес-режанинг самарадорлигини баҳолаш

Харажатлар функцияларини баҳолаш усуллари

Инновацион корхоналарида патент ва лицензиялаш фаолиятини ташкил этиш